 I bitik. Tarixi qaynaqlar (2014)  II bitik



Yüklə 11,02 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə33/35
tarix31.01.2017
ölçüsü11,02 Mb.
#6897
1   ...   27   28   29   30   31   32   33   34   35
 
Göründüyü  kimi, 
Əhəməni,  Selevki  və  Sasani  hakimiyəti  çağları  istisna 
olmaqla, q
ədim Azərbaycanın doğu və güney-doğu ölkələrlə və bölgələrlə 
əlaqəsi  əsasən  türk  boyları  ilə  gerçəkləşmişdir.  Təsadüfi  deyil  ki, 
Az
ərbaycan dövlətçiliyində önəmli yeri olan Nadir şah dövlət qurultayını 
Muğanda  keçirsə  də,  qərargahı  Turanın  mərkəzi  sayılan  Məşhəd  və 
Heratda idi.
648
 Çünki m.ö. II minilin 
ortalarından Turanın bu bölgələrinə 
yerl
əşən ariləri həmin minilin sonundan başlayaraq güney və güney-doğu 
yönl
ərə sıxışdıran Saqa, Hun, Ağhun (Eftalit), Kuşan, sonra Göytürk, Uyğur 
dövl
ətlərini  quran  Altay  türkləri  idisə,  İslamdan  sonrakı  çağlarda  da 
Q
əznəvilər, Səlcuqlar, Eldənizlər, Atabəylər və Nadir şaha qədər daha 
bir neç
ə türk sülaləsi bu bölgədə hakim idi.  
Altay  türkl
ərinin  siyasi 
t
əşkilatlanması  müxtəlif  adlı 
boyların birliyi ilə baş tuturdu. 
Ad
ətən,  belə  siyasi  birliklər 
başçının  mənsub  olduğu  bo-
yun 
adı ilə tanınırdı. Belə ki, 
müxt
əlif  türk-monqol  boyla-
rının  birliyi  ilə  ortaya  çıxan 
Hun  dövl
ətinə  tabe  olan  əra-
zil
ər  genişləndikcə  qaynaqlar 
b
uradakı  müxtəlif  dilli  xalq-
ları da ümumi hun adı ilə ver-
mişdir.  
T
əbiətən 
mühafiz
əkar  və  qapalı  xalq  olan  çinlilər  quzey  qonşuları  tərəfindən 
vaxtaşırı davam edən yağma axınlarının qarşısını ala bilmək üçün qədim 
dünyanın  möcüzələri  sırasında  olan  Çin  səddini  tikmişdilər.  Lakin  bu 
möht
əşəm  qala  divarları  da 
çox  vaxt  quzeyd
ən  gələn 
yarımköçəri  maldar  boyların 
süvaril
əri  üçün  keçilməz 
mane
ə  deyildi.  Belə  axınları 
t
əşkil  edən  boylardan  biri  də 
hunlar  idi.  Çin 
qaynaqları 
648
 Tahirzad
ə, 2002. 
 
335 
                                                 

m.ö. 318-d
ə  Çinin  daxilində  gedən  savaşa  cəlb  olunmuş  hunları  artıq 
siyasi quruma malik bir xalq kimi t
əqdim edir, m.ö. III əsrin sonunda isə 
şanyü (tanhu) titulu olan Tuman (T’ou-man) və onun oğlu  Mətə (Mao-
tun
haqqında  geniş  bilgi  verir.  Doğu  Hun  imperiyasının  qurucusu 
sayılan  və  adı  Bağatur  şəklində  bərpa  olunan  Mətənin  (m.ö. 209-174) 
şöhrəti  bir  neçə  əsr  sonra  batı  hunların  başında  Avropanı  fəth  edən 
Atilladan  az  deyildi.  Çinin  quzeyind
ən  I  əsrdə  batıya  hərəkət  edən 
hunların bir qolu Aralın quzeyilə İtil yaxasına keçdi, Orta Asiyada qalan 
başqa bir qolu da Fərqanə-Toxarıstan yönündə güneyə hərəkət etdi.  
Çin 
qaynağından bəllidir ki, m.ö. 170-də hunların (syun-nu) təzyiqi 
il
ə batıya çəkilən toxarlar (da-yüeçjilər) beş boydan ibarət idi. Bu boylar-
dan  biri 
kuşan  (quyşuan)  adlanırdı.
649
 F
ərqanədən  Amudəryanın  güney 
yaxalarına hərəkət edən toxar boyları burada m.ö. I əsrdə bir neçə bəylik 
(yabquluq
şəklində təşkilatlanmış və bir əsr sonra Baktriyada Kuşan döv-
l
ətini qurmuşdular.
650
  
Kuşan sülaləsi
 
II
 
əsrə qədər davam edən
 
Yunan
 
(Qrek)-Baktriya
 
döv-
l
ətinin bir sıra ellinsayağı tikinti, heykəltəraşlıq, sikkə kəsdirmə gələnək-
l
ərini mənimsəmişdi.
651
 Yabqu  (yavuqa)  titulu 
daşıyan Kuşan hökmdarı 
Kanişka və oğlu Huvişka dövründə Kuşan dövləti Kəşmir-Pəncab, Soğd 
bölg
ələrini  də  içinə  almışdı.  Sonra  daha  çox  əraziləri  əhatə  edən  Kuşan 
dövl
əti IV əsrin ortalarına qədər davam etdi. 
Qaynaqlarda 
kuşanların  toxar  (dügər)  soylu  olması,  onlarda  qabarıq 
görün
ən türk gələnəkləri, hökmdarların yabqu titulu və türklərə məxsus 
soy 
damğası diqqəti çəkir. Kuşan hökmdarı Kucula Kara Kadfizin adın-
da güclü, qara sözl
əri də türk titulları ilə açılır. Oğuzun atası Qara-xan, 
islamı ilk qəbul edən Qaraxanlı sülaləsinin adındakı qara sözü «böyük» 
anlamındadır. Kuşan dövləti dağılandan sonra onlara tabe olan Turan böl-
649
 B
əllidir ki, Part dövləti çağında ozanlara qoşan deyilirdi və bu söz hay dilinə qusan 
şəklində keçmişdi. Ola bilsin ki, kuşan//quşan adı da «dağ əri», «dağlı» anlamında olub 
q
ədim  Ön  Asiya  qaynaqlarında  toqar//taqar,  Çin  qaynaqlarında  isə  da-yüeçji  şəklində 
keç
ən və KDQ-da dügər forması alan toxar boylarının içində görünən qoşan//quşan adlı 
s
ənətçilərlə bağlı idi. Çin yazıları bunu quyşuan şəklində verir. Kuşan sikkələri üzərində 
türkc
ə adlar da vardır. Elbəy soyu damğası isə Azərbaycan damğaları sırasında görünür.  
650
 
Kuşanları türk sayan M. Tantəkin onların Gəray adlı başçılarının qurduğu Kuşan 
dövl
əti  haqqında  «Kuşan-Azərbaycan  mədəniyət  birgəliyi»  adlı  məqaləsində  maraqlı 
fikirl
ər söyləmiş və Azərbaycanda «quşçu» etnonimi ilə yaranmış etnotoponimlərin ku-
şan boylarından qaldığını yazmışdır (Məqalənin əlyazması, 1986, 1-2). 
651
 Ellin t
əsirini əks etdirən sikkə şəkilləri bu kitabdan alınmışdır: Stawiski 1979. 
 
336 
                                                 

g
ələri ağhun boylarının əlinə keçdi.
652
 
Orta 
Asiyanın batısı IV əsrin ortalarına yaxın Ağhun, doğusu Juan-
juan 
hegemonluğu altında idi. Lakin VI əsrin 20-ci illərində göytürklərin 
kağanı  Bumın  Juanjuan dövlətinə sarsıdıcı zərbə vurdu və juanjuanlar si-
yasi s
əhnədən çəkildi, 560-cı illərdə isə İstemi kağan ağhunları Buxara-Daş-
k
ənd  bölgələrindən  çıxardı.  Qovulan  ağhunların  çoxu  Sasanilərin  idarə 
etdiyi 
İran  torpaqlarına,  o  cümlədən  Azərbaycana  keçdi.  Bir  qismi  isə 
Heratda 
qaldı.  Sasani  dövlətinin  doğu  sınırlarında  boşalan  Əfqanıstanın 
quzeyind
əki ağhun ərazilərinə isə irandilli boylar girdi. 
B
əzi  qynaqlarda  eftalit  (abdal)  adlanan  ağhunlar  Göytürk  dövləti 
t
ərəfindən pərən-pərən salınana qədər V-VI əsrlərdə Türküstan, Soqdiya və 
Əfqanıstanda  ağalıq  edirdi.  Hindistanın  quzeyində  kuşanlardan  sonra 
hökmranlıq edən ağhunların adı buralarda uzun müddət yaşadı. Toxarıs-
tan  v
ə  Qəndahar  bölgələri  V-VII  əsrlərdə  ağhunların  idarəsi  altında  idi. 
P
əncaba keçənlər isə yerli əhali içində VIII əsrdə ərisələr də, türk mənşəli 
olduqlarını unutmadılar. Belə ki, 500-cü illərdə «Huna Raca» ləqəbilə bir 
müdd
ət bölgəni idarə edən qüdrətli Toramana tigin böyük şan-şöhrət qa-
zanmış və ağhunların məskəni kimi Huna-desa tipli toponimlər bir neçə 
əsr hind qaynaqlarında işlənmişdir.
653
 Hindli yazar Upendra Thakur h
ətta 
bir  neç
ə əsrdən sonra 30 il (1290-1321) Hindistanı idarə edən türksoylu 
x
ələcləri də ağunların qalığı sayır.
654
  
Xorasan 
kuşanlardan sonra V əsr boyu Sasani dövləti ilə gah savaş, 
gah da 
barış durumunda olmuş ağhunların əlinə 455-də keçdi. Firdovsinin 
yazdığına görə, onlar Bəhram Gurun vaxtında Reyəcən (Tehrana yaxın) 
g
əlmişlər. Xorasana yerləşən ağhunların iki il bütöv İrana hakim olduğu 
da  qeyd  olunur.
655
 Y
əzdigird  öləndən  sonra  Firuz  (459-484)  ağhun 
kağanı Ağsunqurun köməyilə taxta çıxıb şahlıq edir, lakin dönüklük edib 
ağhunlara qarşı vuruşur və
 
Ağsunqur tərəfindən öldürülür.
656
 
Şah Firuzdan 
sonra taxta 
çıxan Kavad da Məzdəki hərəkatı ilə üz-üzə qalanda ağhunlara 
sığınır  və  onların  yardımı  ilə
 
hakimiy
ətini  geri  qaytarır.
 
Ağhunların
 
da 
böyük bir qismi 
kuşanlar kimi budizmə tapınırdı. 
«
İpək  yolu»  üzərindəki  əsas  məntəqələrə  nəzarət  edən  ağhunları 
strateji  bölg
ədən uzaqlaşdırmaq üçün göytürk kağanı Mukan sasani şahı  
I Xosrov 
Anuşirəvanla (531-579) ittifaqa girmiş və batıdakı nümayəndəsi 
652
 Olsun  ki, 
Ağ-Hun  adı  «batı hun» anlamında  Hun  imperiyasının batı  qanadına  aid 
idi.  
653
 Biswas, 1973, 56-67. 
654
 Thakur, 1967, 55. 
655
 Procopius, 1967, I. 4. 
656
 Litvinsky, 1996, 140. 
 
337 
                                                 

İstemi xanla birləşən sasanilər ağhunları Hindistana tərəf sıxışdırmışlar. 
Ərəb qoşunları isə VIII əsrin əvvəlində Toxar elində ağhun hakimiyətini 
darmadağın etdi.  
Doğu Hun imperiyasından sonra meydana çıxan Ağhun dövləti türk 
toplumunun  çox 
olduğu doğu ya batı yönlərə deyil, hindiran boylarının 
m
əskunlaşdığı güney bölgələrə önəm verdiyi üçün hunlar kimi dövlətin 
sınırlarını  böyüdə  bilmədilər.  Bu  missiyanı  Bumın  və  İstemi 
qardaşlarının  mənsub  olduğu  türk  boyu  gerçəkləşdirdi.  Göytürk  (doğu 
türk)  boyu  VI 
əsrin  ortalarında  Baykal  gölündən  Xəzər  dənizinə  qədər 
böyük bir 
ərazidə Turan dövlətini qura bildi. Bəzən bu sınır batıda Azaq 
d
ənizinəcən uzanırdı.  Asiyada  yaranmış  ən  böyük  Türk  dövlətini 
meydana g
ətirən bu boyun adı sonralar türksoylu xalqların ümumi adına 
çevrildi.  
Bir 
sıra tarixçilər türk adının ilk dəfə güya Göytürk dövləti ilə eyni 
vaxta ortaya 
çıxdığını yazırlar. Əlbəttə, türkologiyada dərin kök salmış bu 
yanlış  fikir elmi  əsasa  söykənmir.  Qədim  forması  türük  və  daha  qədim 
forması turuk olan bu türk etnonimi het, elam, akad-asur yazılarında və 
antik 
çağ  yazarlarının  əsərlərində  yer  almışdır.  Hətta,  m.ö.  XIX-XVIII 
əsrlərdə Urmu gölünün güneyində Turuk bəyliyi vardı
.
657
 
Turuk  b
əyliyi 
v
ə asuroloqların yanlış olaraq, mixi yazılarda bu bəyli-
yin 
adını Turukki şəklində oxuması haqqında III Bitik-
d
ə geniş bilgi verilir. Buradaca qeyd edək ki, turuk adı 
asur 
yazısında bir neçə qaynaqda belə yazılmışdır: 
Urmu gölünün güney-d
oğu bölgələrində yaşayan turuk boyunun adı 
m.ö.
 
XIX - XII 
əsrlər arasında Asur qaynaqlarında çəkilir.
 
Görünür, burada 
Mana dövl
əti qurulana qədər turukların böyük bir hissəsi Turana keçmiş 
v
ə böyk Hun imperiyasının etnik tərkibini təşkil edən onlarla türk boyu 
kimi, «hun» 
adı altında görünməz olmuşdur. Yalnız ağhunlar çağında bir 
araya g
əlib toparlanan turuk boyu artıq göy-türk, yəni «doğu türklər» adı 
il
ə siyasi səhnəyə çıxmışdır. Bu adın özü aydın göstərir ki, həmin türklər 
657
 Az
ər xalqı, 2000, 34-38; Bu adın turuk forması Anadoludan Doğu Türküstana qədər 
müxt
əlif bölgələrdə və müxtəlif zamanlarda işlənmişdir. Belə ki, hələ m.ö. II minildə 
Kiçik  Asiyada  Turuxmid  (Turuk-bud
şəhəri vardı, M. Kaşqari isə Fərqanə ilə Qaşqar 
arasında Arık-Turuk toponimi qeyd edir (MK, I, 66; 380); Əndicandan güneydəki dağ-
larda Turuk-
Şayan boyunun yaşaması da bəllidir (Vekayi, 1987, 64-65). 
 
338 
                                                 

batıdan (Azərbaycandan) doğuya getmişlər.
658
 Ön Asiyadan 
doğuya get-
miş türk boylarının dilində rəng bildirən sözlərin cəhət anlamı da saxlan-
mışdır:  (batı), göy (doğu), qara (quzey), qızıl (güney), sarı (orta).
659
  
İstemi  öləndə  (576)  artıq  Göytürk  imperiyasının  təsir  dairəsi  batıda 
Qarad
ənizə, doğuda  Mancuriyaya  qədər uzanırdı. Göytürklərin  yaratdığı 
dövl
ətin  ilbəil  böyüməsi  Çini  narahat  edirdi.  Bu  çağlarda  türklərin  adi 
boy  b
əylərinin hücumları qarşısında aciz qalan Çin böyükləri bu dövləti 
daxild
ən dağıtmaq uçun müxtəlif vasitələrə əl atır, ayrı-ayrı boyların bir-
biril
ə savaşa bilməsi üçün diplomatik gedişlər edirdi. Çinin bu uğurlu si-
yas
əti yarım əsrdən sonra öz bəhrəsini verdi. Belə ki, iki qola (batı-doğu) 
bölün
ən Göytürk dövlətinin doğu və batı  qanadları  arasında başlanan  iç 
sav
aşlar nəticəsində siyasi iqtidarını doğu Göytürk kağanlığı 630-da itirdi, 
batı  Göytürk  kağanlığı  da  zəifləyib, 659-da  çökdü.  Bu  çağlarda  artıq 
keçmiş Göytürk dövlətinin əsas əyalətləri Çinin kontrolu altına düşmüşdü.  
Yalnız  VII  əsrin  sonunda  dirçələn  göytürklər  682-də  yenidən  müstəqil 
siyasi  hakimiy
ət əldə etdilər. Kutluq kağanla Kapağan kağan dönəmində 
Göytürk  dövl
əti  gücləndi  və  hakimiyət  uyğurların  əlinə  keçənəcən,  yəni 
745-
ə  qədər  davam  etdi.  Beləliklə,  iki  əsrə  yaxın  (193  il)  müəyyən 
parçalanma  v
ə fasilə ilə davam edən Göytürk imperiyası Ön Asiyadan 
doğuya getmiş türklərin Saqa və Hun imperiyasından sonra qurduqları ən 
böyük dövl
ət idi. 
Tarixboyu  ist
ər  batıda,  istərsə  doğuda  bö-
yük  imperiyalar 
qurmuş  öncəki,  həm  də 
sonrakı  türk  dövlət  başçılarından  fərqli 
olaraq,  Göytürk 
kağanları yaşadıqları olay-
ları  anıt  (bəngü)  daşları  üzərində  türk 
yazısı  ilə  yazmışlar.  Günümüzəcən  bir 
hiss
əsi qalmış bu yazıları ünlü türkoloqlar 
658
 Türk 
adı yalnız turuk//türük//türk formalarında deyil, tur, türkiş, türkmən, turukman 
etnoniml
ərində də işlənmişdir. «Avesta» türklərdən tur şəklində bəhs edir, Turan elləri 
türkl
ərdir. Hələ nəşr olunmamış «Enki və Ninxursaq» adlı bir sumer mifində Turkiş öl-
k
əsi deyimi vardır (Kramer, 2002, 310);  Z.V.Togan m.ö.V əsrdə Əhəmənilərin Misir 
s
əfərində iştirak etmiş türkmən əskərləri haqqında yunan, ərəb qaynaqlarında və Misir 
papiruslarında olan bəlgələri qeyd edir, bu əskərlərdən birinin Xarçın (oğlu) Darqman 
(türkman) 
adlandığını göstərir (Togan,  1981, 416, 124-cü qeyd).  
     Akad 
çarı Naram-Suenə qarşı koalisiyada m.ö. XXIII əsrdə iştirak etmiş subar boy-
larının tərkibində Quşu, Türki, Kaniş bölgə və boy adları, bu boylara başçılıq edənlər 
sırasında Zipan (Çoban), Mudakin (Budak), Buman-ailu (Bumın), İlşun-ailu (Elçün) ad-
ları  sanki  haqqında  danışdığımız  kuşan  boyunun  yabqusu  Kanişka    göytürk  kağanı 
Bumın adında və digər türk onomastikasında təkrar olunur.
 
659
 Gabain, 1962, 115;
 
Кононов, 1978, 160; Bəzi türk bylarının adında işlənən bu söz-
l
ər  rəng deyil,  cəhət  bildirir:  ağxəzər-qaraxəzər,  ağqoyunlu-qaraqoyunlu, ağhun, qara-
tatar, göytürk, 
qızılbut (qızıl boyu), sarıuyğur və s. 
 
339 
                                                 

ic
ələyib  nəşr  etmişlər.  Son  vaxtlar  isə  bu  yöndə  Türkiyənin  tanınmış 
türkoloqları ardıcıl iş aparırlar.
660
 
İslamöncəsi  böyük  dördlük  (Bizans,  İran,  Göytürk,  Çin)  deyə  bilə-
c
əyimiz dünya dövlətlərindən biri olan Göytürk (552-745) dövlətinin geo-
siyasi 
marağı  ticarət  yolları  keçən  bölgələri  öz  nəzarəti  altına  almasına 
yön
əlmişdi.  Yarandığı  ilk  çağlarda  batı  sınırları  ağhunların  ərazilərinə 
çatan Göytürk dövl
ətinin kağanları Sasani şahları ilə əlbir olub, ağhunları 
Hindistana  t
ərəf  sıxışdırdılar.  Ağhunların  Orta  Asiyadakı  quzey  bölgələri 
v
ə  Doğu  Türküstandakı  quzey-doğu  bölgələri  (Kaşqar,  Xotan)  Göytürk 
dövl
ətinin, Amudəryaya qədər batı və güney-batı bölgələri isə Sasanilərin 
əlinə keçdi. Beləliklə, Dəmir-qapı keçidi Göytürk və Sasani dövləti ara-
sında sınır keçidi oldu. Hindistana qovulan ağhunlar isə zaman-zaman bu-
radakı siyasi olaylarda ön plana keçsələr də, türk dilini itirib bütövlükdə 
yerli hind 
xalqlarının içində əridilər. 
Göytürkl
ər strateji bölgələri ağhunların əlindən alandan sonra İran ilə olan 
siyas
əti  dəyişdi.  Sasani  hakimiyətini  zəif  salmaq  üçün  Bizansla  əlaqə 
quruldu, bir neç
ə dəfə qarşılıqlı elçi heyətləri danışıqlar apardı və İstemi 
kağanın Bizansa göndərdiyi ismarışla 571-də İran-Bizans savaşı yenidən 
başlayıb 20 il davam etdi. Farslara qarşı Göytürk-Bizans ittifaqı VII əsrin 
ortalarına  qədər  Qafqazda  da  mühüm  rol  oynadı.  Belə  ki,  ərəblərin 
g
əlişinə  qədər  Orta  Asiyadan  və  Azərbaycandan  İrana  təzyiq  edən  türk 
boyları Sasani dövlətinin süqutu üçün zəmin yaratmışdı. 
Saqa,  Hun, 
Kuşan  və  Ağhun  dövlətlərinin  etnik  tərkibində  başqa  dilli 
boylar  olsa  da, 
əsas  kütləni  müxtəlif  türk  boyları  təşkil  etdiyi  kimi,  
Göytürk dövl
ətinin tərkidində də müxtəlif adlı onlarla türk boyları vardı. 
Bunların  sırasında  Azərbaycandan  getmiş  az  boyunun  bir  bölümü  hətta 
Yenisey 
çayına qədər gedib çıxa bilmişdi.
661
 Daxild
ə hakimiyəti ələ ke-
çirm
ək üstündə türk boyları arasında vaxtaşırı savaşlar da olurdu. Göytürk 
dövl
ətinə tabe olan bir neçə uyğur boyu Bilgə Kağanın ölümündən sonra 
745-d
ə Uyğur dövlətini qurdular. Soydaşları yarımköçəri bozqır göytürk-
l
ərindən fərqli olaraq, uyğurlar oturaq yaşama önəm verirdilər.  
Ona 
yaxın boyu birləşdirən Boyla kağan Orxun çayı hövzəsində Uyğur 
dövl
ətini  möhkəmləndirdi.  Kutluq  Bilgə  və  Bayançor  (Moyençor) 
kağanların  vaxtında  bu  dövlətin  sınırları  böyüyüb,  Yeniseydən  Kaşqara 
q
ədər uzandı. Öncə Göytürk dövlətinin doğu əyalətləri olan bölgələr artıq 
uyğurların əlində idi. Təxminən bir əsr sonra Yenisey yaxalarından qalxan 
qırğızlar  840-da  Uyğur  dövlətinin  paytaxtı  Qarabalsaqun  şəhərini  tutdu. 
Güney
ə çəkilən uyğurların bir hissəsi Qansu-Ordos, bir hissəsi də Tanrı 
dağları,  Turfan  və  Beşbalıq bölgələrində  məskunlaşdı. Qansu  əyalətində 
660
 Bu 
şəkillər tanınmış türkoloq dostum Prof. Dr. Osman Fikri Sərtqayanın kitabından 
alınmışdır (Sertkaya, 1995, 183, 186, 190). 
661
 Göründüyü  kimi,  daha  önc
ə  Azərbaycandan  Avropaya  gedən  azlar  orada  dilini 
itirib  norveçlil
ərin  içində  əridiyi  halda,  doğuya  gedən  az  boyu  türk  mühitində 
oldu
ğundan öz dilini saxlaya bilmişdir. 
 
340 
                                                 

uyğurların müstəqil dövləti Çinin quzeyində şatolarla qonşuluqda davam 
etdi.
662
 
Beşbalıqda isə 856-da uyğurların yenidən qurduğu dövlətin başına 
Menqli  keçdi. 
Uyğur kağanları «Uluq//Gün//Ay tanrıda kut bulmuş, il tut-
muş  alp  külüg  bilgə»  tipli  titullar  daşıyırdı.  Siyasi  hakimiyətini  X  əsrin 
ortala
rında  itirən  uyğurlar  Kidan,  sonra  Tanqut,  daha  sonra  isə  Monqol 
hakimiy
ətinə tabe oldular.  
Uyğurların əksəriyəti şəhərlərdə yaşadığı üçün yazı kulturu sürətlə inkişaf 
etdi.  Dini,  didaktik  v
ə  ədəbi  əsərlərin  yazıldığı  Xaqaniyə  türkcəsi  türk 
dill
əri sırasında zənginliyilə seçilən uyğur ədəbi dilinin yaranmasına zəmin 
hazırladı.  Uyğurların  qonşu  xalqlara,  özəlliklə  monqollara  mədəni  təsiri 
böyük  idi.  Monqollar  göytürk 
yazılarından  fərqlənən  yeni  uyğur 
əlifbasını da qəbul etdilər. Ərəblər də kağızı ilk dəfə uyğurlardan alıb, 
Avropa 
xalqlarına  tanıtdılar.  Qədim  türk  Tanrıçılıq  dinindən  uzaqlaşan 
uyğur boyları budizm, manixeizm və bəzi bölgələrdə xristian (nestoriyan) 
dinin
ə tapınırdı. Nəhayət, Orta Asiyada ilk müsəlman türk dövləti quran 
Qaraxanlılar  (940-1040)  ilə  təxminən  eyni  çağda, 934-də  İslamı  qəbul 
etdil
ər. 
Bu bölm
ədə Altay türkləri dediyimiz doğu türk boylarının zaman-zaman 
qurduğu  yalnız  böyük  dövlətlərin  adını  xronoloji  ardıcıllıqla  yad  etdik. 
T
əbii ki, doğuda adını çəkdiyimiz və çəkmədiyimiz onlarla türk boyunun 
qurduğu kiçik dövlətlər və bəyliklər də olmuşdur. Lakin Altay türklərinin 
siyasi  tarixi  mövzumuzdan  k
ənar  olduğu  üçün  yalnız  ümumi  mənzərəni 
t
əsəvvürə  gətirmək  üçün  vaxtilə  Ön  Asiyadan  doğuya  getmiş  türklərin 
oradakı qonşu xalqlar və dövlətlərlə əlaqəsinə toxunduq. Çünki sonralar 
batıya,  o  cümlədən  Azərbaycana  qayıdan  bəzi  türk  boylarının  fiziki 
görk
əmində, dilində, etnoqrafiyasında, mifologiyasında, folklorunda həmin 
əlaqələrin az və ya çox dərəcədə görünən izi vardır.  
Göründüyü  kimi,  Az
ərbaycan türklərinin birbaşa yaxından və ya 
dolayısı ilə uzaqdan əlaqədə olduğu doğu və güney-doğu qonşuluğunda 
m.ö.  I  minild
ən İslamaqədərki dövrdə baş verən olaylar Azərbaycanda 
Mana,  Mada,  Saqa,  Atropat,  Alban  dövl
ətləri çağına aiddir. Əhalisinin 
əsas kütləsi müxtəlif adlar daşıyan azər türkləri olan Azərbaycanın bir 
çox  bölg
ələrinin Əhəməni (fars), Part (türk-fars), Sasani (fars), Xilafət 
(
ərəb) dövlətləri tabeliyində olduğu çağlarda strateji bölgələrə irandilli, 
qafqazdilli,  h
əmçinin hay və ərəb tayfalar yerləşdirilsə də, həmin çağ-
larda  quzeyd
ən və doğudan qayıdan bir sıra türk boyları Azərbaycanın 
etnik 
demoqrafiyasında türklərin sayını azalmağa qoymamışdır.
  
 

*              * 

662
 F
ərqanədən VII əsrdə çıxan şad (şato) boyu VIII-X əsrlərdə Çinin quzeyində yerləş-
miş və siyasi arenada önəmli rolu olmuş türk boylarından idi (Azər xalqı, 2000, 56). 
 
341 
                                                 

Türk 
boylarının Azərbaycandan getməsi və Azərbaycana qayıtması 
olayları ümumtürk tarixinin önəmli səhifələridir. Belə ki, bu miqrasiyalar 
t
əkcə türk xalqlarının deyil, hələ on minil öncədən başlanmış və bütöv 
Avrasiya 
xalqlarının demoqrafiyasını formalaşdıran tarixi köçlərin 4-5 
minil önc
əki davamıdır. Lakin bu son miqrasiyalar artıq formalaşmış və 
siyasi qurumu olan toplumun yerd
əyişməsidir ki, bunun da öz özəllikləri 
vardır
.
663
 
Aşağıdakı sxemlərdən göründüyü kimi, ən qədim miqrasiyalar 
Ön  Asiyadan 
əkinçilik  və  heyvandarlıq  kulturunun  ətrafa  yayılması  ilə 
müşayiət  olunur.  Son  4-5  minildə buradan  doğu  və  quzey yönlərə  olan 
köçl
ərin səbəbi də iqlim dəyişməsi, yaranmış böyük quraqlıq  dönəmilə 
b
ağlıdır. Yarımköçəri türk boyları bu çağlarda daha çox Xəzər ətrafında 
dövr
ə vurmuşlar. Bunun örnəyini saqa boylarının miqrasiyasında aydın 
görm
ək  olur.  Belə  ki,  Ön  Asiyadan  doğuya  gedən  saqalar Azərbaycan-
Orta  Asiya-Altay-Azaq  d
ənizi-Azərbaycan  dövrələmə  yolunu  bir  neçə 
əsrdə keçsələr də, əsas dolandıqları bölgələr Xəzər hövzəsidir. 
İslamaqədər Ön Asiya türklərinin qonşu ölkələr və xalqlarla olan əlaqələri 
göst
ərir ki, buradan batı və quzeyə gedənlərin çoxu başqa dilli xalqların 
içind
ə  ərimişlər,  doğuya  gedənlər  isə  nəinki  ərimiş,  hətta  içinə  aldığı 
tunqus,  monqol,  finuqor  dilli 
boyların  da  bir  hissəsini  türkləşdirmişlər. 
Bizc
ə, bu etnodemoqrafik olayın əsas səbəbi «doğma» və «yad» mühitlə 
bağlıdır. Batı ölkələrdən fərqli olaraq, hələ prototürk çağından Orta Asiya 
v
ə Altaya gedən türk boyları  burada ikinci böyük Atayurd sala bilmiş və 
tarixi 
Turanı, Türküstanı «doğma» mühitə çevirmişdilər. Doğrudur, doğuda 
da  türkl
ərin  əriməsi  olayı  baş  vermişdir,  lakin  belə  olaylar  Çin  və  Hind 
ölk
ələrində, yad mühitdə olmuşdur. Əgər biz Avropa Hun imperatorluğu 
il
ə  Asiya  Hun  imperatorluğunu  quran  hunların  sonrakı  taleyini 
müqayis
ə etsək,  görərik ki,  bu imperiyalar dağılandan sonra Avropada 
qalan 
hunların çoxu bir neçə əsr başqa adlarla görünsə də, sonda başqa 
dilli 
xalqların içində əriyib «görünməz» olur, lakin Asiyda qalan hunlar da 
sonra 
başqa adlar daşımasına baxmayaraq, burada etnik kimliyini itirmir. 
Urmu teo
riyası  bunun  örnəyini  türk  boylarının  batı  və  doğuya  miqrasi-
yaları ilə göstərir: 
663
 
Ətalətdən çıxıb hərəkətə başlayan hər hansı toplum müəyyən qüvvə ilə hərəkətə gə-
lir. Bir boyun t
əzyiqi ilə sükunətdən çıxıb yerindən tərpənən boy qonşu bölgədəki boyu, 
o  da öz 
qonşusunu köçməyə vadar edir. Bu baxımdan, qədim yazarların qələmə aldığı 
X
əzər  hövzəsində  baş  verən  köçlərin  təsviri  gerçəkliyi  əks  etdirir.  Əgər  bu  yazılarda 
«m.ö.VIII 
əsrdə issedonlar massagetləri, onlar saqaları, saqalar da qamərləri yerindən 
çıxardı» kimi deyimə rast gəliriksə, ona inanmaq lazım gəlir.  
 
342 
                                                 

Batıda 
əriyən 
türk 
boyları 
Doğuda 
başqa 
türk 
boylarına 
qarışanlar 
az 
subar 
saqa 
etrusk 
hun 
bulqar 
avar 
kuman-
qıpçaq  
az 
subar 
saqa 
araz 
hun 
bulqar 
avar 
kuman-
qıpçaq və s. 
(I Bitiyin sonu
ƏDƏBİYAT 
Абаев В. И. О языке южных осетин. ЯСКД, 1935  
Абегян М. История древнеармянской литературы. I т. Ереван, 1948 
Абибуллаев О. А. Энеолит и бронза на территории Нахичеванской АССР. Б.1982 
Абуладзе Ц. А. Тюркский лексический материал в словаре Сулхан-Саба Орбелиани 
«Картули-лексикони». АКД, Тбилиси,1964 
Абдуллаев И. Х. Тюркский зооним Тулпар на Северном Кавквзе. ТДЯК, 1982 
Абдушелишвили М. Г. Антропология древнего и современного населения Грузии. 
Тбилиси, 1964 
Абдушелишвили М. Г. К кранологии древнего и современного населения Кавказа. 
Тбилиси, 1966 
Абрамзон С. М. Из этнической истории киргизов. ТС, 1966  
Авдиев В. И. История Древнего Востока. Л.1948; 1953 
Авдусин Д. А. Археология СССР. М.1977 
Агафий. О царствовании Юстиниана. М.-Л. 1953 
Адонц Н. Армения в эпоху Юстиниана.СПб.1908; Ереван, 1971 
Адонц Н. История Армении. Ереван, 1972 
Акишев К. А. Курган Иссык. Искусство саков Казахстана. М. 1978 
Акопян А. А. Албания - Алуанк в греко-латинских и древнеармянских источниках. 
Ереван, 1987 
Аласаниа Г. Г. Классификация грузинских письменных исторических источников. 
Тбилиси,1986 
Алексеев В. П., Гохман И.И. Антропология Азиатской части СССР. М.1984 
Алексеев В. П. Этногенез. М.1986 
Алексеев В. П. География человеческих рас. М.1974 
 
343 

Алексеев  В.  П.  Палеоантропология  земного  шара  и  формирование  человеческих 
рас. Палеолит. М. 1978 
Алиев И. История Мидии. Б. 1960 
Алияров С. С. Об этногенезе азербайджанского народа (к постановке проблемы). 
«К проблеме этногенеза азербайджанского народа», Б. 1984 
Аманжолов А. С. Руноподобная надпись из сакского захоронения близ Алма-Аты.  
«Вестник АН Казахской ССР», №12 (320), 1971 
Аманжолов А. С. «Шумеро»-тюркские соответствия и изобразительные логограм-
мы. «Schriften zur Geschichte und des Alten Orients», №5, Берлин, 1974  
Аманжолов А. С. К генезису тюркских рун.  ВЯ, №2, 1978 
Андронов М. С. Сравнительная грамматика дравидийских языков. М.1978 
Антонова Е. В. Обряды и верования первобытных земледельцев Востока. М.1990 
Антонов Н. К. Лекции по тюркологии. Якутск, 1976  
Антонов Н. К. Лекции по тюркологии. Новотюркская эпоха.  Якутск, 1984 
Антропологические типы древнего населения на територии СССР. М. 1988 
Арвеладзе Б. «Армянские» или грузинские церкви в Грузии ?! Тбилиси, 1996 
Арибжанов М. Некоторые лексические параллели в языке древних индейцев Мая 
и тюркских языках. ВТЯ, 1976 
Арзинба В. Г. Послесловие о некоторых новых результатах в исследовании исто-
рии, языков и культуры древней Анатолии. (бах. Маккуин), 1983 
Армянская география VII века по Р.Х. СПб. 1877 
Арутюнов С. А. Народы и культуры . Развитие и взаимодействие. М.1989 
Арутюнян Н. В. Биайнили (Урарту). Ереван, 1970 
Аппиан. Римская история. С.-Пб. 2004. 
Арриан. Поход Александра. М.-Л. 1962 
Археология Венгрии. Конец II тыс.до н.э. - I тыс.н.э. М. 1986 
Арцеховский А. В. Основы археологии. М. 1955 
Асадов Ф. М. Арабские источники о тюрках в раннее средневековье. Б.1993 
Атаниязов С. Словарь туркменских этнонимов. Ашхабад, 1988 
Афанасьева В. К. Гильгамеш и Энкиду. М.1979 
Ахмеров  Р.  Б.  О  клеймах  керамических  мастеров  эллинистического  Херсонеса. 
ВДИ, №3, 1951. 
Ахундов Д. А. Архитектура древнего и раннесредневекового Азербайджана. Б.1986 
Бабаев И. А. Города Кавказской Албании в IV в до н.э. - III в н.э. Б.1990 
Бабаков О. Антропологической состав туркменского народа в связи с проблемой 
этногенеза. Ашхабад, 1977 
Багратиони Т.  История. (История, написанная сыном царя Грузии Георгия XII).  
СПб. 1848 
Багрянородный К. Об управлении империей. М.1989 
Бакиханов А. Гюлистан-и Ирам. Б.1991 
Бар-Эбрей. Всеобщая история. (Пер. Р.А.Гусейнова). Б.1960 
 
344 

Барроу Т. Санскрит. М. 1976 
Бархударов  А.  С.  Развитие  индоарийских  языков  и  древнеиндийская  культурная 
традиция. М. 1988 
Баскаков Н. А. Тюркская лексика в «Слове о полку Игореве». М. 1985 
Баскаков Н. А. Русские фамилии тюркского происхождения. М. 1970; Б. 1992 
Бейлис В. М. К вопросу о конъектурах и о попытках отождествления этнонимов и 
топонимов в текстах арабских авторов IX-XIII вв. о Восточной Европе. 
«Восточное историческое источниковедение и специальные исторические 
дисциплины», вып.1. М.1989 
Белицкий М. Забытый мир сумеров. М. 1980 
Бикерман Э.  Государство Селевкидов. М. 1985 
Бичурин Н. Я. (Иакинф). Собрание сведений о народах обитавших в Средней Азии 
в древние  времена. М.-Л. (I-II том) 1950, (III том) 1953  
Бузанд Ф. История Армении Фавстоса Бузанда. Ереван, 1953 
Бунак. В. В. Человеческие расы и пути их образования. СЭ. №1, 1956 
Буниятов З. М. Государство Хорезмшахов-Ануштегинидов (1097-1231). М. 1986 
Богданова В. И. Антропологический состав и вопросы происхождения современ-
ных тувинцев.  АКД, М. 1979 
Богушь С. С. История царства Херсонеса Таврийского. СПб.1806 
Бойс М. Зороастрийцы. Верования и обычаи. М.1987 
Бромлей Ю. В. Очерки теории этноса. М.1983 
Брук С. И. Население мира. Этнодемографический справочник. М. 1981 
Вавилов Н. И. Избранные труды (в пяти томах). М.-Л.1959-1965 
Вадецкая Э. Б. Археологические памятники в степях Среднего Енисея. Л.1986 
Вайнштейн С. И., Крюков М. В. Об облике древних тюрков. ТС, М. 1966  
Верещагин Н. К. Записки палеонтолога. Л.1981 
Виноградов А. В. Тысячелетия, погребенные пустыней. М.1966 
Виноградов В. Б., Дударев Л. С., Рунич А. П. 
Киммерийско
-
Кавказские связи. «Скифия
 
и 
Кавказ», Киев, 1980
 
Войтов В. Е. Каменные изваяния из Унгету. ЦА, М.1987 
Гадло А. В. Этническая история Северного Кавказа IV-X вв. Л.1979 
Гаджиев А. Г. Древнее население Дагестана. М.1975 
Галонифонтибус И. Сведения о народах Кавказа (1404 г.). Б. 1980 
Гамкрелидзе Т.В., Иванов Вяч.Вс. Индоевропейский язык и индоевропейцы. I-II т. 
Тбилиси. 1984 
Гашимова У. Ф. Одонтологическая характеристика современного населения Азер-
байджана. ВА, вып.60, 1979 
Гельб И. Е.  Опыт изучения письма. М.1982   
Герни О. Р.  Хетты. М. 1987 
Геродот. История в девяти книгах. Л.1972 
 
345 

Герценберг Л. Г. Морфологическая структура слова в древних индоиранских язы-
ках. Л. 1972 
Гёр-оглы. Туркменский героический эпос. М.1983 
Гетман  А.  Н.  Некоторые  особенности  маркировки  сырцовых  кирпичей  Средней 
Азии.  ЭИАСА, 1979 
Гиндин Л. А., Цымбурский В. Л. О Езеровской надписи и фрако-этрусских связах: 
Проблемы мнимые и подлинные. M.1987 
Гиоргадзе Г. Г. К вопросу о локализации и языковой структуре каскских этничес-
ких и географических названий. ПС, 1961  
Гранде Б. М. Введение в сравнительное изучение семитских языков. М.1972 
Грач А. Д. Вопросы датировки и семантики древнетюркских тамгообразных изо-
бражений горного козла. ТС, 1972 
Грач. А. Д. Центральная Азия как историко-археологический регион. «ИИКЦА», 1983 
Грач. А. Д. Золотая композиция скифского времени из Тувы. «ЦА», 1987 
Гричан  Ю.  В.  Новые  материалы  по  изобразительному  искусству  Горного  Алтая. 
ТВИБИС, 1987 
Гукасян В., Асланов В. Исследования по истории азербайджанского языка допись-
менного периода. Б. 1986 
Гумбатов К. Н. Забытые курганы. (Происхождение азерб. тюрков). Б. 1998 
Гумилев Л.Н. География этноса в исторический период. Л.1990 
Гусейнова М. А. Керамика Восточного Закавказья эпохи поздней бронзы и ранне-
го железа XIV-IX вв. до н. э. Б. 1989 
Гусейнов М. М. Древний палеолит Азербайджана. Б.1985 
Гусейнов Р. А. Сирийские источники об Азербайджане. Б.1964 
Даниелян  О.  А.  Бронзовые  кинжалы  из  памятников  Ходжалы-Кедабекской  куль-
туры. АММ, Х т. 1987 
Дашкевич Я. Р. Армянские колонии на Украине в источниках и литературе XV-
XIX 
веков. Ереван,1962 
Дашкевич  Я.  Р.  О  создании  корпуса  древнерусских  сообщений,  посвященных 
тюркским народам. СТ, №6, 1984 
Дебец Г. Ф. О принципах классификации человеческих рас.  СЭ, 1956, №4. 
Деведжян С. Г. Лори-берд. Ереван, 1981 
Дирингер Д. Алфавит. М.1963 
Дзидзигури Ш. В. Грузинский язык. Тбилиси.1968 
Документы на половецком языке XVI в. М.1967 
Доманский Я. В. Древняя художественная бронза Кавказа. М. 1984 
Дьяконов И. М.  История Мидии. М.-Л. 1956 
Дьяконов И. М. Языки древней Передней Азии. М. 1967 
Дьяконов И. М. Восточный Иран до Кира. ИИГК, 1971 
Дьяконов  И.  М.  К  методике  исследований  по  этнической  истории  («киммерий-
цы»). ЭПИЦАД, 1981 
 
346 

Дьяконов И. М. К праистории армянского языка. ИФЖ,  №3, 1983 
Дьяконов И. М. Значение Эблы для истории и языкознания. ДЭ, М. 1985 
Дьяконов И. М. Люди города Ура. М.1990 
Джавахишвили А. И. Строительное дело и архитектура поселений Южного Кав-
каза V-III тысячелетий до н.э. Тибилиси, 1973 
Джавахишвили И. А. Основные историко-этнологические проблемы истории Гру-
зии, Кавказа и Ближнего Востока древнейшей эпохи.  ВДИ, №4, 1939 
Джапаридзе О. М. К этнической истории грузинских племен: По данным археоло-
гии. Тбилиси.1976 
Джафаров  Г.  Ф.  Связи  Азербайджана  со  странами  Передней  Азии  в  эпоху 
поздней бронзы и раннего железа. Б.1984 
Джафаров Ю. Г. Гунны и Азербайджан. Б. 1985; 1993. 
Дёрфер Г. Проблема родства алтайских языков с позиции  индоевропеистики. ВЯ, 
№3, 1972 
Дёрфер Г. Базисная лексика и алтайская проблема. ВЯ, №4, 1981 
Дунаевская И. М. Язык хеттских иероглифов. М. 1969 
Дэвлет М. А. Петроглифы Мугур-Саргола. М. 1980 
Елизаренкова Т. Я. Грамматика ведийского языка. М.1982 
Елизаренкова Т. Я. Ведийский язык. М.1987 
Есаян С. А., Погребова М. Н. Скифские памятники Закавказья. М.1985 
Есаян С. А. Древняя культура племен Северо-Восточной Армении. Ереван, 1976 
Заблоцка Ю. История Ближного Востока в древности. М.1989 
Закиев М. З. Татары. Проблемы истории и языка. Казань, 1995 
Закиев М. З. Этногенез и основные вехи развития булгаро-татар в контексте «Запад-
Восток». «Очерки по истории татарской культуры», Казань, 2001 
Захиди А. И. Слова тюркского происхождения в современном арабском языке. 
АКД,  Б. 1967 
Зифельдт-Симумяги  А.Р. Урало-Алтаиъа. Кн. I. ООИА, Б.1928 
Ибн Хордадбех. Книга путей и стран. Б.1986 
Ибрагимов Н. Ибн Баттута и его путешествия по средней Азии. М.1988 
Иванов  Вяч.  Вс.  Об  отношении  хаттского  языка  к  северозападнокавказским. 
ДА, 1985 
Иванов В. В. Древневосточные связи этрусского языка. ДВ, 1988 
Иессен А. А. Кавказ и Древний Восток в IV и III тысячилетиях до н. э.  КСИА. 
№ 93. М.1963 
Исмаилов Г. С. Археологическое исследование древнего поселения Баба-Дервиш. 
Б.1977  
Исмагулов С. Этническая антропология Казахстана. Алма-Ата, 1982 
Йакут ал-Хамави. Му’джам ал-Булдан. (Сведения об Азербайджане). Б. 1983 
Каграмансой М. Грузинско-азербайджанские языковые параллели. Б. 1992 
Казвини Х. Нузхат ал-Кулуб (Пер.З. М. Бунятова и И. П. Петрушевского). Б. 1983 
 
347 

Казиев С. М. Альбом кувшинных погребений Мингечаура. Б. 1960 
Калоев Б. А. Осетины. М. 1971 
Каланкатуаци М. История страны Алуанк. Ереван, 1984 
Калинина Т. М. Сведения ранних ученых Арабского халифата. М. 1988  
Калмыков И. Черкесы. Черкесск, 1974 
Канакерци З.  Хроника. М. 1969 
Канзакеци К.  История. Б. 1946; Киракос Ганзакеци. История Армении. М. 1976 
Канева И. Сумерский язык. Санкт-Петербург. 1996 
Каримуллин А.. О возможном родстве отдельных индейских языков с тюркскими. 
ВТЯ, 1976 
Каримуллин А. Прототюрки и индейцы Америки. По следам одной гипотезы. М. 1995 
Касимова Р. М. Антропологические исследования современного населения Азер-
байджанской ССР. Б. 1975 
Капанцян Гр. Хайаса - колыбель армян. Этногенез армян и их начальная история. 
Ереван, 1947 
Керам К.  Боги, гробницы, ученые. М. 1986 
Кигурадзе Т. В. Периодизация раннеземледельческой культуры Восточного Закав-
казья. Тбилиси, 1976  
Киланава Б. И. К этногенезису грузин. (Роль фактов индоевропейских и тюркских 
языков в изучении этнонимов kartvel-i, eqr-i, iber-i, kolx-i). АФМ, I, 1983 
Киселев С. В. Древняя история Южной Сибири. М.1951 
Кызласова И. Л. Новые материалы по Енисейской рунической письменности. СТ, 
№4, 1981  
Кленгель-Брант Э. Вавилонская Башня. М. 1991  
Климов Г. А. Кавказские языки. М.1965 
Климов Г. А. Введение в кавказское языкознание. М. 1986 
Клинописные тексты из Кюл-тепе. M. 1968 
Кляшторный С. Г. Руническая эпиграфика Южной Сибири. «СТ», №4, 1976 
Кобычев  В.  П.  Некоторые  вопросы  этногенеза  и  ранней  этнической  истории 
народов Кавказа: Финно-угры на Кавказе. КЭС, IX, 1989 
Кожин П. М. К проблеме происхождения колесного транспорта.  ДА, 1985 
Козинцев А. Г. Антропологический состав и происхождения тагарской культуры. Л.1977 
Козырева Н. В. Древняя Ларса. М. 1988 
Койкырылган кала. М. 1967 
Коковцов П. К. Еврейско-хазарская переписка в X в. Л.1932 
Кондратов А.  Книга о букве. М. 1975 
Кононов А. Н. Семантика цветообозначений в тюркских языках. ТС (1975), М.1978 
Кононов А. Н.  Грамматика языка тюркских рунических памятников. Л.1980 
Кораблев И. Ш. Ганнибал. М. 1981 
Короглы Х. Г.  Огузский героический эпос. М.1976 
 
348 

Короглы Х. Г. Взаимосвязи эпоса народов Средней Азии, Ирана и Азербайджана. 
М.1983 
Котвич ВЛ. Исследование по алтайским языкам. М. 1962 
Крупнов Е. И. Древняя история Северного Кавказа. М. 1960 
Крамер С. Н. История начинается в Сумере. М. 1965; 1991 (II basqı) 
Крамер С. Н. Сумеры. Первая цивилизация на Земле. М. 2002 
Ксенофонтов Г. Хрестес. Шаманзм и христианство. Иркутск, 1929 
Ксенофонт. Киропедия. М. 1976 
Кубарев В.  Д. Древнетюркские изваяния Алтая. Новосибирск, 1984 
Кубарев В.  Д. Курганы Уландрыка. Новосибирск, 1987 
Лавров  Л. И.  Историко-этнографические очерки Кавказа. Л. 1978 
Латыпов Ф. Элементы морфонологии этрусского языка в свете пратюркской ги-
потезы. АФМ, III, 1991 
Латышев В. В. Известия древних писателей греческих и латинских о Скифии и 
Кавказе. Ч. I-II, СПб., 1904-1906;  ВДИ, 1947-1949;  №2, 1952 
Липин Л. А. Акадский (Вавилоно-ассирийский) язык. Вып. II, Словарь. Л. 1957 
Ллойд С. Археология Месопотамии. М. 1984 
Лермонтов М.Ю. Полное собрание. Т. 4. Л. 1940 
Луконин В. Г. Культура Сасанидского Ирана. М. 1969 
Луконин В. Г. Древний и ранневековый Иран. Очерки истории и культуры. М.1987 
Мавродин В. О появлении огнестрельного оружия на Руси. «Вестник Ленинград-
ского университета», №3, 1946 
Майзель С. С. Пути развития корневого фонда семитских языков. М. 1983 
Маккуин Дж. Г.  Хетты и их современники в Малой Азии. М. 1983 
Малов С. Е. Древние и новые тюркские языки. «Известия АН СССР», ОЛЯ, т.XI, 
вып. 2, 1952 
Мамедов А. Теоретические проблемы восстановления первичных корней в тюрк-
ских языках. АФМ, II, 1984 
Мамедов Т. М. Албания и Атропатена по древнеармянским источникам. Б 1977 
Мамедов Т. Кавказская Албания. Б.1993 
Мамедов С. А. Исторические связи азербайджанского и армянского народов. Б.1977 
Мамедова Ф. Политическая история и историческая география Кавказской Алба-
нии. Б. 1986 
Маннай-оол М. Х. Тываныñ археологтуг тураскаалдары. Кызыл, 1964 (tuva dilində) 
Маннай-оол М. Х. Древнее изображение горного козла в Туве. СА, №1, 1967 
Марлинский А. Полное собрание сочинений. Том I, ч. II, СПб. 1847 
Мартиросян А.  А. Раскопки в Головино. Ереван, 1954 
Мартиросян А.  А. Город Тейшебаини. Ереван, 1961 
Мартынов А. И. Археология СССР. М.1982 
Мартынов В. В.  Язык в пространстве и времени. М.1983 
Массон Е. М. Ахангеран. Археолого-топографический очерк. Ташкент, 1953 
 
349 

Массон В. М. Древнеземледельческая культура Маргианы. МИАС, №73, 1959 
Массон В. М. Историческое место среднеазиатской цивилизации. СА, №1, 1964 
Массон В. М. Средняя Азия и Древний Восток. М-Л. 1964 а 
Массон В. М. Поселение Джейтун. Л. 1971 
Массон В. М. Первые цивилизации. Л. 1989 
Массон В. М.,Сарианиды В.И. Среднеазиатская терракота эпохи бронзы. М.1973 
Мезолит СССР. М. 1988  
Меликишвили Г. А. Наири-Урарту. Тбилиси, 1954 
Меликишвили Г. А. К истории древней Грузии. Тбилиси, 1959 
Меликишвили  Г.  А.  О  некоторых  наименованиях  металлов  в  древневосточных  и 
Кавказских языках. ВДИ, №4, 1968  
Мелларт Дж. Древнейшие цивилизации Ближнего Востока. М. 1982 
Мельникова Е. А. Древнескандинавские географические сочинение. М. 1986 
Мейе А.  Основные особенности германской группы языков. М. 1952 
Менгес К. Г. Восточные элементы в «Слове о польку Игореве». М. 1979 
Мен-да бэй-лу.  М. 1975 
Мещанинов И. И. Халдоведение. История древнего Вана. Б. 1927 
Мещанинов И. И. К анализу имени Эримена. «Язык и мышление», I т. Л. 1933 
Мещанинов И. И. Аннотированный словарь урартского (биайнского) языка. Л. 1978 
Мизиев И. М. История рядом. Нальчик, 1990 
Микеладзе  Т.  К.  Исследование  по  истории  древнейщего  населения  Колхиды  и 
юго-восточного Причерноморья XV-IV вв. до н. э. (АДД),Тб.,1969 
Минорский В. Ф.История Ширвана и Дербенда X-XI веков. М.1963 
Мирзазаде Ч. Х. О некоторых названиях Каспийского моря. ОК, 1976 
Мирзоев М. К ранней истории касситско-вавилонского царства (нач. XVI -сер. XV 
вв до н.э.). ТП, №1, 1997 
Мирзоев М. Взаимоотнешения касситской Вавилонии с соседними государствами 
в XIV-XII вв.до н. э. ТП, №2,1997 
Михаил Сириец. Хроника. (пер. Р. А. Гусейнова). Б. 1960 
Младшая Эдда.  Л. 1970 
Молчанов А. А. Таинственные письмена первых европейцев. М. 1980 
Моммзен. Римская история. I-III т. М. 1887. 
Мровели Леонти. Жизнь картлийских царей: Извлечение сведений об абхазах, народах 
Севернего Кавказа и Дагестана. (Перев. и коммент. Г. В. Цулая). М.1979 
Мукитанов Н. К.  От  Страбона  до наших дней. М.1985 
Мунчаев Р.М., Мерперт Н.Я. Раннеземледельческие поселения северной Месопота-
мии. (Исследования советской экспедиции в Ираке). М. 1981 
Немировский А. И. Этруски. От мифа к истории. М. 1983 
Неру Дж. Взгляд на всемирную историю. 1 т. М. 1981  
Новгородова Э. А. Древняя Монголия. М. 1989 
 
350 

Нозадзе Н. А. Вопросы структуры хурритского глагола.  Тбилиси, 1978 
Овидий. Скорбные элегии. Письма с Понта. М. 1978 
Окладников А. П., Окладникова Е. А. Древние рисунки Кызыл-келя. Новосибирск, 1985 
Оранский И. М. Введение в иранскую филологию. М. 1988 
Оппенхейм  А. Древняя Месопотамия. М. 1990 
Пайазат А. Ключ халдского языка. Эривань 1936 (hay dilində
Паничкина М.З. Палеолит Армении. Л. 1950 
Палеолит и неолит Монгольского Алтая. Новосибирск, 1990 
Палеолит СССР. М. 1984 
Пигулевская Н. В. Сирийские источники по истории народов СССР. М.-Л. 1941 
Пиотровский Б. Б. О происхождении армянского народа. Ереван, 1946 
Пиотровский Б. Б. Кармир-Блур. I-II, Ереван, 1950-1952  
Пиотровский Б. Б. Ванское царство (Урарту). М. 1959 
Плетнева С. А. На славяно-хазарском пограничье. М. 1989 
Плано Карпини. История монголов. М. 1957 
Плутарх. Сравнительные жизнеописания. II т. М. 1963 
Плутарх. Сочинения. М. 1983 
Плутарх. Избранные жизнеописания. I-II тт. М.1987 
Плутарх. Застольные беседы. М. 1990 
Погребова М. Н. Закавказье и его связи с Передней Азией в скифское время. М.1984 
Подосинов А. В. Произведения Овидия как источник по истории Восточной Европы 
и Закавказья. ( Тексты, перевод, комментарий). М.1985 
Покровский М. Н. Русская история с древнейших времен. I т. М.1933 
Потанин Г. Н. Очерки Северо-Западной Монголии. СПб. 1881 
Потапов Л. П. Лук и стрела в шаманстве у алтайцев. СЭ, 1934 
Прокопий Кесарийский. О постройках. ВДИ, 34, 1939 
Рагозина З. А. История ВостокаСПб.-Петербург. 
Расим Эфенди. Каменная пластика Азербайджана. Б.1986  
Руденко С. И. Исскуство Алтая и Передей Азии. М. 1961 
Рюмин  В.  А.  Краткий  исторический  и  этнографический  очерки  Азербайджана. 
АНК, 1923 
Сарианиди В. И. Древние связи Южного Туркменистана и Северного Ирана. СА, 
№4, 1970 
Сарианиди В.И. Древние земледельцы Афганистана. «Материалы советско-афган-
ской экспедиции 1969-1974 гг.». М. 1977  
Сергеева В. Г. Вопросы заселения Америки и трансокеанских контактов в трудах 
Хуана Комаса. «Пути развития зарубежной этнологии», М. 1983 
Сергеев В. С. История древней Греции. М. 1948. 
Сетаров Д. С. Тюркизмы в русских названиях лошадей. СТ, №6, 1981 
Соссюр Ф. де. Труды по языкознанию. М. 1977 
 
351 

Страбон. География в 17 книгах. М. 1994 
Струве В. В. Ономастика раннединастического Лагаша. М. 1984 
Сулейменов О. Аз и Я. Алма-Ата, 1975 
Сумбатзаде А. С. Азербайджанцы - этногенез и формирование народа. Б. 1990 
Суник О. П. К актуальным проблемам Алтаистики. «ВЯ» №1, 1976 
Сэмюэльс Р. По тропам еврейской истории. М. 1991 
Тацит К. Анналы. Малые произведения. Л. 1969 
Тацит К. История. Л. 1969 
Тепляшина Т. И. Язык бесермян. М. 1970 
Терентьев-Катанский А. П. С Востока на Запад. М. 1990 
Тер-Мкртичян Л. Х. Армянские источники о Средней Азии V-VII вв. М. 1979 
Тер-Мкртичян Л. Х. Армянские источники о Средней Азии VIII-XVIII вв. М.1985 
Техов Б. В. Скифы в Центральном Кавказе в VII-VI вв. до н.э. М. 1980 
Тит Ливий. История Рима от основания города. I т. М. 1989 
Трубачев О. Н. Названия рек правобережной Украины. М. 1968 
Трубачев  О.  Н.  «Старая  Скифия»  (Άρχαίη  Σκυθίη)  Геродота  (IV,  99)  и  славяне. 
Лингвистический аспект. ВЯ, №4, 1979 
Трубачев О. Н. İNDOARİKA в севернеом причерноморье. «ВЯ», №2, 1981 
Трубецкой В. В. Бахтияры (расселение, хозяйство, общественные отношения). «Эт-
нические процессы и состав населения в странах Передней Азии», М. 1963 
Тугушева Л. Ю. Уйгурская версия биографии Сюань-Цзана. М. 1991 
Туманян Э. Г. Структура индоевропейских имён в армянском языке. М. 1978 
Федоров Я. А., Федоров Г. С. Ранние тюрки на Северном Кавказе. М. 1978 
Федоров Я. А. Историческая этнография Северного Кавказа. М. 1983 
Феофилакт Симокатта. История. М. 1957 
Фитуни  А.  П.  История  народных  легенд  о  кладе  Александра  Македонского  в 
Ширване. «Известия О-ва обслед. и изуч. Азерб.»  №4, Б. 1927 
Фрай Р. Наследие Ирана. M. 1972 
Фридрих И.  История письма. М. 1979 
Халилов Дж. А. Материальная культура Кавказской Албании. Б. 1984 
Хачатрян Т. С. Древняя культура Ширака. Ереван, 1975 
Хожение за три моря Афанасия Никитина. Ленинград, 1986 
Хоренаци М. Исторiа Арменiи Mоисея Хоренскаго. М.1858 
Чагдуров С. Ш. Происхождение Гэсэриады. Новосибирск, 1980 
Чайлд Г. Древнейший Восток в свете новых раскопок.  М. 1956 
Черных Е. Н. История древнейшей металлургии Восточной Европы. М.1966 
Черных Е. Н. Циркумпонтийская провинция и древнейшие индоевропейцы. ДВ, 1988 
Чебоксаров Н. Н., Чебоксарова И. А. Народы. Расы. Культуры. М.1985 
Членова Н. Л. Происхождение и ранная история племен тагарской культуры. М.1967 
 
352 

Членова  Н.  Л.  Тагарские  лошади.  (О  связах  племен  Южной  Сибири  и  Средней 
Азии в скифскую эпоху). КИСА, 1981 
Цитланадзе Г. Культура племен горной части Центрального Кавказа VI-I вв. до 
н.э. по археологическим памятникам. АКД, Тбилиси, 1967 
Шагиров А. К.  Заимствованная лексика абхазо-адыгских языков. М.1989 
Шаниязов К. Ш.  К  этнической истории узбекского народа: Историко-этнографичес-
кое исследование на материалах кипчакчкого компонента. Ташкент, 1974 
Шеворошкин В. В. Этимологические заметки. “Этимология”, 1965 
Шер Я. А. Петроглифы Средней Азии и Центральной Азии. М. 1980 
Шилейко В. К. Вотивные документы надписи сумерийских правителей. П.град, 1916 
Шипова Е. Н. Словарь тюркизмов в русском языке. Алма-Ата, 1976 
Ширакаци А. Космография. Ереван, 1962 
Широкогоров С. М. Этнос. Исселование основных принципов изменения этничес-
ких и этнографических явлений. Шанхай, 1923 
Шишкин И. Б. У стен великой Намазги. М.1981 
Шифман И. Ш. Угаритское общество XIV-XIII вв. до н.э. М.1982 
Щербак  А.  М.  О  характере  лексических  взаимосвязей  монгольских  и  тунгусо-
маньчжурских языков. ВЯ, №3, 1966 
Эдельман Д. И. Сравнительная грамматика восточноиранских языков. Фонология. 
М. 1986 
Энеолит СССР. М. 1982 
Энико Сий. Курс венгерского языка. Будапешт, 1981 
Эпоха бронзы  лесной полосы СССР. М.1987 
Эпос о Гильгамеше. М.-Л. 1961 
Яйленко В. П. Архаическая Греция и Ближний Восток. М. 1990 
Юсифов Ю. Б. Элам. Социально-экономическая история. М.1968 
Юсифов Ю. Б. О языках древнейших насельников Азербайджана. АФМ, 1983 
Юсифов Ю. Б. Ранние контакты Месопотамии с северо-восточными странами. 
Приурмийская зона. ВДИ,  №1, 1987 
 
 
Аббасов  И.
 
Азярбайъан  фолклору
 
XIX 
яср  ермяни 
мянбяляриндя.Б
. 1977  
Антонов Н. К. Былыргы тюрк тыла (VI-VIII цэлэр) [Bılırqı türk tıla, VI-VIII yeler]. 
Якутскай, 1970 (saxa dilində)   
Бекмырадов А. Андалып хем огузнамачылык дeби. Ашгабат,1987 (türkmən dilində)  
Билгамыс дастаны. (çevirən İ. Öməroğlu,«Sonsöz» - F.Ağasıoğlu). Б. 1999 
Бцнйадов
 
З. Азярбайъан VII
-
IX ясрлярдя. Б. 1989 
 
Вялийев В.
 
Фолклоршцнаслыьын бязи мясяляляри. ЕЯ, №6, 1979
 
Вялиханлы  Н.  М. 
ЫХ
-
ХЫЫ  яср  яряб  ъоьрафийашцнас
-
сяййащлары 
Азярбайъан щаггында. Б.
1974
 
 
353 

Гашгай С.
 
Манна дювляти.
 
Б
.1993 
Гейбуллайев Г.
 
Азярбайъан тцркляринин тяшяккцлц тарихиндян. 
Б. 
1994 
Гош М. Албан салнамəси. (Z. Bünyadovun tərcüməsi). Б.1993 
Гукасйан В. Л. 
Удинъя
-
азярбайъанъа
-
русъа лцьят. Б.
 1974 
Гурбан
 
Р.
Yüklə 11,02 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   27   28   29   30   31   32   33   34   35




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin