Rus
hegemonluğu burada
artdıqca bilinqvizm
durumunda az
ər dilinin yerini rus dilinin tutması çox da uzaq tarix deyil.
Keç
ən əsrin əvvəlinə qədər Qafqaz gimnaziyalarında türk-azər dilinin
t
ədrisi vacib sayılırdı.
10
Qafqaz
canişinliyindən maarif nazirinə göndəri-
8
Sonrakı bölmələrdə izahını verəcəyim bu yazılarda türki, azəri, tatar, oğuz, müsəlman,
x
əzər,
aran,
muqal,
alban dili kimi
ayrı
adlarla t
əqdim olunmasından asılı olmayaraq,
söhb
ətin azər-türk dilindən getməsi tekstoloji təhlildə bəlli olur. Hətta, XV əsrdə Hin-
distana q
ədər gedib çıxan Afanasi Nikitinin hansı dildə danışdığını bilmək üçün onun
yazısında tez-tez işlənən kaçma, yaxşı, yük, yatır, yatmadım, ulu kurban baqram kimi
ifad
ələrlə yanaşı bütöv və yarımçıq cümlələrə baxmaq kifayətdir:
Tanqrıdan isteremen, Ol saklasın! … tan tanqrısen, xudo sensen! … ketmıştır i men
uruç tut
tım; Qospodine, tı namaz kılaresen, men de namaz kılaremen, tı beş namaz kılar-
siz, men de 3
kılaremen, men qarip, a sen inçay; Hindistanda kakpa çoktur a uçyuzeder,
bulara dostor, a kul-
karavaş uçyuz kapkara (…) kiçi - xoş; (seks) ilersen du jitel ber-
sen, dostur avrat çoktur; A Rus yer
tanqrı saklasın, ollo sakla, xudo sakla! Bu donyada
beqleri akoy tugil. Urus yer abadan
bolsın! (Хожение за три море Афанасия Ники-
тина,14, 20, 24, 26-27).
9
XIV
əsrin sonunda Quzey Qafqazda olan xalqları (yunan, erməni, zik, qot, tat, volyak,
rus, ç
ərkəz, lək, as, alan, avar, qazıkumux) sadalayan xristian yepiskop qeyd edir ki, bun-
ların hamısı tatarca (azərcə) danışırdı: «…и почти все они говорят на татарском
языке»
(
Галонифонтибус Иоанн де
, 15).
10
Калмыков,
1974, 17-18.
11
l
ən (
1855
) m
əktubda deyilir ki, «gürcü dili yalnız Tiflis və Kutais quberni-
ya
sının müəyyən
yerl
ərində
çinovnikl
ər
üçün
əlverişli
ola bil
ər,
tatar (az
ər)
dili is
ə bütöv Qafqaz ölkəsində yararlıdır».
11
Quzey
Qafqaz-
Dağıstan xalqlarının rəsmi yazışmalarından böyük bir
qisminin az
ər dilində olduğunu Muradxan Cahangirov arxiv sənədlərində
ortaya
çıxarmışdır.
12
Qafqazda
olmuş A.A.Bestujyev-Marlinski, M.Y.Ler-
montov v
ə başqaları qeyd etmişlər ki, Avropada fransız dilini bilmək nə
q
ədər vacibdirsə, Asiyanı başdan-başa gəzmək üçün də tatar (azər) dilini
bilm
ək o qədər zəruridir.
13
1683-d
ə
fransız
s
əyyah
Baltasar
de Lauziere
Az
ərbaycanı gəzəndən sonra Şamaxıda latın qrafikası ilə çox dəyərli bir
kitab olan az
ər dilinin «Söz türki» adlı qramatikasını yazmışdır.
14
İslama-
q
ədərki çağlara doğru qədimə getdikcə geniş bir regionda ortaq ünsiyət
vasit
əsi kimi azər dilindən istifadə olunduğunu görmək olur. Yalnız XIX
əsrdən başlayaraq, Qafqazda rus dili azər dilinin uluslararası işlənmə funk-
siyasını əvəz etmişdir.
Başqa-başqa dillərdə danışan avtoxton və gəlmə xalqların çoxdan
doğma yurduna çevrilmiş Azərbaycanın gözəlliyi bu xalqların özəlliyində
daha
yaraşıqlı görünür, sayından asılı olmayaraq hər bir dilin daşıyıcıları
göz
əlim Azərbaycan bağının ayrı-ayrı ətirli gülləridir. Hər bir azərbay-
can
lıya yönələn «haralısan» sualına verilən «Azərbaycanlıyam» cavabı
bütün v
ətəndaşlara yakışır. Ancaq hər bir azərbaycanlıya xalqının, millə-
tinin, dilinin
adını öyrənmək üçün verilən suala alınan cavablar sırasında
«Az
ərbaycan milləti», «Azərbaycan dili» ifadələri doğru deyil. Bu cavablar
min ill
ərlə Azərbaycanda yaşayan talış, ləzgi, avar, kürd, budux və onlarla
başqa xalqların adını, dilini düzgün ifadə etmədiyi kimi, Azərbaycan türk-
l
ərinin də adını (azər) və dilini (türk, azər) ehtiva etmir.
Xalqların böyük-kiçiyi olmur,
uzaqbaşı sayı az, ya çox olur. Mənim
düşüncəmə görə, ən az saylı xalq daha böyük qayğı və hörmətə layiqdir.
T
əkcə Xınalıq kəndində
danışılan
xınalıq dili nəinki Azərbaycanın,
bütün
Yer kür
əsinin bənzərsiz nemətidir. Azərbaycanda saxur,
xınalıq,
haput, udi,
11
Акты, т.
ХЫ, 1988, 720.
12
Ъащанэиров,
1978, 30-35.
13
Марлинский, 1847, 114; Лермонтов, 523-524.
14
Heyd
ər Qaraçal İsveç kitabxanalarının birində tapıb üzünü köçürdüyü əlyazmanı on il
əvvəl mənə göndərmişdi. Qısa vaxtda çapa hazırladığım həmin əsərin nəşrinə sponsor
tapmadığımdan əlyazma hələ işıq üzü görməyib. Bir neçə il əvvəl «Söz türki» çapa ha-
zırladığını mənə danışan prof. Lars Johanson da onu hələ nəşr etdirməmişdi.
12
qırız, budux kimi onlarla nadir dili qoruyub yaşatmaq dövlətin milli siya-
s
ətində ədalətli olaraq önəmli yer tutur.
Az
ərbaycanda azsaylı xalqlarla yanaşı, çoxsaylı azər xalqı da var ki,
onun dili ümumxalq
danışıq dili, həm də rəsmi dövlət dilidir. Lakin dilin
adı 1936-dan başlayaraq qondarma «Azərbaycan dili» şəklində işlədilir.
Bugün Az
ərbaycanda xalq və dil sözlərinin qarşısında azsaylı xalqların
adını deyib-yazmaq (udi xalqı - udi dili və b.) olur və elmi gerçəkliyi bil-
dir
ən bu ədalətli münasibət təbiidir. Lakin bu elmi prinsipi 50 milyonluq
xalqa
şamil edə bilmirik; bugün türk//azər xalqı, azər//türk dili deyiminə
qeyri-r
əsmi ədalətsiz «yasaq» vaxtilə komunistlərin kəmsavad ideoloqu
Stalinin göst
ərişilə rəsmi status qazanmış yasağın acı nəticəsidir.
15
Ulu kultur tarixi, z
əngin ədəbiyatı, görkəmli dahiləri, tarixi şəxsi-
y
ətləri və bəşər tarixinə, dünya mədəniyətinə verdiyi töhfələrilə seçilən
Az
ər xalqının dünya xalqları sırasında özəl yeri vardır. Bu xalqın obyektiv
tarixini
yazmağı boynuna götürən hər bir alim bu şərəfli işin məsuliyətini
d
ə dərk etməlidir, çünki tarix göstərir ki, siyasi sifarişlə yazılan tarix
əsərlərinin ömrü o qədər də uzun olmur. Burada qarşıya qoyulan məqsəd
az
ər türklərinin
tarixini
araşdırmaq olduğundan,
t
ədqiqat mövzusundan
k
ənarda
qalan bir çox problemin
yetişməkdə olan tarixçi alimlər
t
ərəfindən
yaxın gələcəkdə tədqiq olunacağına quşqu yoxdur. İslamaqədər Azər-
bay
canın iç və
sınır
bölg
ələrinə
n
ə vaxt
g
əlməsindən
a
sılı olmayaraq
,
az
ər
xalqının kultur tarixi dairəsindən kənarda qalmayan başqa dilli xalqların,
o
cüml
ədən azər türkləri ilə qaynayıb-qarışan, qohumlaşan və
az
ər xalqı-
nın yaranmasında iştirak edən boyların tarixi öyrənildikcə regionun etno-
linqvistik v
ə etnokultur dəyərlərinin evolyusiya tutumundakı diaxroniya
daha
aydın görünəcəkdir.
Az
ərbaycan
m
ədəniyətinin formalaşmasında
15
Az
ərbaycan xalqı, Azərbaycan dili, azər xalqı, azər dili, türk dili terminlərinin və
elmd
ən uzaq Ermənistan (Gürcüstan, Dağıstan) azərbaycanlıları və ya ermənistanlı
az
ərbaycanlı və ya gürcüstanlı azərbaycanlı ifadələrinin geniş açımı «Azər dilinin
tarixi» bölm
əsində (VII Bitik) verildiyindən, burada yalnız düzgün işlədilməyən terminin
tör
ətdiyi fəsadlara diqqəti yönəltmək
lazım
g
əlir. Əgər
bugün elmi
dayağı
olmayan
«Az
ərbaycan
xalqı»
ifad
əsi
özünd
ə azərbaycanlı
v
ətəndaşları
birl
əşdirən
humanist
baxış
mayası saxlayırsa,
ayrı-ayrı ölkələrdəki soydaşları bildirən «Azər xalqı» ilə bərabər bu
deyimin
işlənməsinə dözüm göstərmək
olar.
Lakin
Dağıstan,
Borçalı,
İrəvan
az
ər
türk-
l
ərinə
xalqın
adı
anlamında vətəndaşlıq bildirən bir terminlə «Azərbaycanlı» deyilirsə, bu
termin
onların yerli olmadığını «sübut» etməyə can atan qüvvələrə gözəl fürsət imkanı
yaradır. Tarix, dilçilik, etnoqrafiya, etnogenez və türkologiya elmində yalnız dolaşıqlıq
yaradan «Az
ərbaycan dili» termininin isə tarixi kökü, elmi əsası və perspektivi yoxdur.
13
azsaylı xalqların rolunu qətiyən azaltmadan, deyə bilərik ki, azər türklərinin
tarixini öyr
ənməklə Azərbaycanda yaşayan başqa dilli xalqların tarixinə
d
ə aydınlıq gətirən faktlar ortaya çıxır. Bu faktlar Azərbaycandan kənarda
formalaşan başqa türk xalqlarının tarixinə də işıq tutur.
Az
ərbaycan tarixçiliyində xeyli uğurlu tədqiqat işləri vardır. Özəl-
likl
ə arxeologiya sahəsində gərəkli araşdırmalar aparılmış, milyon ildən
ar
tıq bir dövrün maddi-mədəni abidələri öyrənilmişdir. Lakin ibtidai icma
quruluşundan ailə-qəbilə-tayfa və xalq qurumuna qədər sosial-siyasi inki-
şaf mərhələlərini yaşayan əhalinin etnik mənsubiyətinə ötəri toxunulmuş,
yanlış fikirlər söylənmişdir. Arxeoloji və dialektoloji bəlgələr isə aydın
göst
ərir ki, burada daş və tunc dövrünü arxada qoyan əhali dəmir dövrünə
keçid
çağında artıq Azər xalqı kimi formalaşa bilmiş
,
protoaz
ər boylarının
dörd dialekti
əsasında bugünkü azər dilinin qədim forması yaranmışdır.
Türk
boylarının Ön Asiyadan Avrasiyaya yayılmasını göstərən elmi
d
əlillərdən biri də buradan gedən boyların
(e
miqrantların)
özü il
ə apardı-
ğı tarixi onomastik etnonim, hidronim, oykonim və digər toponimlərin,
tarixi izoq
losların gedilən ərazilərdə yenidən ortaya çıxmasıdır.
16
Tarixi
onomastika v
ə areal izoqlosları həm türk boylarının miqrasiya yönünü,
köç tarixini, h
əm də onların yayılma arealını, tarixi coğrafiyasını müəyyən
etm
əyə imkan açır. Başqa dildən azər dilinə, azər dilindən qonşu dillərə
keç
ən etnoqrafik terminlərin etnolinqvistik informasiyası dillər arasındakı
kontak
tın zamanını və söz alan xalqla söz verən xalqın kultur sahələrdəki
s
əviyə fərqini göstərir.
Az
ər dilindən qonşu xalqların
dilin
ə keçən
savaş,
yey
əcək, geyim və heyvandarlıqla bağlı etnoqrafik terminologiyanın təh-
lilind
ə azər kulturunun üstünlüyü aydın görünür. Azərbaycanda və qonşu
ölk
ələrdə yaşayan başqa dilli xalqlardan
çoxunun ad
ı
da
(etnonim)
türkc
ə-
dir, onlar bugün
əcən azərlərin onlara verdiyi etnonimlə tanınır.
16
Sistem
halında təkrar olunan belə faktların elmi ədəbiyatda yanlış izahının əsas səbəbi
türkl
ərin batıya miqrasiyası fikrini «formalaşdıran» Altay nəzəriyəsidir. Belə qeyri-elmi
izahlardan tipik bir nümun
əyə baxmaq kifayətdir ki, əksər türk dillərində işlənən sözə
q
ədim Ön Asiya qaynaqlarında rast gələn alimlər necə çaş-baş qalır:
Ölü dill
ər üzrə tanınmış mütəxəssis Vyaç.Vs. İvanov het yazılarında rast gəldiyi «ruh»,
«can»
anlamındkı kut sözünün hat dilindən alınma söz olduğunu və bu stabil terminin
q
ədim türk dilində qaldığını yazır, lakin «3-4 min il əvvəl Anadoluda hat dilində işlənən
bu söz Sibir türkl
ərinə hansı dildən keçib?» sualına məlum tendensiya zəminində «bu
türk sözünü
doğuya türklərin özü aparıb» deyə bilməyən İvanov «yəqin ki, qədim türk
dilin
ə ölü yenisey (?!) dillərinin birindən keçib» cavabını verir: «skoree vseqo, odnoqo
iz mert
vıx eniseyskix»
(
Иванов,
1985, 44).
14
İcma quruluşu dövründə yaranıb müasir çağlara qədər davam edən
etnik prosesl
ərin son illərdə yeni metod və yeni baxış bucaqlarından öy-
r
ənilməsi etnos və etnogenez probleminə baxışda elmə bir sıra yeniliklər
g
ətirmişdir.
17
Antropologiya elmind
ə də yeni elm sahələrinin tətbiqi üçün
geniş imkanlar açılmışdır.
18
İnsan anatomiyasının öyrənilməsində istifadə
olunan bioloji, fizioloji bilikl
ərə son illərdə genomalogiya sahəsində əldə
olunan bilgil
ər də əlavə olunmuşdur. Xalqın genefondunda yaşam tərzi
v
ə mühitində
yaranmış genefonlardan fərqli olaraq,
ata-anadan
alınan ge-
nom
ların nəzərə alınması, qan tərkibinin, talassemiya kimi xəstəliklərin
etnik kökl
ə
əlaqəsini
göst
ərən
faktların
öyr
ənilməsi
az
ər xalqının soykö-
kün
ə aydınlıq gətirən bazis və periferiya əlamətlərin gerçək tərəfini açıb
göst
ərir. Eyni durum qlottogenez elmində də özünü göstərir: sonralar ya-
ran
mış və ya alınmış periferik sözlərdən fərqli olaraq, prototürk dilindən
qalma bazis sözl
ər türk xalqlarının qohumluğunu dil baxımından sübut
ed
ən vasitəyə çevrilmişdir. Türk və monqol xalqlarının genetik baxımdan
qohum
olmadığı məhz bazis sözlərin etimologiyası və statistik təhlili ilə
sübut
olunmuşdur.
19
Antropologiya elminin verdiyi bilgiy
ə görə, avropoid irqin aralıq-
d
ənizi tipinə aid olan Azərbaycan əhalisinin quzey bölgələrdə zəif kav-
kasion çalar
ları da vardır. Miladdan öncəki minillərdə özünü göstərən bu
durumun kiçik lokal f
ərqlərlə davam etməsi Azərbaycanda əhalinin etnik
t
ərkibinin dəyişmədiyini bildirir. Vaxtilə Azərbaycandan gedib,
sonralar
qayıdan
boylar
da
buradakı fiziki görkəmdə dəyişiklik yaratmamışdır.
Buradan
doğuya miqrasiya edən boyların isə Mərkəzi Asiyada minillər
boyu iç-iç
ə yaşadığı monqoloid irqlə qarışması türk xalqlarında batıdan
doğuya getdikcə monqoloid cizginin artmasına səbəb olmuşdur.
Göst
ərilən dil və antropoloji məlumatları arxeologiya və etnoqra-
fiya elminin verdiyi bilgil
ər də təsdiq edir. Doğu mədəniyətinin Orta qo-
lunu t
əşkil edən Ön Asiya mədəniyətinin göbəyində yaranmış prototürk
arxeoloji kulturu, Az
ərbaycanda protoazər və azər boylarının lokal kul-
turları arasındakı tipoloji yaxınlıq qırılmadan davam etmiş, sənətkarlıqda,
17
Schermerhorn,
1970;
Этнос,
1982
; Бромлей,
1983
; Арутюнов,
1989
.
18
Antropoloji
baxımdan azər türkləri üzərində əvvəllər aparılan yarımçıq tədqiqatlarda
söyl
ənmiş qüsurlu fikirləri sadalayan Qəhrəman Hümbətov onların elmdən uzaq «türk-
l
əşmə» konsepsiyası ilə ortaya çıxdığını geniş şərhlə vermişdir
(
Гумбатов,
1998,
53-86).
19
Дёрфер,
1981.
15
əkinçilikdə, heyvandarlıqda eyni kultur dəyərlər cüzi fərqlərlə bütöv bir
m
ədəniyətin
mayasını
t
əşkil etmişdir.
20
Etnoqrafik t
ədqiqatlar
göst
ərir ki,
heyvandarlığa önəm verən prototürk toplumunun bir qismi eneolit çağın-
dan yaylaq-
qışlaq yaşamını üstün tutmuş, şəhərləşmə kulturuna meyli az
olmuşdur. Belə yaşam tərzini seçən türk boyları daha təpərli olduğundan
getdikl
əri yad ölkələrdə diri tərpənib çoxlu dövlətlər qura bilmişlər. Pro-
toaz
ərlərin qonşuluğunda m.ö. III-II minillərdə Anadolu,
Sumer,
Elam
v
ə
Güney Türkm
ənistanda
böyük m
əbədlər
salınmasına baxmayaraq,
Mana
dövl
əti çağına qədər Azərbaycanda şəhərləşmə müdafiə qala-şəhərləri
şəklində oxşar inkişaf yolu keçmişdir.
Ön Asiyaya g
əlmə xalqların politeizmindən fərqli olaraq, varlıq qut-
larına
(iy
ələrə)
inamla
yanaşı Bir
Tanrıya tapınma,
Dünyanın yaradılışı,
Nuh
tufanı, Türk şəcərəsi, qam-şaman dünyagörüşü azər xalqının mifoloji
qaynaqlarında mühüm yer tutur. Prototürk çağından İslamaqədərki dövrü
əhatə edən mifik və ədəbi-bədii süjetlər, qəhrəman obrazları, folklor janr-
ları qaynağını Ön
Asiyadan
alır.
Çox-çox sonralar
toplanıb qələmə alınmış
«
Koroğlu», «Oğuznamə» dastan süjetlərinin tarixi coğrafiyası Ön Asiyada
yerl
əşir, Dədə Qorqud boylarının İçoğuz-Dışoğuz savaşları, m.ö.VIII-VI
əsrlərdə saqa boylarının Ön Asiyada apardığı savaşlarla, burada oğuz bəy-
l
ərinin at oynatdığı ərazilər də saqa-qamərlərə aid arxeoloji abidələrin
Az
ərbaycanda yayıldığı bölgələrlə üst-üstə düşür. Bu paralelliyi aydın
görm
ək üçün Güney Qafqazda arxeoloqların aşkar etdiyi saqa (skit) abi-
d
əlirinin xəritəsinə baxmaq kifayətdir.
21
Xalqın xronoloji tarixində ölkəyə gələnlərlə (imiqrantlarla) bağlı
ayrı-ayrı dini görüşlər ortaya çıxsa da, aborigen və ölkədən gedən türk
boylarının mifoloji yaddaşında ilişib qalan dünyagörüş, Azərbaycanda
İs-
lamaq
ədər
Tanrıçılıq,
Z
ərdüşt, Mani, Xristian və Yəhudi dinlərinin xalq
arasında yayılma əhatəsi və dərəcəsi azərlərin etnogenezində iştirak edən
boyların soykökünü öyrənməyə yardım edən vasitədir. Zərdüştilik, Mani-
xeizm daha çox Az
ərbaycandakı farsların, Tanrıçılıq, Xristianlıq, Yəhu-
dilik is
ə azər türklərinin arasında yayılmışdı. Herat tərəfdən m.ö.VIII-VI
əsrlərdə İranın güney bölgələrinə gəlib yerləşən fars boyları Azərbaycan
ərazilərinə sızdıqca onların tapındığı dinlər burada görünməyə başlamış-
20
Arxeoloq prof. V.
Əliyev düzgün olaraq, m.ö. VI-I minilliklər boyu Azərbaycanda
bir-birini
ardıcıl əvəz edən neoloit, eneolit, tunc və ilk dəmir dövrü arxeoloji kulturların
yerli z
əmin əsasında bir-birindən törəyib təkamül etdiyini yazır (Əliyev, 1989).
21
Есаян - Погребова,
1985.
16
dır.
Hay-erm
əni toplumu içində xaçpərəstliyi yayan Qriqor isə
hay dilini
bilm
ədiyindən xristianlığı çox güman ki,
t
əhsil aldığı yunan
dilind
ə
v
ə ya
regionda ortaq dil kimi
işlənən azər dilində yayırmış.
22
Ərsaqların təsiri
güclü olan Alban dövl
ətində başda türksoylu albanlar olmaqla xristian
dinin
ə tapınan azər boyları İrəvan, Borçalı, Qarabağ (Ərsaq), Şəki, Aran
v
ə başqa bölgələrdə xristian məbədləri tikmiş, onların azər türkcəsi ilə
olan
adları xalq arasında uzun müddət yaşamışdır. İslamaqədər Alban
v
əngləri kimi tanınan bu tapınaqlar hayların inhisarına İslamdan sonra
keç
mişdir. Sami peyğəmbərlər iyerarxiyasına yad olub, azərlərin inanc
sistemind
ə möhkəm yer tutan Xızır peyğəmbər, monoteizm görüşünü
apa
rıb çoxallahlı yəhudilərin içində ilk yayan aran boyundan Azərin oğlu
İbrahim peyğəmbər də hələ protoazər çağlarından Azərbaycanla bağlı idi.
İslamlaşma çağlarında ərəb mənbələrində azər boylarına Qantura oğulları
(b
əni-qantura)
deyilm
əsi
d
ə
İbrahim
pey
ğəmbərin
şəcərəsi ilə bağlı idi
.
Bugün dünyada müxt
əlif sistemli dövlət quruluşları olduğu kimi,
İslamaqədərki çağlarda da ayrı-ayrı etnosların milli gələnəyinə köklənən
f
ərqli dövlət qurumları yaranmışdı. Azərbaycan və yaxın qonşu bölgələrdə
protoaz
ər və azər boylarının İslamaqədər qurduğu Subar, Aratta, Qut, Lulu,
Turuk, Kuman, Mana, Bars, Sanqi (Z
əngi), Saqa, Suvar, Mada, Atropaten,
Alban, X
əzər, Gögər və sair bəylik, ellik və el qurumlarının qonşu Sumer,
Elam
,
Het,
Akad-Asur
,
Urartu dövl
ətləri ilə,
mü
əyyən çağlarda Azərbay-
canda
hakimiy
ətdə
olan
farssoylu
Əhəməni,
Sasani v
ə prototürkmən Ərsaq
(parth)
sülal
ələrinin
qurduğu dövlətlərlə, həmçinin Göy Türk xaqanlıq
sistemi il
ə müqayisəli öyrənilməsi qədim türk dövlət (el) quruluşu siste-
mini
aydınlaşdırmağa yardım edir, azərlərin özəl dövlətçilik gələnəyini
anlamaq üçün g
ərəkli faktlar verir. Azər xalqının formalaşmasında Azər-
baycanda qurulan el, ellik v
ə bəyliklərin böyük rolu olduğu kimi, xalqın
soykökünü t
əşkil edən türk boylarının konsolidasiyası önəmli olmuşdur.
Az
ər xalqının etnogenezi indiyə qədər ənənəvi üsul halını
almış yanaşma-
larla t
əsvir olunduğundan bu gərəkli sahənin İslamaqədərki gerçəkliyi
qaranlıq pərdə altında qalmışdır.
23
22
Qriqor (239-325) Türkm
ənistandan gəlmiş türk-ərsaq soylu Anak bəyin oğlu idi.
23
H
ətta, azər və xəzər etnoniminin ayrı-ayrı xalqlara aid edilməsi elmdə dərin kök sal-
mışdır. Bunları bir-birindən ayırmaqla, Azərbaycan adının bugünəcən türkmənlərdə
X
ə-
z
ərbecan olmasına, Azərbaycanı gəzən Yaqut əl-Həməvinin bəzi bölgələrdə azər etno-
niminin h
əmzəli deyilişinə (xəzər) rast gəlməsi haqda qeydinə və beləliklə, azər və
x
əzər adlarının yalnız dialekt fərqi olduğuna fikir verilməmişdir. Halbuki etimoloji təd-
qiqata gör
ə, azər boylarının bir başqa dialektdə formalaşmış adı da kaspi etnonimidir.
17
Göründüyü kimi, burada
qarşıya qoyulan məsələlər çoxşaxəlidir.
Lakin eyni obyektd
ə müxtəlif baxış bucağından görünən cəhətləri nəzərə
alan t
ədqiqatın yönü əldə olunmuş bilgilərin toparlanıb ümumiləşdiril-
m
əsini, bütöv obyektin tam qavranılmasını təmin edir. Beləliklə, burada
ir
əli sürülən tezislərin ayrı-ayrı bölmələr üzrə geniş elmi açımı ortaya
doqquz bitik-kitab
çıxarmış oldu; ayrı-ayrı bitiklərdə alınan nəticələrin
IX bitikd
ə qarşıya qoyulan məqsəd yönündə ümumi biliyin konturlarına
çevrilm
əsi ilə yeni konsepsiyanın artıq elmi əsaslara söykənən gerçək
üzü bir daha
aydın göründü.Aydın oldu ki, türk etnosunun Atayurdu Ön
Asiyanın gözəl guşəsi olan Azərbaycandır. Buradan doğu yönə köçən
türkl
ər Türküstan və
Altayı
ikinci
Atayurda,
quzey
ə
köç
ən türklər
d
ə İtil-
Azaq
arasını üçüncü bir Atayurda çevirmişlər. Beləliklə,
türkl
ərin
ilkin
doğum yeri Azərbaycan olsa da, onların sonrakı yaşam yerləri Avrasiya-
nın daha geniş bölgələrini əhatə edir.
H
ər hansı bir məsələnin mahiyəti o vaxt obyektiv
açıla bilir ki, onun öyrənilməsinə ayrı-ayrı baxış
bu
caqlarından
yanaşma imkanı olsun.
Bu
baxımdan
Az
ərbaycanın
q
ədim
tarixini
t
ədqiq edən tarixçilə-
rin türkologiyadan v
ə bu mövzuya baş vuran türko-
loq
ların da tarix elmindən uzaq düşməsi, üstəlik,
mifoloq,
dilçi
v
ə
etnoqrafların həmin tarixdə yalnız öz sahələrinə aid möv-
zuları araşdırması eyni durumun müxtəlif yozumuna və ziddiyətli şərhlə-
rin
ə səbəb olmuşdur. Bunun nəticəsi kimi,
Az
ərbaycan tarixşünaslığında
d
ərin kök salan belə bir yanlış fikir yaranmışdı ki, guya qeyri-müəyyən
dill
ərdə danışan Azərbaycan əhalisi türk dilində XI əsrdə səlcuqların gəli-
şindən sonra danışmağa başlamışlar. Bu elmdən uzaq fikri irəli sürənlər
son ill
ərdəki araşdırmalarda Azərbaycanda qədim türklərlə bağlı faktlar
ortaya
çıxdıqca «türkləşmə» tarixini addım-addım geri - öncə IX, sonra
VII, daha sonra is
ə II əsrə qədər qədimə çəkməli oldular. Bəziləri isə
m.ö.
VII-II
əsrlər arasında da burada turkcə danışan boyların olduğunu qə-
bul etdil
ər. Lakin daha qədim qaynaqlardakı bəlgələr fikrini vaxtaşırı
d
əyişən tarixçilərin hələ də yanlış yolda olduğunu göstərir.
24
H
ər hansı bir elmdə tədqiq olunan mövzudan asılı olaraq, münasib
axtarış metodu seçmək imkanı olur. Bu prosesdə tədqiqatçının hazırlıq də-
24
Bu bar
ədə
m
əlumat üçün bu qaynaqlara baxmaq olar:
АФМ, I-III т;
Гукасян -
Асланов, 1986; Сумбатзаде, 1990; Гейбуллаев 1991; Azər xalqı, 2000; Həsənov,
2002.
Dostları ilə paylaş: |