I bitik. Tarixi qaynaqlar (2014) II bitik
Yüklə 11,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Qaya r əsmləri faktına diqqət çəkilir. Türk boylarına aid daşat, daşqoç bədizləri onların yayıldığı ərazilərdə üzə çıxır. Az ər boyları yaşayan bölgələrin qədim basırıqlarında belə b ədizlərin olması, bu gələnəyin orta əsrlərdə daha geniş yayılması etnik atributlardan sayıla bilər. 177 H ələ islamdan öncə Doğu Anadoluda xristian türkl ərin üzərində xaç işarəsi olan qoçdaşları bəllidir və Azərbaycanda başqa türk elləri ilə müqayisədə atdaş ilə qoçdaş daha geniş yayılmış g ələnəkdir. 178 Daş qaynaqlardan danışarkən bunu da vurğulamaq lazım gəlir ki, fiquru düz əldilən, heykəli yonulan heyvanlar təkcə basırıqlarda deyil, gil qablar üz ərində boyalı rəsmlərlə də verilmiş, qayalar üzərində şəkilləri ç əkilmiş, sonralar bu gələnək xalça sənətinə də keçmişdir. Ona görə də, az ər xalqının etnogenezini araşdıranda, xüsusilə saqa-oğuz boylarından b əhs edəndə bağa, at və qoç heykəlləri diqqətə alınmalıdır. Əgər Azərbaycanda daş plastika 4-5 minillik bir dövrü əhatə edirsə, son əsrlərə qədər davam edən qayaüstü cizgi rəsmlərinin tarixi 10-15 minil ə gedib çıxır. Prototürk, protoazər və sonralar da azər boylarının ya- ra dıcılığı olan qaya rəsmləri - petroqliflər Azərbaycanın müxtəlif guşə- l ərində tapılmışdır. 179 Boyalı-boyasız və cızma-döymə kimi müxtəlif texniki üsullarlara ç əkilmiş qayaüstü rəsmlər müxtəlif zərurət- d ən doğan çeşidli tematika sərgiləyir. Burada adi m əişət xarakterli şəkillərlə yanaşı, estetik və ritual mahiy ətli rəsmlərə də rast gəlmək olur. Qut və lulu, 177 Ведидя бир нечя гядим гябиристанлыг варды. Бунлардан бири Паски мящяллясиндя иди вя биз ушаг икян бурадакы гоч дашларла яйлянярдик. Гоъалар бунларын гядимдя даща чох олдуьуну, лакин дашгочuн ичиндя гызыл ахтаранлар тяряфиндян даьыдылдыьыны данышардылар. 178 Чай 1990, 42. 179 Эцней Азярбайъанын бир сыра бюлэяляриндя олдуьу кими, Гузей Азярбайъанын да Эюйчя, Армудлу, Кялбяъяр, Шамахы, Гобустан, Абшерон (Артйом), Дярбянд, Ордубад бюлэяляриндя гайацстц рясмляр вардыр вя бунларын хейли щиссяси гейдя алыныб илкин тядгигата ъялб олунмушдур. Бу сащядя алим вя айдынларымыздан Исаг Ъяфярзадя, Нясир Рзайев, Ъяфяргулу Рцстямов, Вяли Ялийев, Гардашхан Асланов, Щямзя Вяли, Ящмяд Оьуз вя башгалары дяйярли иш эюрмцшляр. 124 elb əyilərinin barelyef və yazıları, azər boylarının qədim qala şəkilləri v ə Abşeron qabartmaları kimi daş bəlgələr qaya rəsmləri sırasında azlıq t əşkil etsə də, ov səhnələri, qoç, öküz, at, ilan, bars və sair heyvan rəsm- l əri, müxtəlif simvolik işarələr, boy damğaları, piktoqramlar, ayrı-ayrı süjetli kompozisiyalar öz əl tədqiqat mövzularına çevrilə biləcək qədər boldur. T əkcə Qobustan rəsmləri üzərində aparılan yarım əsrlik tədqiqatı bu sah ədə hələ başlanğıc mərhələ hesab etmək olar. Qayaüstü rəsmlərə dünya nın müxtəlif yerlərində rast gəlinsə də, onlar türk boyları, özəlliklə, yaylaq kulturu yaşayan boyların yayıldığı ərazilər üçün daha xarakterikdir. Az ərbaycandan getmə prototürk boyları da qaya rəsmlərində eyni süjet v ə motivləri, hətta eyni üslubu Güney Sibir yörələrinə qədər daşı- mışlar. Dağlıq Altayda Yelanqaş sahillərində minlərlə adam, heyvan və simvolik işarələrin tarixi m.ö. III-II minillərdən başlayıb keçən əsrə, XX yüzilliy ə q ədər davam etmişdir. Qayaüstü r əsmlərdə qam (şaman) oyunu, ovçuluq, sürü otarma, t əbiət simvolu kimi «ölüb-dirilən» heyvan, dağ-daş kultu, b ərəkət, baba kultu motivlərini əks etdirən kompozisiyalar vardır. Yelanqaş (Qızıl-göl) qaya rəsmləri ilə bərabər Yenisey sahilindəki Muqur- Sarqol r əsmləri də tunc dövründən günümüzə qədər insanların yaşatdığı düşüncə tərzini, həyata baxışını və mifoloji yaddaşı əks etdirir. 180 Burada ölüm v ə qış simvolları olan qurd- quş, bars şəkil- l ərinə qarşı qoyulub, «t əkə daşı» adlanan r əsmlərdə qoç-təkə, maral r əsmləri daha yayğın olub, bahar- yaz v ə həyat simvol- la rını bildirir. Qaya- üstü r əsmlərdə özəl- likl ə təkə şəkili ən yayğın motivdir. Türk etnosunda etnoqrafik tutumu olan təkə rəsmi azər boyları üçün də doğma motivdir və bir sıra boyların bəlgəsinə çevrilən t əkə-damğa işarəsinin yayğınlığı bununla bağlıdır. 180 Дэвлет 1980; Окладников - Окладникова 1985, 8. 125 A. D. Qraçın verdiyi sxemdəki təkə rəsmlərinin əksəri soy, boy və kağan damğalarıdır. Lakin stilizə olunmuş bu təkə-damğa işarələri yara- nana q ədər qoç-təkə rəsmləri uzun inkişaf yolu keçmişdi. Azərbaycanın əksər bölgələrində, özəlliklə Qobustan, Gəmiqaya, Sialk III və başqa qeydə alınmış petroqliflər sırasında qoç-təkə şəkilləri geniş yayılmışdır. Qoş-təkə qayaüstü r əsmlərinə Anadolunun ayrı-ayrı bölgələrində də rast gəlmək olur. Ümumiy ətlə, belə durumu geniş sərgiləyən Ön Asiya təkə rəsmləri qədim tarix ə malikdir. Stiliz ə olunmuş forma Taqar kulturu çağından Mərkəzi Asiyada görünm əyə başlayır və artıq Göytürk çağında daha çox damğa kimi işlə- nir. Bu inkişaf xətti və batıdan doğuya aparılan təkə rəsminin xronolo- gi yası yuxarıda verilən sxemi M. X. Mannay- ool v ə A. D. Qraçın tərtib etdikləri sxemlərlə müqayis ə edəndə aydın görm ək olur: Qobustan r əsmlərində mühüm yer tutan motivl ərdən biri də öküz ovuna hazırlıq və ov s əhnələrində görünən qabarıq geyimli insan fi- qurla rıdır. Sonrakı mifoloji görüşdə yaranan cild d əyişmə inamının qayna ğında duran bu motivi b əzi alimlər düzgün şərh etməyib. Qobustan qayaüstü r əsmləri üzərində fau- na il ə bağlı gərəkli araşdırma aparan paleonto- loq N. K. Ve reşşagin bu fiqur ları qa dınlara b ənzədib onların ama- zonkalar oldu ğunu ya- zır. 181 Qobustan r əsm- l əri içində xüsusi yeri olan bu müq əvva şə- kill ərini amazonka və ya hamil ə qadın hesab ed ən alimlərdən fərqli olaraq, s ənətşünas alim 181 Верещагин , 58- 60; И.Ъяфярзадя бунлары гадын фигуру саймышдыр (Ъяфярзадя 1999, 96). 126 N əsir Rzayev bunları ov vaxtı və ov m əşqi üçün istifadə olunan «gizləncək» kimi vermişdir. 182 Ov heyvan larına yaxınlaşa bilmək üçün heyvanların d ərisinə bürünmək üsulu geniş yayıldığından belə gizləncəklər təkcə Qo- bustanda deyil, Avrasiya nın müxtəlif bölgələrində qayaüstü şəkillər sıra- sında vardır. Güney Sibir petroqlifl ərini tədqiq edən M. A. Devlet yazır ki, paleolit dövrün ə aid rəsmlərə görə, heyvana yaxınlaşa bilmək üçün ovçular maral v ə bizon dərisinə bürünürmüşlər. Gizl əncək gələnəyinin sonralar da tuva ovçuları içində yaşadığını etnoqraflar t əsdiq edirlər. 183 Qobustanda bir neç ə daşın üzərində müxtəlif yönd ən çəkilmiş gizləncək şəkillərinin görünüşü onların hansı məqsədlə hazırlanması haqqında fikir söyl əməyə imkan verir. Belə ki, 1-ci şəkildə (№3) ritual yallı rəqsi ilə ova hazırlaşan ovçulardan biri əlində gizl əncək tutmuşdur, 4 №-li rəsmdə isə gizləncəyin hazırlanmasında istifadə olunan k əndir sarğıları və arxadan tutacaq yeri aydın cizgilərlə verilmişdir: 182 Рзайев 1985, 11-20. 183 Дэвлет 1980, 248. 127 Göründüyü kimi, Qobustan daşları üz ərində gizləncəklərin müxtəlif yöndən (ön, arxa v ə yan) görüntüsü əks olunmuşdur. Ona gör ə d ə bunları amazonka v ə ya hamilə qadın adlandırmaq düzgün deyil, çünki qobustan lılar insan fiqurları ilə bu gizləncəkləri ayrı-ayrı görünüşdə vermiş, hətta daş üzərində gizl əncəkləri istifadə olunduğu ov öncəsi ritual r əqslə və ov etmə səhnələrilə birgə h əkk etmişlər: Heyvan d ərilərilə belə forma dəyiş- m ə sonralar mərasim-ritual oyunlarında davam etmiş, daha sonralar meydan tamaşalarına keçərək çeşidli maska taxma il ə zənginləşmişdir. Orta əsrlərdə dərviş oyunlarında, bahar bayramında dəri geyib keçi cildinə girmək gələnəyisə yayğın olmuşdur ( Şəkil 1, №5). Hər hansı heyvan dərisinə girib cilddəyişmə sonralar protoaz ər boylarında mifoloji motivə çevrilmişdir. Q ədim Azərbaycanda hansı dəridən geyimdə istifadə olunması isə ayrı-ayrı türk boylarının fərqləndirici əlaməti kimi bəzi boyadında əks olun muşdur. 184 Protoaz ərlərin geydikləri paltarın qo- yun, bars v ə başqa heyvan dərisindən olması qayaüstü cizgi v ə qabartmalarda aydın görünür: 184 Эейим тярзиня эюря гарапапах , гарадонлу , гарадолаг , шишпапаг вя саир бойлар фяргляндийи кими , гурд дяриси бюрцляр бойуну , барс дяриси барс~барсил бойуну фяргляндирян эейим формалары иди. Мана яразисиндя протоазяр бойларындан бири дя кипабюрцтак адланырды . 128 4. Y AZIÖNCƏSİ İŞARƏLƏR Yazıyaqədər qədim insanlar fikirlərini başqasına çatdırmaq üçün informasi yanın simvolik işarələrlə saxlanmasında qayaüstü rəsmlərdən, piktoqramlardan yararlanmış, bunların əsasında damğalar, daha sonra isə yazı yaranmışdır. Damğa-yazı olayından daha qədim bəlgələr göstərir ki, yazıdan öncə insanlar «əşya-məktub» və «şəkil-məktub» üsulundan isti- fad ə etmiş, ideoqram və loqoqram vasitəsi ilə istəklərini «yaza» bilmişlər. Bel ə y azıöncəsi durum türk və protoazər boyları içində də yayğın olmuş- dur. Nizami G əncəvi «İskəndərnamə» əsərində Dara ilə İskəndər arasında « əşya-məktub» xəbərləşməsini vermişdir: Dara İskəndərə top, cövkən və bir çüval küncüt gönd ərib demək istəyir ki, sən hələ uşaqsan, top-cövkən oyna, əgər savaş istəsən üzərinə çuvaldakı küncüt sayı qədər əskər göndə- r ərəm. İskəndər isə bu məktubu özünə uğur gətirəcək simvolika ilə yozur: «Top Yer kür əsidir, cövk ənlə onu özünə ç əkib Dünyaya sahib ola bil ər, kün- cüt toxumunu is ə sarayındakı quşlara dənlədib İran qoşununun sonuna çıxa bilərsən». Bundan sonra İskəndər cavab olaraq, Daraya toxumu acı oldu ğundan quşların dənləyə bilməyəcəyi üzərlik dolu çuval göndərir. Bel ə bir məktubu həmin Daranın ulu sələfi Daraya da quş, siçovul, qurba- ğa və beş ox timsalında saqa bəylərinin göndərdiyini Herodot da yazır. Bu m əktubu alan Dara onu uğurlu xəbər hesab edir, lakin yanındakı Qobrya m əktubu belə açıqlayır: «İranlılar, əgər quş kimi uçmasanız, siçovul kimi yerin altına girməsəniz, qurbağa kimi bataqlıqda gizlənməsəniz, bu oxlara tuş olacaqsınız». 185 Az ər nağıllarında rast gəldiyimiz əşya-nəsnə məktubu motivindən «Bir qalanın sirri» filmində istifadə olunmuşdur. Burada Simnar xan və Qanlıqaya ilə bağlı məlumat vermək üçün sandıqçaya sim, nar, qanlı daş kimi n əsnələr qoyulur. Belə məktublarda nəsnə sırası o qədər də mühüm deyil, lakin şəkilli məktubda şəkillərin düzüm sırası həm informasiya ba- xımından, həm də dilin söz düzümü qaydasından asılı olur. Məsələn, «M əktubu Günay yazdı», yaxud «Aygün məktub yazır» cümləsi kimi oxu- nan aşağıdakı şəkil düzümündə «yazmaq» simvolunun əvvəldə gəlməsi az ər dilinə xas deyil: ☼ ☼ M əktubu Günay yazdı Aygün məktub yazır 185 Herodot, IV. 131-132. 129 Əşya və şəkilli yazıların ən yaxşı nümunəsi müəyyən nəsnə və mal-heyvan simvollarını bildirən fiqurlarla onların sayını qeyd etməkdir. M əsələn, X X X O O O və sair bu kimi işarələrdən isti- fad ə olunması 3 sayını və həmin sayda müəyyən simvolu bildirən ən asan v ə anlaqlı üsuldur. Ona görə də, qədim insanlar primitiv də olsa, mühasibat işlərində belə işarələrdən geniş istifadə etmişlər. Belə simvolik işarələrdən indi də müxtəlif sahələrdə istifadə olunur və onların üstün c əhəti budur ki, hər kəs onu öz dilində rahat «oxuya» bilir: 5 IX ½ % v ə sairə. Protoaz ər bölgələrində qədim çağlardan əşyanın sayını və ayrıca r əqəm bildirən işarə-simvolların bir qismi sonralar damğaların ortaya çıxmasına səbəb olmuşdur. Damğa gələnəyi isə Azərbaycanda son dövr- l ərə qədər mövcud idi. Bəllidir ki, yazının yaranması damğa və piktoqra- fiya il ə bağlıdır. Dünya şöhrətli Qobustan rəsmləri sırasında tutumlu yeri olan piktoqramlardan b əzisi haqqında ötəri qeydlər nəzərə alınmasa, de- m ək olar ki, onların sistemli tədqiqinə hələ başlanılmayıb. Azərbaycanın başqa bölgələri də petroqlif, piktoqram və damğalarla doludur, bunlar isə yazıyaqədərki dövrün «yazılarıdır». Deməli, Azərbaycanda yazı dövrünə q ədər informasiya ötürülməsi üçün istifadə olunan üsullar, əsl yazıya ha- zırlıq mərhələlərini ehtiva edən əşya və şəkilli yazı, damğa mövcud idi. Saxsı və metal qablar üzərində çəkilən və qədim çağlardan qayaüstü rəsmlər sırasında gördüyümüz « şəkilli yazılar» piktoqram və ya loqoqram adlanır. Saatsaz, ç əkməçi köşkləri üzərində saat, ayaqqabı şəkili kimi piktoqramlardan bugün də geniş istifadə olunur. Pikto qramın üstün cəhəti hər hansı bir dilin qramatikasından asılı olma masıdır, hər kəs onu öz dilində «oxuya» bilir. Bəzi piktoqramlar uni- versal simvollara çevril ə bilmişdir: «ölüm-dirim» qarşıdurmasında yırtıcı qartal, qrifon, börü, bars « qışı», dağ keçisi, maral «yazı», dünya, həyat ağacı da «varlığı» təmsil edir. Bugün onlarla növü olan «Yallı» oyunu- nun ilkin semantikası unudulsa da, vaxtilə onun prototürk boylarının, xü- susil ə protoazərlərin ritual rəqslərindən olması piktoqramlarda yaşayır. Qobustan qaya r əsmləri böyük bir xronoloji zamanı əhatə etdiyin- d ən buradakı şəkillərin texnikası fərqlənir. Əvvəllər çəkilən şəkildə real ölçül ərə yaxınlıq, statik görkəm əks olunurdusa, getdikcə simvolizə və dinamika artımı hiss olunur. Bu fərqlər Qobustanda müxtəlif çağlarda çə- kilmiş ritual rəqslərində aydın görünür. Əvvəlki dövrlərə aid Qobustan Piktoqram 130 (№1) və Monqolustan (№2) qaya rəsmlərində eyni pozalı maskasız fiqur- lar ç əkilmişdir, lakin sonrakı dövrlərə aid Tamqalı-say (№3) və Qobus- tan (№4, №6) rəsmləri sırasında həm maskalı, həm də dinamik hərəkətli fiqurlar verilmişdir. Sonralar «Yallı» adı alan bu ritual rəqslərin Mərəzə xalçası (№5) və Güney Azərbaycan keramikası (№7) üzərində çəkildiyini d ə görmək olur: YALLI RITUAL R ƏQSLƏRİ 1.Qobustan, neolit dövrü; 2. Monqolustan (SDO, 100); 3. Qazaxıstan, Tam qalı-say (Tarcan, 90); 4.Qobustan, eneolit dövrü; 5.Qobustan (Mərəzə) « əl-ələ» xalça naxışı; 6.Qobustan, eneolit dövrü; 7. Güney-Azərbaycan, Sialk III (Ghirshman, pl.LXXV). 6 131 Bir neç ə qədim yazının yaranmasında şəkilli rəsmlərin böyük rolu olmuşdur. Belə şəkillərin simvoik işarələrə və onların da sonradan hero- qlifl ərə çevrilməsi yazı sisteminin ortaya çıxmasına səbəb olmuşdur. Pik toqramın qaya rəsmindən məişət əşyaları üzərinə keçməsini göstərən nümun ədən biri də Qədim Azərbaycanda yayğın olub «Keçinin nağılı» adlanan süjetdir. Bu şəkil Tehran-Qəzvin yolunda Marliktəpə abidəsində tapılan badə formalı qızıl bardağın (m.ö.VIII) üzərinə də həkk olunmuş- dur. Bu pik toqramı tədqiq edən E. O. Negahbana gör ə, aşağıdan yu xarıya doğru beşcərgəli süjet- d ə keçi balasının doğulub, həyat ağacı ilə böyüməsi, yırtıcı qaban t ərəfindən öldürülüb, yırtıcı quş- lar t ərəfindən didilməsi verilmiş- dir, be şinci cərgədə isə yenidən doğulma simvolu embrionun və ya bu na ğılı danışan meymunun şəklidir. 186 Bu cür h ər hansı bir süjet ətrafında çəkilmiş şəkillərə xal- ça çılıq, dulusçuluq, metaldöymə, da şoyma kimi sənətlərdə çox rast g əlmək olur. Bugün də dekorativ s ənətdə davam edən bu gələnək Az ərbaycanda geniş yayılmışdır. Onun izi müxt əlif məişət əşyala- rında qalmışdır. «KEÇININ NAĞILI» Qızıl bardaq üzərində dövrələmə t əkrar olunan rəsmdən fraqment (Marlikt əpə, m.ö.VIII əsr). 186 Negahban, 54-55; Kiçik f ərqlə bu izahı qəbul etmək olar, belə ki, burada ilin dörd f əsli və yazda doğulma, yayda həyat ağacı ilə böyümə, payızda börülərin öldürdüyü, qışda yırtıcı quşların diddiyi keçi leşindən ayrılan embrion - qut (ruh) və onun tutduğu kiçik h əyat ağacı təsvir olunmuş, burada «canı çıxma» və «ölüb-dirilmə» motivi şəkilli yazı ilə aydın verilmişdir (AT, 1996,73). 132 «H əyat Ağacı» və ya «Dünya Ağacı» motivinin Dəclə-Urmu höv- z əsində geniş yayılması Ziviyə dəfinəsindən tapılan sinəbənd üzərində və Asur çarı I Tukulti-Ninurtanın sarayındakı bu divar rəsmində aydın görü- nür. 187 Bu motivin sonralar doğu və quzey yönlərə ya- yılması isə türk boylarının miqrasiyası ilə bağlıdır. Bu miqrasiyaları izləmək üçün piktoqrafik « yazıların» tipo- logiyasını da diqqətə almaq lazım gəlir. Təəssüf ki, bugü- n əcən Qobustan, G əmiqaya piktoqramlar sistem şəklində t ədqiq olunmamışdır. 188 Qayaüstü r əsmlərdə olan kimi, müxt əlif m əişət əşyaları, öz əlliklə keramika üz ərində də piktoqramlar vardır. Bu baxım- dan, tunc çağının sonlarına aid Kilik dağ v ə Xanlar kurqanla rın- dan çıxan və üzərində müxtəlif «ov s əhnəsi» olan qablar xarak- terikdir: 189 Bel ə piktoqramlar Alban dövl əti çağında da özünü gös- t ərir. Az ərbaycan piktoqramla- rında istifadə olunan işarələr sı- ra sında dünya ağacı, kurqan, ev, quş, təkə, maral, Günəş, dönərgə (svastika) şəkilləri diqqəti çəkir. Bu işarələrin sırasında Günəş və Ulduz işarəsi Tanrı simvolu kimi sonralar mixi yazıda Dingir, yəni 187 ИДВ, 1988, 113. 188 Bu sah ədə görkəmli mifoloq Mirəli Seyidov və sənətşünas alim Nəsir Rzayevin bir- iki kiçik yaz ısı istisna olmaqla, Azərbaycan piktoqramları tədqiq olunmamışdır. 189 Гусейнова 1989, 126. 133 « tanrı» sözün ə çevrilmiş, buradakı son piktoqramda görün ən ev (qədim forması «eb») işarəsi isə sonralar runik yazıda b(b) hərfini bildirmişdir. Prototürk v ə protoazər boylarınında damğa sisteminin yaranmasına piktoqram « yazılar» da müəyyən imkan açmışdır. Türklərin Altaydan Ön Asiyaya deyil, Ön Asiyadan Altaya getm əsini əks etdir ən sübutlar sırasında arxeoloji b əlgələrlə yanaşı, bu miqrasiyanı aydın göstərən dekorativ s ənət əsərləri, «añ üslubu», piktoqram v ə xalı-xalça üzərində naxışların tipolo- gi yası, damğalar da vardır. Kür-Araz kulturu çağlarından türk toplumunda etnik b əlgə olan soy-boy damğaları Azərbaycanda son il- l ərə qədər işlənirdi, dəmir, dulus, kilim ustaları dü- z əltdiyi nəsnələrin üzərinə öz damğasını vurmaqla adını yaşadırdı. Türkmənistanda 3-4 minil əvvəl bən- nalar k ərpiclərə beləcə damğalar vururdular. Bu gələnək qədim Anado- ludakı tikinti daşları üzərində də vardır, Y. Fridrix və İ. Y. Qelb bu dam- ğalardan 125-ini təsvir etmişlər. 190 Müt əxəssislər damğanın yaranmasını kollektiv mülkiyət dövrünə aid edir, geniş yayılmasını isə atçılıqla bağlayırlar. Doğrudur, ilxıçı boylar başqa boya məxsus atlarla qarışıq düşməməsi və yetişdirilən cins atların tanınması üçün onlara damğa vururdular, lakin eyni qayda dig ər heyvan- lar üçün d ə keçərli idi. Ona görə də, damğanın atçılıqdan daha əvvəl yayıldığını düşünmək lazım gəlir. Qayaüstü rəsmlərdən tutmuş qoç- qoyun, at, b əlgə daşları, xalı-xalça, xurcun-çuval, qab-qacaq, bayraq və b əzək əşyaları üzərində görünən damğa gələnəyi xüsusi mülkiyətin ya- ran ması ilə bağlı artmış, möhür funksiyası qazanmışdır. Bu qədər yayğın olan damğa gələnəyi türk boylarının yayıldığı yeni ərazilərdə onun ortaya çıxmasına və damğa sözünün türklərlə təmasda olan başqa xalqların dilinə dam ğa, möhür, gömrük anlamında keçməsinə səbəb olmuşdur. Bu ba xım- dan, sumer v ə akad dillərində «ticarət üzrə məmur» və «tacir» anlamlı damqar//tamk āru sözü də diqqəti çəkir. Damğa sözü bir sıra avropa, qaf- 190 Фридрих, 1979? 241 ( шякил 15 ); Гельб, 1982, 45 ( şəkil 15); Bəzi Anadolu v ə Orta Asiya damğaları L. İ. Lavrovun əsərində də verilmişdir ( Лавров, 1978, 167, 5- ъи ъядвял). Yüklə 11,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|