 I bitik. Tarixi qaynaqlar (2014)  II bitik

baqa  teonimi  ilə  qutsal  sayılan  tanrılar  dağını 
Baqastan  (>  Büsutun)  adlan
dırmışlar.  Qud  teonimi  də  kassi  deyiminə 
uyğun  Xoda  şəklinə  düşəndən  çox  sonra,  Sasani  çağında  Xuda  şəklində 
bumeranq söz kimi yenid
ən azər türklərinin özünə qayıtmışdır.  
 
214 
                                                 

m
ətnlərdə 
GDH
 
ideoqramı ilə yazılışı diqqəti çəkir.
390
 Dem
əli, iranilərin 
«
xoşbəxtlik» anlamında işlətdiyi bu termin yazı gələnəyilə birgə alınmış-
dır, çünki qut (qudh) yazıb,
 
onu
 
irani
 
dild
ə
 
hvarnah
 
oxumaq daha önc
əki 
yazı  gələnəyi  ilə  bağlıdır.  Şəkildəki  sasani  çağı  bulla-damğaların
 
birind
ə 
kol-
damğa,
 
dig
ərində
 
Ardaşir-qut deyimi də vardır. İranın ilk şahı Təh-
mu
rasın  yazını  turanlılardan  öyrənməsi  isə  «Şahnamə»də  qeyd  olnmuş-
dur.
391
  
Part
 
dilind
ə
 
manixey dini m
ətnlərinin türk runikası ilə yazılması da 
b
əllidir.
392
 El
ə  part  yazıları  da  var  ki,  mənası  çox  aydın  görünür,  lakin 
onu  yan
lış  yozurlar.  Belə  ki,  part  damğası  üzərindəki  yazıda çox aydın 
oxunan  «
baş  xanım»  anlamlı  paš  bānūk  (baş
 
banu)  deyimind
ə  guya
 
Paş 
adlı («qospoja Paş») xanımdan  bəhs olunur.
393
 
Firdovsinin «
Şahnamə» əsərində iran-türk əlaqəsi iranilərin VI mifik şahı 
Firidunun 
çağından başlayır. O, ölkələri üç oğlu (Salm, Tur, İrəc) arasında 
paylaşdırır, 
payına 
b
ərəkətli 
İran  düşən 
kiçik 
oğlu 
İrəci öz qar-
daşları 
öldürür, 
sonra 
İrəcin 
oğlu 
M
ənuçöhr 
d
ə  əmilərini 
öldürür 
v
ə 
bundan  sona
 
İranla
 
Turan
 
arasında
 
savaşlar
 
davam  edir.
 
Yazıldığı
 
çağdan  min  ildən 
artıq vaxt keçməsinə baxmayaraq, bu əsər hələ də pers millətinin «altun» 
kitabı  sayılır.  İrani  xalqları  üstün  tutan,  pers  milli  hissini  coşduran  bir 
ovqatla 
yoğrulmuş  və  klassik  Şərq  ədəbiyatına  güclü  təsiri  olmuş  bu 
əsərdə  türkləri  alçaldan
 
ibar
ələr,  sətraltı  kinayələr  vardır.  Bu  baxımdan, 
turlara  (türkl
ərə)  qarşı  «Avesta»  münasibəti,  türklərə  qarşı  «Şahnamə» 
ovqatı ilə uyğun gəlir. Lakin buna baxmayaraq, Xorasanda yaşayan yazar 
türkl
əri yaxından tanıdığı üçün onlarla bağlı diqqəti çəkən bilgilər verir. 
Firdovsi  türkl
ərdən
 
danışanda
 
Basanc,
 
Gulbad,
 
Pulad,
 
Piran,
 
Demur, 
Karaxan, Tarxan 
adlarını çəkir, qarluq, çigil, quz, türkmən, tatari, türk və 
tur bo
ylarını sadalayır, Ganq, Bərdə, Kıpçaq-taşı, Kaçkar-başı kimi topo-
390
 Bailey, 1943, 1-78. 
391
 
Короглы, 1983, 38. 
392
 Le Goq, 1909, 1054 v
ə s.,1061. 
393
 
ОИЯ, 1981, 154. 
 
215 
                                                 

niml
əri  qeyd  edir,
 
kağan  titulunu  işlədir,  ən
 
əsası  isə,
 
türkl
əri  Təktanrılı 
xalq  kimi  verir.  III 
əsr olaylarını pəhləvi dilində verən «Karnamak» əsəri 
d
ə «ud Hindūqān şāh ud Turk xākān» (və Hind şahı və Turk kağanı) de-
yimi il
ə bu titulu qeyd edir.
394
 Firdovsiy
ə görə, irani dili bilməyən türklər 
kimi, tükc
əni bilməyən iranilər də var: «Xomanla savaşda türkcəni yaxşı
 
bil
ən bir tərcüman seçdi» və ya «Qürurlu Tarxan tərcümanı ilə
 
qala  yö-
nünd
ən qoşaraq gəldi».
395
 B
əzi
 
ikidilli  türk 
boylarının iraniləşməsi olayı
 
Firdovsinin d
ə diqqətini çəkmişdi.
396
  
Yazılı  qaynaqlara  görə,  Azərbaycanda  bars,  barsil  adlı  boylar  vardı  və 
Mana, Mada 
çağının barelyef cizgilərində bars dərili başçıların rəsmi əks 
olunmuşdur. «Şahnamə»də  yazılır  ki,  türk  böyüklərinin  çadırı  bars 
d
ərisindən idi (V. III, 1283). Bütün bu bəlgələr Bars bölgəsinə gələndən 
sonra  ari 
tayfasının  pars  (pers)  adlanmasına  aydınlıq  gətirir.
397
   Çünki 
aril
ərdən  öncə  Azərbaycanda  bir-birindən  aralı  bir  neçə  Bars  bölgəsi 
vardı. 
Əlbəttə,
 
«
Şahnamə» Turanın (türkün)
 
əsas simvolu kimi Əfrasiyabı verir. 
Onun  Qunduz  (
sonrakı  Baykan)  adlı  başkəndində  atəşgah  olması  qeyd
 
olunur.
 
Firdovsi 
versiyasına  görə,  Əfrasiyabı  təqib  edən  iranilər
 
onu 
Az
ərbaycanda, Bərdə bölgəsindəki  qalasında  (xange-Afrasiyab)  öldürür-
l
ər.
 
Əfrasiyabın Azərbaycanda öldürüldüyünü qeyd edən Təbəri də yazır 
ki,
 
o  çox  vaxt  Babil  v
ə  Mihrican-Kazıkta  otururdu.
398
 
Əfrasiyabın
 
(Alp 
Ər  Tunqanın)
 
ölümün
ə
 
yazılmış  ağıtı  isə  M. Kaşğari  verir. Ərəb, pers  və 
türk 
qaynaqlarında  verilən  Əfrasiyab  mifik  obrazdır,  lakin  Kaşğarinin 
yazıya  aldığı  ağıt  onu  mifik  kontekstdən  çıxarıb  gerçək  tarixi  şəxsə 
çevirir.  Bu 
baxımdan,  Əfrasiyabın  ilk  ari-türk  əlaqələri  çağında  (m.ö. 
XIII-X 
əsrlər) yaşaması aydınlaşır. Təbəri də onu təxminən həmin vaxtda 
yaşadığını  və Musa  peyğəmbərin  çağdaşı olduğunu  yazır.
 
H
ər
 
halda,
 
bir 
neç
ə  əsr  aşağı-yuxarı  zaman  fərqini  buraxıb  da,  ortada  olan  ağıtın 
yaranma  tarixind
ən  ən  azı  iki  min  il  sonra  yazıya  köçürülməsi  faktı 
üz
ərində  ciddi  araşdırma  aparmağın  vaxtıdır.  Ancaq  bu  mövzuya  VI 
394
 Karnamak, (XVIII, 22). 
395
 Kowalski, 1984, 296-297. 
396
 Türk-iran 
qarışmalarından danışan polyak alimi Tadeuş Kovalski yazır: Bu durum 
öz
əlliklə  zəngin  sinifləri,  idarəçiləri və daha  alt  səviyədə qalmış,  ilkəl halını davam 
etdir
ən  köçəbələri  ilgiləndirirdi.
 
Firdovsinin  Xorasanda 
oturduğu  zaman  durum  belə 
olmalıydı. Şübhə yox ki, onunla qarşılaşan ikidilli türklər geyimlərinə, savaş yaraqları-
na,  g
ələnk  və  görənəklərinə,  günlük  məşğuliyətlərinə  varıncaya  qədər  böyük  oranda 
iranlılaşmışdılar (Kowalski, 1984, 290). 
397
 
İ.
 
M.
 
Dyakonov  qeyd  edir  ki,  Herodotun  verdiyi  Madada 
yaşayan bousai,  pareta-
kenoi,  stroukhates,  arizantoi,  boudioi,  maqoi 
adlı  boylardan  yalnız  arizant  (arya-zantu 
«ari boyu») 
adının irani dildə aydın mənası vardır (Дьяконов, 1956,146-147). 
398
 Taberi, II, 649, 744-745; «Avesta» 
Əfrasiyabın adını Faranqrasyan kimi verir. 
 
216 
                                                 

bitikd
ə qayıdacağıq. 
İrani dillərin doğu dialektləri isə Türküstan və Orta Asiyada irani (soqd) 
boylarının  yerləşdiyi  bölgələrdə  formalaşmışdır.  Burada  türklərin  irani 
dil
ə  keçməsi  və  ya  əksinə  irani  boyların  türkləşməsi  olayı  ikidilli 
mühitd
ə tarixi şəraitdən,  dillərdən birinin üstün mövqeyə keçməsindən 
asılı idi. Belə dəyişmələrin Orta Asiyada müxtəlif çağlara aid örnəkləri 
vardır.
399
 
İranşünasların tədqiqatı göstərmişdir ki,
 
Orta Asiyada Surxan, 
Şirabad, Kafirniqan ovalarında yaşayan türklər tacik dilinə keçmişlər, 
Əfqanıstanda isə cağatay, teymuri, xəzər, qızılbaş türkləri dillərini itirib, 
irandilli 
olmuşlar.
400
 Ola  bil
ər  ki,  orta  əsrlərdə  özbək  dilinin  təsiri  ilə 
Karşi,  Səmərqənd  ətrafındakı  bəzi  kəndlərdə  də  türkləşmə  olmuşdur. 
Lakin Az
ərbaycanda olduğu kimi, doğuda da əks proses daha çox baş 
vermişdir.  Bunu  Xorasan-Xarəzm  arasında  prototürkmən  boylarından 
ərsaq soyunun qurduğu Part dövlətinin timsalında aydın görmək olur.  
İranda  yaşayan  yerli  xalqların  hələ  əhəmənilər  çağından  başlanan 
iranil
əşməsi  prosesi  sasani  çağındakı  ikidilli  mühitdə  daha  da  artdı  və 
Mazandaran,  Gilan, 
Talış, Luristan və başqa bölgələrdə yerli əhali irani 
dil
ə keçsə də,
 
fars  dilind
ən
 
f
ərqli yeni dialektlər yarandı.
 
Az
ərbaycan böl-
g
ələrində tat, talış, dağ cuhudu, kürd və sair toplumlar içində indi irani 
dill
ə yanaşı, azər dili də işlənir. 
Az
ər dilində yüzlərlə pəhləvi sözü vardır: bədbəxt, mərd, mirvari, 
niyaz, namaz, 
sitayiş, şəhər, şəkər, padşah,
 
h
əmkar,
 
d
ərman, zəhər,
 
t
ənha, 
ziyankar, ciy
ər, vay-şüvən, xahiş, xoş və s.
  
Bu sözl
ərin əksəri Sasani ça-
ğındakı alınmalardır və ola bilsin ki, bunlardan bəziləri İslamdan sonrakı 
çağlarda yeni fars dilindən alınmışdır. Lakin III əsrdən İslamaqədər olan 
dövrü
 
əks
 
etdir
ən pəhləvi
 
dilind
ə yazılmış
 
əsərlərdə türk
 
sözl
ərinin işlən-
m
əsi türk-pers əlaqəsinin vaxtını geri çəkir:
 401
 
399
 
Xar
əzmdə alan-as boylarının ikidilli olmasını Biruni qeyd etmiş, M. Kaşğari ikidilli 
türk v
ə soqd boylarından söhbət açmışdır. İranist alimlər isə Xarəzm kulturunda yalnız 
irani qat 
axtarmışlar. Halbuki, XIII əsdə Zahidi yazırdı ki, «əgər xarəzmlisənsə, türkcə 
ər-oğlu deyək». Bu bölgədə olmuş Plano Karpini də Xarəzmdə «koman dilində danışır-
lar» deyimini 
işlətmişdir. Əslində, Xarəzm Xorasanın Aral gölünə uzanan uc bölgəsi idi 
v
ə vaxtilə Mada ərazisindən doğuya gedən xorus boyunun adı ilə adlanmışdı. Antik çağ 
yazarları Soqdianada da Χωράσμιοι (xorasmi) boyunun yaşadığını qeyd etmişlər (Ptole-
mey, VI, 12. 4). Ona gör
ə də, Xorasan (xoras-an) ilə Xorasmi (xoras-mi)
 
adının mənşəyi 
eynidir,  sad
əcə,  Χωρασμίη  (Xorasmi)  variantı  etnonimlərə  qoşulan  -mi
 
for
mantı  ilə 
yaranmışdır.
 
400
 
ОИЯ, 1979, 50. 
401
 PB, 1965; Karnamaq, 1987. 
 
217 
                                                 

türk 
p
əhləvi 
anlamı 
aba 
astar 
almaz 
banu 
döşək 
çay 
ç
əkiç 
çoban 
qara 
toxum 
xaqan 
xoruz 
ab 
astar 
alm
āst 
b
ānūk  
d
ū
şak 
c
ōy 
çakoç 
şubān 
k
ārān 
t
ō
xm 
x
ākān 
xoros 
«ata» 
«astar» 
«almaz» 
«
xanım» 
«
döşək» 
«çay», «kanal» 
«ç
əkiç» 
«çoban» 
«qara-camaat» 
«soy», «toxum»  
«
kağan» 
«xoruz» 
İrani dillərlə türk dili arasında qarşılıqlı əlaqə birtərəfli olmamış, hər 
ikisi bir-birin
ə təsir etmişdir. Bunu aydın görmək üçün təkcə inkarlıq ka-
teqoriyasının iki formasına baxmaq kifayətdir. Belə ki, azər dilində «nə» 
inkarlıq ədatı irani dilin təsiri ilə, pəhləvi dilində isə «mā» inkarlıq ön-
qoşması türk dilinin «-ma» inkarlıq formantının təsirilə yaranmışdır: 
Az
ər dilində: 
P
əhləvi və fars dilində: 
n
ə yedi, nə içdi 
aparma (apar-ma)  
n
ə xord, nə nuşid  
m
āpar (m
ā
-par) «aparma» 
İslamdan sonra da kəsilməyən pers-azər əlaqələri hər iki dildə bir-
birind
ən alınma sözlərin sayını çoxaltmışdır. Pers dilində türk sözləri ge-
niş işlənir, bu dildə türk şəkilçiləri də vardır. Pəhləvi dilində vāžār-gān 
«b
əzirgan»,
 
mardohm-ag
 
«insanlar»,
 
tam-
īg «qaranlıq»,
 
dr
āv-ānag «yalan», 
z
ēn-gēn «silahlı» kimi sözlərdə şəkilçi türkcə (-gān, -anag, -ag, -īg, -gēn) 
işlənir. Azər dilində də yüzlərlə pers
 
sözü
 
vardır.
 
Artıq şəkilçiləşmiş bəzi
 
pers sözü
 
ev,
 
quş
 
kimi az
ər sözlərinə qoşula bilir (evdar, quşbaz), hətta, 
az
ərcənin kişi sözü pers önqoşması ilə nakişi şəklində işlənir. Pers dilinə 
sonralar da çoxlu türkizml
ər daxil olmuşdur.
402
 
402
 
Зяринязадя,
 
1962; 
İranistlər  part,  oset  dilində  «mənim»  anlamında  işlənən 
man
ān, mænon deyiminin haradan gəldiyini bilmirlər (ОИЯ, 1981, 23; Halbuki, bu, part 
dilinin 
qaynağında  duran  türkmən  dilinin  meniñ  sözüdür  (meniñ  kitabım).  Farscada 
feilin  ilkin  durumunu  itirib,  türk  dili  modelin
ə  uyğun  şəxs  göstəriciləri  ilə  işləndiyini 
görm
ək olur: rəft-əm (getdi-m), rəft-i (getdi-n), rəft-Ø (getdi-Ø). Bu model qədim hindi 
 
218 
                                                 

Bel
əliklə, azər türkləri ilə perslərin əlaqəsi 26 əsr arası kəsilmədən 
davam 
etmişdir.
 
Mada dövl
əti çağında
 
Az
ərbaycana
 
g
ələn «perslər»
 
önc
ə
 
Fars
 
körf
əzinə
 
yaxın bölgələrdə yerləşmiş, çox sonralar
 
is
ə Urmu hövzə-
sin
ə
 
yaxınlaşmışlar.
 
Yerli
 
kulturu
 
m
ənimsəyən bu boylar müxtəlif zaman-
larda hakimiy
əti ələ alıb,
 
imperiya  v
ə başqa dillərə
 
dözümsüzlük
 
siyas
əti 
yürüt
müşlər.
 
Pers hakimiy
əti illərində bəzi türk boyları kimi,
 
elam, kassi, 
kadusi,
 
b
əluc kimi bir çox yerli xalqlar
 
dilini d
əyişib,
 
irani dil
ə
 
keçmişdir. 
Bu assimilyasiya 
olayları hələ Əhəməni dövlətinin vaxtında başlamışdı. 
Elamın Barsa yaxın olan Ançan bölgəsində irani əhəməni soyu yerli 
hakimiy
əti ələ alsa da, Ançan öncə Elam və Mada dövlətinin tərkibində 
idi. Burada 
Əhəmən (Haxamaniş) adlı boy başçısı, sonra onun soyundan 
g
ələnlər  Mada  canişini  sayılırdı.  Bars  bölgəsinə  yerləşib,  bir  neçə  nəsil 
d
əyişəndən sonra bunlar pars (pers) etnonimini mənimsəmişlər.
403
 I  Da-
ranın ulu babalarından birinin Aria-biqna (’Αριαβίγνης) adı daşıması da 
diqq
əti çəkir, çünki adın ikinci hissəsi pers
 
sözü
 
deyil.
 
Ançanda  yerli
 
de-
yiml
ə ilk
 
ari
 
b
əylərindən
 
biri
 
Ari-beq adlana bil
ərdi.
404
  
Q
ədim yazarlara görə, Mada çarı Astiyaq qızını Kambis adlı persə verir, 
onlardan  olan  n
əvəsi  Kuruşu  (Kiri)  yanında  saxlayıb  böyüdür.  Perslər 
Kuruşu  babasından  hakimiyəti  almağa  sövq  edir,  savaş  m.ö. 550-də 
Kuruşun qələbəsi ilə başa çatır. Beləliklə, Mada dövlətinin başına keçən 
persl
ər
 
paytaxtı
 
H
əmədandan
 
öz
 
bölg
ələrinə  köçürür,  həmin  ildən  Mada 
torpaq
larında  Əhəməni  sülaləsinin 
hakimiy
əti  başlayır.
405
 
Kuruş  20
 
il
 
dilind
ə də ari-türk əlaqəsi çağında ortaya çıxa bilərdi. Belə ki, qədim hindicə «aparmaq» 
feili 
şəxslər üzrə belə dəyişir: bhara-mi, bhara-si, bhara-ti
 (
Ъялилов,
 
1988, 28). 
403
 H
ələ I Dara çağının ilk dövrünə qədər arilər özünü pers saymırdı. Daranın Bisutun 
yazısında deyilir: «Pars, Mada və ya bizim Haxamaniş (Əhəməni) soyundan kimsə ta-
pılmadı ki, şahlığı maq Qam-Atanın əlindən alsın». Göründüyü kimi, burada əhəməni 
v
ə pers ayrı-ayrılıqda verilmişdir. «Avesta» pers boyunu, nə də Persidanı tanımır. Pers 
boyu m.ö.VIII 
əsrdə Homerə də tanış deyil.
 
O
 
ki, 
qaldı bölgənin Bars adlanmasına, bu 
aril
ərin bura gəlməsindən öncəyə aiddir və burada (Persidada) Kür və Araz adlı çayların 
olması (Strabon XV. III. 6) göstərir ki, bura öncə gəlib yerləşən və bölgəyə adını verən 
bars  (barsil?)  boyu  Az
ərbaycandan  gəlmişdir.  Ola  bilsin  ki,  indiki  qaşqaylar  elə  o 
çağdan Bars bölgəsində yaşayır.  
404
 Bu soydan 
Kuruş, şah olandan sonra II Dara adını daşıyan Ox yerli adlar daşımışlar. 
405
 
Kuruşun əhəməni soyu üçün etdiyi xidmət tək bu soyu hakimiyətə gətirməklə bitmir, 
o, 
vaxtında elə bir addım atır ki, nəticəsi bugün də öz «bəhrəsini» verir. Belə ki, Kuruş 
hakimiy
ətə  gələndən  sonra  vaxtilə  Babilə  köçürülmüş  yəhudilərin  öz  vətənlərinə  geri 
qayıtmasına icazə verir. Onun bu tarixi xidmətini unutmayan yəhudi yazarlar Əhəməni 
dövl
ətinin təəssübkeş
 
t
əbliğatçısı
 
olmuş,
 
bel
ə demək mümkünsə,
 
İranın qədim tarixində 
 
219 
                                                                                                                        

sonra 
başçısı
 
Tomiris  xatun
 
olan  massagetl
ərlə  döyüşdə  öldürülür.
 
Kuruşun yerini oğlu Kambiz tutur. I Dara (Darayavuş) 522-də hakimi-
y
ətə  gəlir,  sonra  daha  iki  Dara,  üç  Artakserks  adlı  pers  şahlıq  edir.
406
 
Bel
əliklə, İskəndərin yürüşü ilə m.ö. 330-cu ildə tarixdən silinən əhəmə-
nil
ər o çağlarda dünyanın ən böyük imperiyası olan Pers dövlətini iki əsr-
d
ən artıq yaşada bildilər. 
İskəndərdən sonra Part dövləti yaranana qədər Selevkilər İran və 
Orta  Asiya  bölg
ələrində  müxtəlif  canişinlikləri  əllərində  saxlamaqda 
davam  edir.  Selevkil
ərin romalılara uduzması Roma imperiyasının sı-
nırını Azərbaycana yaxınlaşdırır, lakin Xorasanda güclənən partlar Van 
gölün
ə  qədər  İkiçayarası  əraziləri  nəzarəti  altına  alır.  Sınır  bölgələrdə, 
öz
əlliklə, Ərmən bölgəsində zaman-zaman Part-Roma  müharibələri gah 
bu, gah da dig
ər tərəfin üstünlüyü ilə davam edir. O çağlarda ərsaq soyu-
nun bir qolu da Az
ərbaycanda hakimiyətdə idi.
407
 
İlk dəfə xristianlıq Part 
dövl
əti çağında Azərbaycada yayılmağa başlayır.
 
Z
ərdüştiliyin təbliği isə 
sasanil
ər  çağında  artır  və  Urmu  gölü  hövzəsinə  yayılır.
408
 
Əhəməni  so-
yundan  olmayan  Sasanil
ərin hakimiyətə gəlməsi haqqında müxtəlif rəva-
y
ətlər vardır. Ərsaq sülaləsindən V Ardabanı devirib, hakimiyəti ələ alan 
I 
Ərdəşir (226-240), onun oğlu I Şapur (240-272) və nəvəsi I Hörmüzd 
(272-273) 
haqqında  məlumatı  «Karnamaq»  verir.
409
 Dörd 
əsrdən  artıq 
hakimiy
ətdə  olan  Sasani  sülaləsinin  (226-651)  paytaxtı  İstəxr  şəhəri 
idi.
410
  
türk izl
ərini ört-basdır etməklə «əhəməni lobbisi”» rolunu oynamışlar.
 
Son 
əsrlərdə isə 
Amerika,  Rusiya  v
ə Avropa iranistlərinin əksəri yəhudi kökənli olduğundan Əhəməni 
sülal
əsinin tarixini böyük simpatiya və şişirtmələrlə verirlər. 
406
 
Kuruş (550-529), I Kambis (529-522), I Dara (522-486), I Kserks (486-465), Arta-
kserks (465-425), II Dara (424-405), II Artakserks (404-359), III Artakserks (358-338), 
Arses (337-336), III Dara (336-330). 
407
 
Part 
şah adlarından bir neçəsinin yazılış və oxunuşu diqqəti çəkir: wrwd Orod və ya 
Urud, gwtrz Qotarz (qut-
ərs), sntrwk Sanaturuk və ya Sanatruk. 
408
 Yerli at
əşpərəst məbədlərində olan maqların bu dini doktirinanı qəbul etməsi zərdüşti-
liyin 
imkanlarını  genişləndirir,  onu  yayan  kahinlər,  maqlar  artıq  zərdüşti  rahibi  kimi 
Arazdan 
yuxarı bölgələrdə görünməyə başlayırlar. Zərdüştilər bu çağlarda yayılmaqda 
olan 
xristianlıqla kəskin rəqabət aparırdı. 
409
 Sasanil
ərin soy şəcərəsi əfsanələrlə bəzənmişdir. Bizanslı tarixçi Aqafi (VI əsr) də 
bu soyu 
aşağılayan məlumat verir. Yazır ki, Ərdəşirin anası çəkməçi Papakın arvadı idi. 
Ulduz
 
falından başı çıxan
 
Papak
 
arvadını evində qonaq
 
olan 
Sasanın
 
yatağına
 
salır
 
v
ə belə-
likl
ə,
 
İranın
 
g
ələcək
 
şahı
 
Papakın oğlu sayılsa da,
 
Sasan 
soyundandır 
(
Karnamaq,
 
13)  
410
 
Sasani 
şahlarından IV Hörmüzd (579-590) «türkzadə» adlanırdı.
 
 
220 
                                                                                                                        

Part-Roma 
savaşları sasanilərin vaxtında Pers-Bizans adı ilə davam 
edir.
 
H
ər
 
iki
 
t
ərəf
 
Az
ərbaycan,
 
Quzey-Qafqaz
 
v
ə
 
Dağıstanda
 
yaşayan 
 
türk-
l
ərin hərbi qüvvələrindən istifadə etməyə çalışır.
 
Az
ərbaycanda artıq bir 
hiss
əsi xristianlığı qəbul etmiş gögər, azər (xəzər), alban, qarqar,
 
k
əngər
 
v
ə
 
başqa oturaq türklərdən fərqli olaraq,
 
quzeyd
əki yarımköçəri yaşamlı 
suvar, barsil, hun, kuman, bulqar 
boylarının atlı qoşunları aldıqları ödənc 
müqabilind
ə gah Pers, gah da Bizans ordularına yardım edirdi.  
İslamöncəsi çağlarda sasanilər Azərbaycanın quzey bölgələrini içi-
n
ə alan Xəzər dövlətilə və doğu Turan bölgələrindən gələn türklərlə sa-
vaşmalı  olurdu.  Amu-dərya  dəfinəsindən  çıxan  gümüş  qabda  yarım  Ay 
içind
ə verilən
 
Türk
 
kağanının
 
t
əsviri savaşlardan birini əks etdirir. Nəha-
y
ət, İrana girən İslam orduları sasani sülaləsinin hakimiyətinə son qoydu. 
L. N. Qumilyov 
yazır ki,
 
Persiyanı VII əsrin ortalarında
 
z
əbt edən ərəblər
 
artıq
 
VIII 
əsrdə sasani sülaləsinin törəmələrinə yolçu, dilənçi anlamında 
b
ənu-sasan deyirdilər.
411
 
Bel
əliklə, m.ö. II minilin ortalarından başlayan ari-türk və sonralar davam 
ed
ən  irani-türk  (azər)  əlaqələri  nəticəsində  bunların  biri-birinə  qarşılıqlı 
t
əsiri hər iki dildə dərin iz buraxmışdır. Günümüzə qədər təxminən 3500 il 
davam  ed
ən  bu  əlaqənin  İslamdan  sonra  mahiyəti  dəyişmiş,  yalnız 
islamlaşma  ilə  dini,  mədəni,  elmi-ədəbi  sahələrdə  ortaq  milli  dəyərlər 
formalaşmağa  başlamışdır.
 
Bu 
əlaqənin  İslamaqədərki  dövrü  isə  tamam 
başqa xarakterdə olmuşdur.
 
Bel
ə ki,
 
ari  tayfala
rı gəlmə xalq olduğu üçün 
bu toplumdan 
ayrılan irani
 
boylar Orta Asiyaya, 
Əfqanıstana,
 
İranın güney
 
bölg
ələrinə,
 
sonralar is
ə
 
Az
ərbaycanın güney bölgələrinə yerləşmişlər.
 412
  
Tarixi t
əcrübə göstərir ki, təbiətən tolerantlı olan türk etnosu ikidilli şəraitdə 
üstün siyasi-sosial
 
mövqeyini itir
əndə
 
assimilyasiyaya
 
tez
 
uğrayır. Ona görə 
d
ə,  Azərbaycan  tarix  elmində  «türklər  gəldi,  Azərbaycanı  türkləşdirdi» 
kimi  elmd
ən  uzaq  bir  tezisin  dərin  kök  salması,  sadəcə,  irani  və  türk 
etnosunun milli öz
əlliklərini bilməməkdən
 
ir
əli
 
g
əlir.
 
Ən
 
q
əribəsi də budur 
ki, bel
ə tarixçi «alimlər» Azərbaycanda türkləşmənin IX-XIII əsrlərdə baş 
verdiyini  ir
əli  sürürlər,  çünki  başqa  tarixlərdə  bunu  söyləməyə  əsas 
yoxdur. 
Əslində  isə,  İslamdan  sonra  Monqol  istilasına  qədər  həmin 
411
 
Гумилев,
 
1990, 60. 
412
 T
əbii ki, belə yerləşmələr qansız-qadasız ötüşmürdü və bu savaşların əks-sədası irani 
dill
ərdə  yazılmış  Bisutun  yazılarından  tutmuş  «Avesta»  və  «Şahnamə»  kimi  müxtəlif 
abid
ələrdə yerini almışdır.
 
Bu
 
da
 
t
əbiidir ki,
 
h
əmin yazılarda yerli xalqlara edilən zülmə 
haqq 
qazandırmağa
 
s
əy göstərilmiş,
 
z
ərdüştilik ideologiyasından
 
istifad
ə
 
edilmişdir.
 
İrani 
boyların  Azərbaycan  bölgələrinə  ekspansiyası  sasani  çağında  artmış,  hətta  bu  tayfalar 
Dağıstana qədər Xəzərboyu lokal bölgələrdə yerləşdirilmişdir.
 
Bel
ə bölgələrdə yaranmış 
ikidilli mühit çox vaxt yerli boyun irani dil
ə keçməsilə nəticələnmişdir. 
 
221 
                                                 

əsrlərdə  Azərbaycanda  gedən  islamlaşma  prosesində  əhali  arasında  türk 
deyil, 
ərəb dilinin terminologiyası və ərəb əlifbası yayılır, doğulan uşağa 
ərəb adı verilməsi gələnəyə çevrilirdi. Məhz həmin əsrlərdə pers dili ən 
d
əbdə olan dilə çevrilmişdi, hətta, türksoylu hökmdarlar türkcə yox, pers 
dilind
ə  yazıb-oxumağa üstünlük verirdilər və bunlar tarixi faktlardır. Sa-
raylarda olan bu ovqat türk 
şair-alimlərinə, zadəgan və feodallara da keç-
mişdi, əli qələm tutan «Şahnamə» ovsunu ilə «persomaniya» xəstəliyinə 
tutulurdu.  Bu 
şəraitdə  hansı  «türkləşmə»dən  söhbət  gedə  bilər?  Bəs,  nə 
üçün  sasani 
çağından  Azərbaycanda  yaşayan  və  dörd  tərəfdən  türklərlə 
əhatə olunan irani dilli boylar, kiçik kəndlərdə belə, bugünə qədər türkləş-
m
ədi? Hətta, ömrü boyu pers məmləkətinə ayağı dəyməyən Nizami kimi 
dahi bir yazar Az
ərbaycanın perslərdən uzaq bölgəsi olan
 
G
əncədə yaşasa
 
da,
 
ortalığa  türkcə  bir  yazı  çıxartmadı?  Böyük  türk  oğlu  Nəvai  bu 
durumun monqol 
istilasından sonra da
 
davam
 
etm
əsindən şikayətlənirdi.
  
 
 
Prototürk  v
ə  protoazər  boylarının  batı  və  quzey-
b
atı qonşuları deyəndə, İkiçayarasının quzeyindən 
tutmuş, Anadolu yarımadası və Avropada slavyan 
(slav)  toplumunun, onlardan 
batıda yaşayan xalq-
ların əraziləri nəzərdə tutulur. Əlbəttə, belə geniş 
coğrafiyada bəlgələri yaxın və uzaq bölgələr üzrə 
xronoloji 
baxımdan tutumlu sistemlə vermək asan 
deyil. Çünki  prototürk toplumunun 
dağıldığı çağdan türklər İslamaqədər 
hindavropa 
xalqları ilə müxtəlif dövrlərdə müxtəlif regionda qarşılaşmalı 
olmuşlar. Belə ki, bəzi prototürk boyları müxtəlif çağlarda həm Qafqaz və 
Orta Asiya, h
əm də Anadolu üzərindən Avropaya çıxmışlar. Atayurddan 
uzaqlaşan as, saqa, hun, avar, bulqar, peçeneq, kuman boyları kimi bəzisi 
yerli 
xalqların içində əriyib getmiş, bir qismi isə bugünə qədər Avropada 
dilini saxlaya 
bilmişdir, bir qismi də vətənə qayıtmışdır. Təbii ki, müxtə-
lif 
çağlarda baş vermiş miqrasiyalarda türklər ayrı-ayrı xalqlarla əlaqədə 
olmuş və hər iki tərəfin mədəniyətində, folklorunda və dilində bu qarşı-
laşmanın izi qalmışdır. Müxtəlif bölgələrdə belə qarşılaşmalar təkcə türk 
köçl
əri ilə deyil, başqa xalqların göçü ilə də, özəlliklə, hindavropa boyla-
rının Qara-dəniz (Pont) yaxaları boyunca hər tərəfə irəliləməs sirkumpont 
adlanan 
yayılma ilə gerçəkləşmişdir.
413
 
Anadolu 
yarımadası batı qonşularla əlaqədə önəmli yer
 
tutur.
 
Bel
ə 
ki,
 
prototürk
 
çağından sonra Güney-Doğu Anadolu və
 
İkiçayarasının
 
quzey 
413
 
Черных, 1988, 37-54.