 I bitik. Tarixi qaynaqlar (2014)  II bitik



Yüklə 11,02 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə6/35
tarix31.01.2017
ölçüsü11,02 Mb.
#6897
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   35

9Samidilli qaynaqlar. M.ö. IV minilliyin 
ortalarından başlayaraq,
 
Ərəbistan
 
çöll
ərindən
 
qalxıb
 
İkiçayarasına
 
üz tutan sami 
tayfaları Ərəb isti-
lasına  qədər  müxtəlif  çağlarda  dəfələrlə  Azərbaycan  bölgələrinə  girib 
işğalçı
 
siyas
əti
 
yürütmüşlər.
 
Zaman-zaman
 
Az
ərbaycana
 
bir-birinin 
ardınca 
g
ələn  akad, asur, aramey, ərəb  boyları  regionun  etnik  simasını  dəyişdirə 
bilmişlər. İkiçayarasında
 
subar
 
türkl
ərini sıxışdırıb çıxaran

güneyd
ə Sumer 
şəhər-dövlətlərini  zəbt  edən  akad-asurlar  sumerlərin  mixi  yazı  sistemini 
m
ənimsəyib  akad  dilində  çoxsaylı  yazılı  abidələr,  arxivlər  yaratmışlar. 
Bel
ə arxivlərdən ən böyüyü sonuncu Asur çarı Aşşurbanapalın (668-627) 
topladığı və Mosul bölgəsindəki Ninevə şəhərində saxladığı gil lövhələr 
(tabletl
ər) kolleksiyasıdır. Vaxtilə
 
ətraf bölgələrdən
 
asurların
 
toplayıb
 
arxiv
ə 
yığdığı həmin tarixi qaynaqlar indi Britaniya muzeyində saxlanır.  
 
40 

Az
ər  xalqının  tarixi  üçün  akaddilli  qaynaqlar,  akad  dilinin  asur 
dialektind
ə yazılan mənbələr böyük önəm daşıyır. «Azər xalqı» kitabında 
subar, qut, turuk (türk), z
əngi, kuman və sair qədim türk boyları haqqında 
veril
ən  məlumatların  çoxu  məhz  akad-asur  yazılarından  götürülmüşdür. 
Mari 
şəhərinin xarabalığında tapılan asurdilli qaynaqlar asur-türk savaş-
larını geniş əks etdirir.
81
 Öz
əlliklə, buradakı bəlgələr türk savaş taktikası 
haq
qında ilk yazılı qaynaq sayıla bilər. 
Akad-asur  mixi 
yazılarından fərqli olaraq, samit hərfli yazı növü 
il
ə formalaşan aramey əlifbası sami dilləri üçün daha münasib olduğundan 
sür
ətlə yayıldı və aramey yazısı ilə aramey dili də dövlət dəftərxanalarına 
daxil oldu. Bütün regionda arameydilli 
yazılar ortaya çıxdı. Xristianlığın 
yayıldığı
 
ilk
 
çağlardan
 
başlayaraq
,
 
missionerl
ərin
 
yaydığı suriyadilli yazı-
lar is
ə daha çox,
 
dini t
əbliğat ədəbiyatı idi.
82
 
Bunların içində Babil, Təbriz, 
Marağa
 
v
ə
 
sair 
şəhərlərin kitabxanasından istifadə edib,
 
müxt
əlif mövzuda 
30 kitab yazan 
suriyalı Qregori Əbül-Fərəcin (Bar Hebraeus) azər xalqının 
tarixin
ə aydınlıq gətirən çox qiymətli «Xronoqrafiya» əsəri də vardır.
83
 
    
İslamlaşma çağlarından başlayaraq ərəb
 
yazılı qaynaqları Azərbay-
canla 
bağlı daha çox bilgi verir, həm də ərəbdilli qaynaqlar VIII əsrdən 
sonra t
əkcə ərəbsoylu yazarların deyil, ərəbcə yazan türk və fars soylu 

əlliflərin əsərlərini də əhatə edir.
84
 
 Tarixi 
adların düzgün yazılışı üçün 
nisb
ələrin imlasına aid «Kitab ül-ənsab» kimi əsərlər
 
d
ə əhəmiyətlidir.
85
 
Yaqut 
əl-Həməvinin «Mu’cəm əl-buldən» əsərində ölkə, bölgə və şəhər 
adlarının əvvəlki qaynaqlarda yazılışı verilmiş, bu barədə alimlərin fikri, 
adın düzgün deyiliş-yazılış variantı şərh edilmişdir.
86
 
Etnoqrafik  m
əlumat 
v
ə onomastik
 
informasiya
 
baxımından
 
ərəb
 
dilind
ə
 
yazılmış
 
əsərlər
 
böyük
 
əhəmiyət
 
daşıyır
,
 
Az
ərbaycanda
 
islam
laşma
 
çağlarında
 
yaşanmış
 
tarixi
 
olaylar, ictimai-siyasi v
ə etnik durum haqqında bu əsərlərdən geniş bilgi 
81 
Az
ər xalqı, 2000, 34-46, 58-59, 123-134. 
82 
Михаил Сириец, 1960;  Пигулевская, 1941; Гусейнов, 1964. 
83 
Бар-Эбрей, 1960; Abû

l-Farac Gregory, 1987. 
84
 Malik Mahmudov 
ərəbcə yazan azərsoylu şair və ədiblər sırasında İsmayıl ibn Yəsar, 
M
ənsur Təbrizi, Xaqani, Əbu-l-Ə’la Gəncəvi, Şibahəddin Sührəvərdi, Mücirəddin Bey-
l
əqani,  Fələki Şirvani,  Eyn  əl-Quzat, Yusif Tahiroğlu  Xoylu  haqqında geniş məlumat 
ver
mişdir (Маhмудов, 1983).  
85 
 
Бейлис, 1989, 53-54. 
86
  
Əliyeva, 1999; Özəlliklə, Azərbaycan adının Quranda (v)əzarabiy
 
şəklində keçməsi 
v
ə ərəb qaynaqlarında şərh olunması gərəkli bəlgələrdir. 
 
41 
                                                 

əldə etmək olur.
87
 
Az
ərbaycanla bağlı digər başqa dilli mənbələrə nisbə-
t
ən ərəbdilli qaynaqların xeyli hissəsi bütöv
 
v
ə
 
parçalarla avropa, rus,
 
az
ər 
v
ə türk dillərinə tərcümə olunub nəşr edilmişdir.
88
 
    
Samidilli qaynaqlar 
sırasında qədim Ebla və Uqarit arxivlərindən 
tapılan yazıların onomastik qatı, qədim Bibl yazılarının qrafik sistemində 
runik h
ərflər də müqayisə aparmağa yardım edən faktlar verir. Yəhudi-
l
ərin ibrani (ivrit) dilində yazılan qaynaqlar sırasında isə ən önəmli yeri 
Tövrat v
ə İncil qutsal kitabları
 
(Bibliya) tutur.
 
Dünya 
xalqlarından çoxunun 
dilin
ə
 
t
ərcümə olunmuş Bibliyada verilən Ön Asiya xalqlarına aid bilgilər 
sonralar  akad,  uqarit,  misir,  het 
yazıları oxunanda təsdiqini tapdı, yalnız 
buradakı «xalqların şəcərəsi» yunan və hay-erməni dillərinə tərcümələrdə 
redakt
ə olunmuşdur.
 
Y
əhudi-türk əlaqələrini açıqlaya bilən qaynaqlarla 
ya
naşı,
 
x
əzər-azər
 
xal
qının  soykökü,
 
x
əzərlərin
 
y
əhudi  dinini
 
q
əbul
 
etm
əsi 
baxımından  Azər  tarixi
 
üçün
 
ivritdilli
 
qaynaqlar
 
sırasında
 
daha 
əhəmiyətli
 
olanı
 
X
əzər
 
xaqanı İosifin X əsrdə yəhudi dilində yazdığı məktubdur.
 
89
 
 
Bel
əliklə, yabançı dillərdə olan yazılı qaynaqların bu kiçik təsnifi 
d
ə göstərir ki, azər xalqının tarixini öyrənmək üçün kifayət qədər mənbə 
vardır. Bura milli qaynaqları da əlavə edəndə Ön Asiyada türklərinin isla-
maq
ədər  tarixi  coğrafiyası,  etnik  kulturu,  etnogenezi  haqqında  istənilən 
bilgini 
əldə etmək olur, təki istək olsun. Adı çəkilən qaynaqlardan 1975-
ci ild
ən damla-damla topladığım bəlgələr toplusunun daşıdığı informasiya 
artıq Ön Asiya türklərinin tarixini Urmu teoriyası baxımından konseptual 
şəkildə təqdim etməyə imkan verir. Dil, tarix, coğrafiya, siyasi qurumlar, 
etnoqrafiya, mifologiya b
əlgələrilə yoğrulub «türklərin soykökü» bölmə-
sind
ə ümumiləşən
 
bu yeni konsepsiya bütöv
 
türk etnosunun tarixin
ə işıq 
tutub türkl
ərin gerçək ilkin Atayurdunu bizə göstərir. 
87 
VIII-XII 
əsr müəllifləri: Yəqub əl-Kufiəl-Cahizəl-XarəzmiQudama ibn Cəfər, İbn 
Xordadbeh, 
İbn Fədlan, ət-Təbəri, əl-Yaqubi, İbn əl-Fəqih, İbn Rusta, əl-Bəlazuri, əd-Di-
n
əvəri, əl-İstəxri,
 
İbn Havqəl,
 
əl-Məsudi,
 
İbn ən-Nədim, Əbu Düləf,
 
əl-Fərqani,
 
əl-Müqəd-
d
əsi, Suxrab (İbn Sarabi), əl-Biruni, əl-İdrisi, əl-Qərnati, Yaqut əl-Həməvi, əl-Battani; XIII 
əsrdən sonrakılar: İbn əl-Əsir, əl-Umari, İbn Ərəbşah, İbn Bəttutə və s. 
88 
İstifadə olunmuş mənbələr sonda «Ədəbiyat» bölməsində verilmişdir. Bundan başqa, 
ərəbdilli mənbələri rus və azər dilinə tərcümə edib şərh verən alimlərin tədqiqatlarından 
da 
geniş  istifadə  olunmuşdur
  (
ВИПИД;  АПИОТН

Калинина, 
1988; 
Бцнйадов,
 1989; 
Вялиханлы,
 1974; 
Асадов, 
1993
; АТГ, 
1989

Ялийева,
 
1999 
v
ə b.). 
89
 
Коковцов, 
1932
; Сэмюэлс,
 1991; 
Golden, 1980; Kuzgun, 1993. 
 
42 
                                                 

“Doqquz Bitik” üçün 2000-d
ə yazılan bu Giriş bölməsində mövzu 
il
ə bağlı son illərdə ayrı-ayrı yazarların çap olunmuş dəyərli əsərlərindən 
istifad
ə etmək və ya münasibət bildirmək imkanı olmadı. Lakin sonrakı 
ill
ərdə  basılan  Urmu  teoriyası  yönümlü  bəzi  kitablarımda  (Türk  elləri, 
2006; 
Tanrı elçisi İbrahim, 2007, 2009; Etrusk-Türk bağı, 2011) imkan 
daxilind
ə həmin dəyərli əsərlərdən istifadə olunmuşdur. 
 
1. 
ANTROPOLOGİYA 
 
Müasir insan (Homo sapiens) tipinin bundan 35-38 min il 
əvvəl for-
ma
laşdığını nəzərə alsaq, monqoloid, avropoid, neqroid tipi kimi üç əsas 
irqin m
əhz həmin çağlarda ortaya çıxdığını düşünmək olar.

Q
ədim dün-
yada ilk insan m
əskənləri o qədər də çox deyildi. Azıx mağarasında 350 
min il 
yaşı olan azıxantropun çənə sümüyünün tapılması aydın göstərdi ki, 
bel
ə məskənlərdən biri də Azərbaycan olmuşdur. Buradakı insanlar indiki 
görk
əmini  alana  qədər  arxantrop,  paleantrop  və  müasir  insan  tipi  kimi 
evalüsyon antropogenez m
ərhələləri keçmişdir. 
 
B
əzi  antropoloqlar  Homo  sapiensin  bir  bölgədə,  bəziləri  isə  bir 
neç
ə  bölgədə  yarandığını söyləyirlər.  Monosentristlər  Aralıq  dənizinin 
doğu bölgələrində
 
avropoid irqin 
yarandığını,
 
buradan 
Afrikanın güney, 
Avropanın quzey-batı bölgələrinə yayıldığını, hətta Sakit okeana qədər 
doğuya getdiyini yazırlar. Polisentristlər isə avropoid irqin Ön Asiyada, 
monqoloid irqin Çind
ə yarandığını deyirlər.

 
H
ər iki halda Azərbaycan 
da daxil olmaqla Ön Asiya ilk insan tipinin v
ə ilk avropoid irqinin forma-
laşdığı bölgəyə düşür. Nəzərə alaq ki, ilk heyvandarlıq və əkinçilik də 
m.ö.VIII-VII minillikd
ə burada yaranmış, sonradan başqa bölgələrə yayıl-
mışdı. Həmin minillikdə isə mütəxəssislərin yazdığına görə, insanların 
sayı Yer kürəsində cəmi 10 milyon imiş.

 
İnsanlarda  irq  əlaməti  irsi  faktor  sayılır.

N
əsildən-nəsilə  keçən 
b
əlli fiziki əlamətləri irsi olaraq daşıyan insan toplumu bu və ya digər 
1
 
Алексеев 
1978,
 
167


Чебоксаров
 - 
Чебоксарова
, 151.
 
 
3
  B
əzi tədqiqatçılar isə 9 minil öncə Yer üzərində aşağı-yuxarı 2,5 milyon əhali oldu-
ğunu  qeyd  edir
 (
ИПО
, 314-315); 
Yer  kür
əsində  7  minil  öncə  30  milyon  insan 
yaşayırdı, 2 minil əvvəl isə bu say 230 milyona çatmışdı və bunların çoxu da Asiyada 
yerl
əşirdi. 
 
43 
                                                 

irq
ə  aid  olur.  Eyni  ocaqdan-soydan  törəyənlərdə  bənzərlik  daha  aydın 
sezilir, 
uşağın bəzən ata-anasına deyil,  babalarından birinə bənzəməsi, 
«yeddi arxa» deyimi irsi genl
ərin nəsildən-nəsilə ötürülməsi ilə bağlıdır. 
Əksər insanlar xarici görünüşünə görə bir-birindən fərqləndiyi kimi, xalq-
lar 
arasında  da  belə  fərqlər  vardır  və  bu  fərqlər  hələ  qədim  çağlardan 
s
əyyah  və  tarixçilərin  nəzərini  cəlb  etmişdir.
 
Q
ədim  yazılı  qaynaqlarda 
fiziki görk
əmə aid məlumat etnoantropogenez üçün böyük əhəmiyət da-
şıyır.  Belə  ki,  4200  il  bundan  əvvəl  Azərbaycanda  dövlət  quran  qutların 
akad 
yazılarında ağbəniz (namruti) əlaməti ilə verilməsi onların avropoid 
irqin 
aralıqdənizi  tipinə  aid  olduğunu  göstərir.
5
 
Buradan  doğuya  köçən 
saqa (oğuz) türkləri də Çin-Tibet qaynaqlarına görə göyköz, ağbəniz idi.  
Bugün  yer  kür
əsinə səpələnmiş insanlar fiziki əlamətlərin ölçü və 
r
əng
 
çalarına görə bir-birindən fərqlənir. Belə fərqləndirici əlamətlər sıra-
sında yumşaq, cod, düz, qıvrım saçları;  yaşıl, göy, qara, qonur rəngli, ala, 
qıyıq, badamı gözləri; böyük, kiçik çənəni;  enli, dar, iri, xırda, uzunsov 
v
ə ya girdə sifəti;  qalın və ya seyrək tüklü bədəni;  yumru, yastı, uzun, bö-
yük, 
xırda başı
 
(
qafatası); 
 
uzun,
 
göd
ək,
 
orta
 
boyu; 
 
ağ,
 
sarı,
 
qara
 
d
ərini nə-
z
ərə
 
alan antropologiya elmi 
oxşar əlamətlərin daşıyıcısı olan toplumları 
əsasən beş irq  üzrə təsnif edir:  avropoid,  monqoloid,  neqroid, avstra-
loid,  amerikanoid.  Son  iki  irqin  Avstraliya  aborigenl
ərinə  və  Amerika 
hindula
rına aid olması və bəzi antropoloqların hinduları da monqoloid irq 
sayması bizə imkan verir ki, mövzumuzla bağlı yalnız türk-azər etnosu 
il
ə əlaqəsi olan avropoid və monqoloid əlamətlər üzərində dayanaq. 
Antropologiya elmi 
inkişaf etdikcə fərqləndirici əlamətlərin sayı və 
çeşidləri də artmışdır. Son vaxtlar yuxarıdakı əlamətlərdən başqa, əl və 
barmaq d
ərisinin izi, burun, qulaq və dodağın əlamətləri, qan qrupu, diş-
l
ərin  quruluşu  kimi  fərqləndirici  əlamətlər  də  antropoloji  tədqiqatlarda 
öyr
ənilir. Lakin keçmiş çağlarda bu əlamətlər qeydə alınmadığından etno-
genezin dinami
kası baxımından müqayisə aparmaq imkansızdır. Ona görə 
d
ə etnik tarixdən danışarkən klassik göstəricilər daha çox önəm daşıyır.  
Bel
ə fərqli fiziki əlamətlərin elmi şərhinə XVIII əsrin ortalarında 
başlanmış və irqi fərqlər dərinin rənginə görə təsnif edilmişdir. Əvvəllər 
asiyalıları sarı, avropalıları ağ, afrikalıları qara irqə ayırmaq prinsipi for-
malaşmış,  sonralar  isə  neqroid  qara,  monqoloid  sarı,  hindular  qırmızı, 

Semitc
ənin  irs sözü ilə eyni kökdən olan rasa termini rus dilində irq  anlamındadır. 

Дьяконов
, 1956, 118  
(qeyd 6).  
 
44 
                                                                                                                        

kavkasion v
ə avropoidlər də ağ dərili kimi verilmiş, təsnifata Avstraliya-
Malaziya tipi d
ə əlavə edilmişdir. Sonralar hər irqin öz daxili bölgüləri  
apa
rılmışdır. Avropoid irqin braxikefal və dolixokefal tipləri üzrə xeyli 
lokal çe
şidləri verilmişdir: doğu-baltik, alp, dinarid, turanidlər braxikefal, 
teuto-nordik, mediterran, dalo-nordik, taurid, indid dolixokefal tipl
ər sayıl-
mışdır.
 
«Deniker turanid irq
ə
 
turko-tatar,
 
Haddon is
ə turki adı vermişdir».
6
 
Əlbəttə, haqlı olaraq, belə yanlış bölgülər müasir elmdə qəbul edilmir. 
Antropoloji tip
ə dil ölçüsü ilə yanaşmaq olmaz; ayrıca sami irqi, finuqor 
irqi, hindavropa irqi 
olmadığı kimi, ayrıca türk irqi də yoxdur. Bu baxım-
dan, türk etnosu bir çox dünya dill
ərində danışan toplumların da daxil 
ol
duğu avropoid irqə, Azər xalqı da avropoid irqin kaspi çalarlı aralıq-
d
ənizi tipinə aiddir.
7
 
 
 
Müasir  insan  üz
ərində  aparılan  çoxçeşidli  antropoloji  tədqiqatdan 
f
ərqli olaraq, torpaq altından çıxarılan məhdud göstəricili insan skeletinin 
informasiya verimi az olur. N
əzərə alanda ki, əvvəllər bəzi boylarda ölü-
yan
dırma gələnəyi də
 
olmuşdur

onda  müqayis
əyə cəlb olunan materialın 
da tam 
olmadığını qəbul etməliyik. Qədim çağların antropoloji materialı 
paleoantropologiya 
metodları  ilə  öy-
r
ənilir və antropogenez üçün ümumi 
n
əticələr  çıxarmağa  yardım  edir.  Qa-
barıq  nəzərə  çarpan  fərqləndirici  əla-
m
ətlərdən  biri  qafatasının  ölçüləridir 
v
ə bu ölçülərə görə qafatası dolixoke-
fal, mezokefalbraxikefal  tipl
ərə ay-
rılır.
8
  Antropologiya  elmind
ə qafatası 
ölçüsü mü
əyyən metodla 70-88 rəqə-
mi  ara
sında hesablanır: 76-dan aşağı
 
dolixokefal,
 
76-81
 
ara
sı mezokefal, 81-
d
ən yuxarı braxikefal sayılır.
9
 
 
6
 Rasonyi, 8;  

«Bu antropoloji tipin yerli m
ənşəli olması şübhəsizdir. Həmin tip Azərbaycan vilayət-
l
ərində  hələ  qədim  zamanlarda  geniş  yayılmışdı.  Buna  görə  də  belə  zənn  edirlər  ki, 
Az
ərbaycan xalqının qədim  əcdadlarından birini  Ön  Asiya  xalqları  arasında  axtarmaq 
lazımdır» (AT  1998, 127); Quzey  adamı  Homo  Nordikus,  Alp  adamı  Homo  Alpinus 
adlandığı kimi, Ağdəniz adamı da Homo Meridionalus adlanır (Kınal 1987, 33).  

Yunanca kefalon «qafa», braxos
 
«göd
ək//qısa»,
 
dolixos
 
«uzun»,
  
mezos
 
«orta»
 
sözüdür

 

 
Чебоксаров - Чебоксарова
, 104. 
долихокефал            
 
 
45 
                                                 

Qafatası ölçüsü müasir etnik qrupun və ya bütöv etnosun antropo-
loji tipini mü
əyyənləşdirməyə kömək edir. L. Rasonyi «Tarixdə türklük» 
adlı bitikdə yazır ki, turanid irqi Ön Asiyaya bağlayan antropologiya uz-
manı Bartucz hesab edir ki, türklərdə monqoloid irqin zəif cizgiləri sezilir.
10
 
Orta  v
ə Doğu Anadoluda əksər braxikefal tip daşıyıcılarının gəlmə oldu-
ğunu  düşünmək  yanlışdır,  çünki  burada  hələ  eneolit  və  tunc  dövrlərində 
dolixokefal  il
ə  yanaşı  braxikefal  tip  də  vardı.
11
 
Anadolu  türkl
əri  üzərində 
aparılan  antropoloji  tədqiqlərə  əsaslanan  Kamuran  Gürün  yazır: «Böyük 
bir  g
ənəlliklə boy ortadan azca uzun, vücud yapısı makroskel, böyük
 
ço-
ğunluqla  brakisefal,  burun  leptorrhinien,
 
göz  v
ə  saçların  rəngi  gənəlliklə 
orta, d
əri rəngi açıq və ya ortadır».
12
 
Bu
 
is
ə
 
o
 
dem
əkdir
 
ki
,
 
qafqazdilli

haydilli
 
v
ə
 
irandilli  xalqlardan
 
f
ərqli 
olaraq, az
ər xalqı Güney Qafqaz, Doğu və Güney-Doğu Anadolu, Güney 
Az
ərbaycanın qədim aralıqdənizi tipli dolixokefal əhalisinin - türk etnosu-
nun 
davamçılarıdır. Bu hipotezi təkcə kəllə (qafatası) göstəricisi yox,
 
qan 
qrupu,  qan  t
ərkibində  Q-6-
FD fermenti, talassemiya
nın 
genocoğrafiyası, barmaq izi, 
diş  quruluşu  kimi  müxtəlif 
sah
ələr  üzrə  alınmış  bilgilər 
d
ə təsdiq edir. Bir daha bəlli 
olur ki,
 
türk etnosu 
aralıqdə-
10 
Kişilər ortaboylu (166-167 sm), yuvarlaq qafataslı, yüksək, yumuru, geniş alınlı, orta 
tüklü,  h
ərəkətli və gözəl vücudlu, qısa, lakin bəzi Ön Asiya tiplərindən fərqli olaraq 
yastı yox, xəfif yüvarlaq ənsəli, aşağıya tərəf ensizləşən sifətli, almacıq sümüyü azca çı-
xıq, nisbətən kiçik, düz və qaqa burunlu, kiçik və möhkəm çənəli, kiçik və yatıq qulaqlı, 
göz 
yuvası nisbətən dar (lakin monqoloid pərdəsiz), kiçik qara gözlü olurlar. Qadınların 
gözü daha parlaq v
ə canlıdır. Bu təsviri L.Rasonyi daha geniş vermişdir (Rasonyi, 8-9). 
11 
Alacahöyük
 
v
ə
 
Alişarın Het təbəqəsindən çıxan qafaların əksəri braxikefaldır
 
(
Kınal, 34).
 
12 
Türkiy
ədə 1937-də aparılmış tədqiqat doğu və güney bölgələrdə əhali arasında dolixo-
kefal,
 
Orta Anadoluda
 
is
ə braxikefal tipin % hesabı ilə geniş yayıldığını ortaya çıxarmışsa,
 
bütöv Qafqazda 
aparılan tədqiqatlar da başqa dilli xalqların (gürcü, ləzgi, udi, hay və b.) 
braxikefal, türk-az
ərlərin isə daha çox dolixokefal olduğunu göstərmişdir (Gürün, 54-55);
 
 
   Q.Hümb
ətov
 
bu
 
sah
ədə
 
müxt
əlif antropoloqların apardığı tədqiqatın nəticələrini geniş 
şərh etmiş, konkret bölgələr üzrə - Gədəbəy,
 
C
əlilabad,
 
D
əvəçi,
 
Göyçay,
 
Ağsu,
 
B
ərdə, 
Goranboy, 
Dağıstan və Gürcüstan azərlərinin, Əfqanıstandakı qızılbaş-azərlərin ümumi 
qafatası göstəricisinin 75-81 arasında, xınalıq, gürcü, inqloy, ləzgi, udi, hay-erməni, avar, 
saxur, 
talış xalqlarında isə bu göstəricinin  82-87 arasında dəyişdiyini konkret rəqəmlərlə 
göst
ərmişdir
 (
Гумбатов,
 1998, 53-86). 
 
46 
                                                 

nizi  antropoloji
 
tipin
ə,
 
onun 
bağrından  qopan  türkmən-azər  boyları  da 
h
əmin
 
tipin
 
kaspi 
çalarına
 
m
ənsubdur.
  
T
əəssüf  ki,
 
Az
ərbaycanda  antropologiya 
elmi z
əif inkişaf etmiş, burada Q. F. Debets, 
R.  D. 
Muğanlinski  kimi  alimlərin  apardığı 
t
ədqiqat 
işləri 
yarımçıq 
qalmışdır. 
Antropoloq  R.
 
Qasımova  isə  eyni  soylu 
Güney  v
ə Quzey Azərbaycan türklərini iki
 
ayrı  antropoloji  tipə  ayırmaq  məqsədilə 
quzeyd
ə «gəlmə monqoloid tipli türklər» ax-
tarmaqla  m
əşğul  olmuş,  lakin  burada  mon-
qoloid 
türk 
tapa 
bilm
əmişdir.  Hətta 
Dağıstanda yaşayan azərlərin də antropoloji 
ba
xımdan  ora-
da
kı  qafqazdilli 
xalqlardan 
köklü 
şəkildə 
f
ərqləndiyi 
b
əllidir.
13
 
Az
ər 
folklorunda 
boynu
yoğun 
(h
ərfi  mənada), 
göd
ərək, 
ortaboylu,  uzun-
draz, 
azman, 
qalınqaş, 
13  
Гаджиев 1975, 81; E.Resler, Q.F.Debets, R.D.Muğanlinski, O.Babakov, M.Q.Abduşe-
lişvili, L.V.Oşanin, V.V.Qinzburq və başqa antropoloqlar Güney Qafqaz və Türkmənistan 
əhalisinin ən qədim çağlardan müasir dövrə qədər eyni antropoloji tipin daşıyıcıları oldu-
ğunu  yazmışlar  (Гумбатов,  61-85);  Analoji  fikri  Güney  Azərbaycan  əhalisi  haqqında 
yabançı antropoloqlar da söyləyir. U.Həşimova diş quruluşuna görə azərlərin eyni antro-
poloji tip
ə aid olduğunu yazır (Гашимова, 1979, 145); L.Q.Xit Qafqazda barmaq izlərini, 
A.A.Voronov Güney Qafqazda talassemiya problemini, onunla birlikd
ə A.Y.Lısenko, 
N.
İ.Neyulin  qan  tərkibində  qlükoza-6-fosfat  dehidrogenez  fermenti  çatışmazlığı 
m
əsələsini tədqiq edib analoji nəticəyə gəlmişlər (Гумбатов, 64-66). Hətta, bu son 
t
ədqiqatda Q-6-FD gen tezliyi gürcülər üzrə 0,3,  haylar üzrə 1,  azərlər üzrə isə 11 
faiz  göst
ərici  əldə  olunmuşdur  ki,  bu  da  azər  etnosu  əcdadlarının  subtropik  qurşaqda 
doğulduğunu bildirir. 
 
47 
                                                 

çatmaqaş, enlisifət, yastıbaş, yekəbaş (hərfi mənada), qaba gökslü, tüklü, 
kosa, seyr
əkdiş, tumgöz, alagöz, göygöz, qaragöz, dikburun, fındıqburun, 
yastıburun, sarışın, ağbəniz, qaraşın və bu kimi çoxlu əlamət-epitet işlənir 
ki, bu da antropoloji f
ərqləndiricilərdir.  
Xalq dilind
ə işlənən «oğuz ölüsü kimi uzanmaq» deyimi qədim oğuz 
q
əbirlərinin  uzunluğu  və  dolayısı  ilə  oğuzların  hündürboylu  olması  ilə 
bağlı yaranmışdır.
14
 
Xorasan türkl
ərinin görkəmini onların öz dilindən ve-
r
ən ərəb alimi Cahiz (VIII-IX əsr) yazır: «Biz cüssəli, iri bədənli, uzun, 
gur sa
çlı,  böyük  qafalı,  geniş  omuzlu,  geniş  alınlı,  qalın  boyunlu, uzun 
qollu kims
ələrik.  Biz  ən çox erkək cocuq meydana gətirən,  ən çox nəsil 
yetişdirən, qalın kəmikli, gürbüz, ən azı ekiz cocuq dünyaya gətirən, nəsli 
ən təmiz, əsəbləri ən qüvvətli, kəmikləri ən mükəmməl kimsələrik».
15
 
  
İ. M. Dyakonov Güney Azərbaycanda Göytəpə (m.ö. III-II minil) və 
T
əpə-Hisar,  Təpə-Siyalk kulturu sahibləri olan Mada əhalisi ilə müasir 
Az
ərbaycan və Xorasan əhalisinin eyni antropoloji tipə aid olmasını qeyd 
edir.
16
 
Yazar  Az
ərbaycanda yaşayan qədim lulu boylarının  aralıqdənizi 
tipi 
olduğunu söyləyir və eyni antropoloji tipdən olan qutların da müasir 
Qarabağ (Şuşa) azərlərinə bənzəməsi fikrini irəli sürən fransız antropoloqu 
E.T.  Hami’y
ə istinad edir.
17
 
Son ill
ər İtaliya genetika uzmanları 3 min il 
önc
ə Anadoludan İtaliyaya köçən etrusklar ilə batı türkərin DNH göstərici-
l
ərində böyük uyğunluq olmasını sübut etmişlər. Bu isə türklərin ilkin Ata-
yurdunu Ön Asiyada mü
əyyənləşdirən Urmu teoriyasının doğruluğunu bir 
daha  t
əsdiq edən amillərdən biridir. “Etrusk-Türk  bağı”  (2011)  bitiyində 
bu m
əsələ geniş şərh olunmuşdur.  
 
14 
Sağlam həyat tərzi və yaxşı qidalanma boy artımına səbəb olur. Skandinaviyada keçən 
əsrin ortalarında orta boy 164-165 sm idisə, indi orta boy 10 sm artaraq 173-174 sm olmuş-
dur 
(
Чебоксаров  -  Чебоксарова
, 161);  
Q
ərbi  Azərbaycanın  qədim  Gögər 
elind
əki  Cuci  kəndində  yaşlı  çoğrafiya  müəlliminin  mənə  danışdığına  görə,  əsrin 
ortalarında  kəndin  qədim  qəbirlərindən  çıxan  qafatasının  çox  iri  olması  hamını  heyrətə 
salırmış. O, bunlardan qlobus düzəldib dərs keçirmiş. İndi də bəzi qazıntılarda boyu 2 m 
olan skeletl
ər üzə çıxır. 
15 
Cahiz, 48. 
16 
«
Что касается Мидии и нагорья Ирана, то здесь древнейшим антропологическим 
типом также являлся тип смуглого, длинноголового европеоида-средиземноморца, 
распространенный  в  Хорасане  и  в  Азербайджане  и  ныне
» (
Дьяконов,
 1956, 
97). 
17 
Дьяконов,
 1956, 104
 (qeyd 1); 116. 
 
48 
                                                 

Antropologiya elmin
ə yaxından bələd olmayan tarixçilərin bir qismi 
b
əzi türk boyları ilə yanaşı, bütöv türk etnosunu avropoid irq hesab edir, 
bir  qismi  is
ə
 
 b
əzi müasir boylarla birlikdə qədim türkləri də monqoloid 
irq 
sayır.
18
 
Türk 
boylarını yalnız monqoloid və ya yalnız avropoid saymaq 
metodoloji 
baxımdan düzgün deyil, hər bir konkret türk boyuna aid fiziki 
görk
əmi, lokal antropoloji tipi bütöv türk xalqlarına aid etmək gələnəyi 
b
əzən
 
siyasi
 
s
əbəblərdən,
 
b
əzən naşılıqdan ortaya çıxır.
 
Türk 
boylarının 
yanlış olaraq, monqoloid sayılması daha bir yanlış nəticənin etnogenez 
elmind
ə formalaşmasına yol açmış, avropoid cizgili müasir türk xalqlarının 
əksəriyəti  «türkləşmiş»  etnos  hesab  olunmuşdur.
19
 
Az
ərbaycanlı  antropo-
loq  R.
 
M.
 
Qa
sımova bu yanlış konsepsiyanın qurbanı olduğundan apardığı 
t
ədqiqatların  nəticəsini  ona  uyğunlaşdırmaq  istəmişdir.  Halbuki  onun 
əldə etdiyi elmi nəticələr özünün də yazdığı kimi,  azər xalqının yerli 
etnos 
olduğunu təsdiq edir, lakin müəllifin bu yerli etnosun türk deyil, 
mütl
əq «türkləşmiş bir xalq olmalıdır» qənaəti onu daha yanlış yozum 
verm
ə qarşısında qoymuşdur: Güya Azərbaycan əhalisi quzeydə türk-
l
əşmiş qafqazdilli, güneydə isə türkləşmiş irandilli xalqdır, hər ikisini bura 
g
ələn  monqoloidlər  türkləşdirib,  özləri  də  dərhal  yoxa  çıxıb.
20
 
Əlbəttə, 
elmd
ə bu cür manipulyasiya ciddi sayıla bilməz. 
Doğrudur,
 
el
ə
 
etnik qruplar var ki, onlar müxt
əlif millətlərin içində 
yaşamağından asılı
 
olmayaraq,
 
özün
əməxsus antropoloji
 
görk
əmini nisbə-
t
ən saxlaya bilmişlər, necə ki, min il əvvəl Hindistandan çıxıb dünyanın 
müxt
əlif bölgələrinə yayılan qaraçılar etnik əlamətlərlə yanaşı, fiziki tipi 
d
ə saxlamışdır. Lakin məsələyə qlobal yanaşanda aydın olur ki, dünyada 
qatışığı olmayan, saf irqi təmsil edən etnos yoxdur. Bir uşaq iki adamın 
(ata-
ananın) törəməsi olduğu kimi, hər hansı bir etnos da ən azı iki irqi
 
qatışıqdan yaranmışdır. Hətta neqroid irqin öncə Afrikada deyil, Avropada 
yarandığını deyənlər var. L.V. Qumilov qeyd edir ki, etnosların çarpaz-
laşması bəzən yeni davamlı forma verir, bəzi çarpazlaşma isə tamam yeni 
18 
Bartucz,  L.Rasonyi 
əksər  türkləri,  Q.F.Debets  azər  və  türkmənləri,  K.Ş.Şahniyazov 
türkm
ən-qıpçaqları avropoid irqə, Z.V.Togan, V.V.Bartold, S.İ.Vaynşteyn və M.V. Kryu-
kov  is
ə qədim türkləri monqoloid irqə aid etmişlər (Bartucz, 414-416; Дебец
, 1956, 
139; 
Rasonyi, 7;
  
Шаниязов
, 419;  
Togan, 1981; 
 
Вайнштейн  -  Крюков

178). 
19 
«
Əski Çin və İslam müəllifləri qırğızların qumral saçlı, mavi gözlü və uzun boylu ol-
du
ğunu söyləmişlər; bəzi çağdaş alimlər isə türkləri monqoloid irqə aid etdikləri üçün 
onların türkləşmiş bir qövm olduğu hökmünü çıxarmışlar» (Turan, 1998, 26-27).  
20 
Касимова,
 1975; 
 
49 
                                                 

f
ərqli  formanın  yaranmasına  səbəb  olur.
 
Onun  fikrinc
ə,
 
velikorus
 
xalqı
 
uqor,  alan  v
ə türklərin qarışığından törəmişdir.
21
  Çeboksarovlar  ya
zırlar 
ki, «yer kür
əsinin böyük bölgələrində hələ qədim çağlardan irqi metisləş-
m
ə  zonaları  olmuşdur».
22
 
Avropanın  doğusu  ilə  Sibirin  batısı, Asiyanın 
or
tası, güneyi və güney-doğusu belə bölgələrdən sayılır. Ən qədim tarix-
d
ən başlanan metisləşmə olayı bugün də davam edir. 
 
Son bir-iki
 
əsrdə azərlər,
 
kütl
əvi halda olmasa da,
 
l
əzgi, budux,
 
udi, 
rus, hay (son vaxtlara q
ədər), fars, talış, tat, kürd və başqa belə etnik qrup-
larla evl
ənmiş, qafqaz, hindavropa, irandilli etnoslarla calaşma nəticəsində 
xeyli 
iqdış
 
(metis)
 
n
əsil törəmişdir.
 
Bu xalqlardan
 
çoxunun az
ərlərlə
 
3-4 
min  il  iç-iç
ə  yaşadığını  nəzərə  alanda,  bu  qarışıq  ailələrdən  törəyən 
n
əsillərin də az olmadığını düşünmək lazım gəlir. Ərəb qaynaqları iqdışları
 
«
ətrak ül-müvəllədin»
 
termini il
ə vermişdir. Faruk Sümər yazır ki, «hətta 
böyük s
əlcuq şəhərlərində iqdışlar adlanan, başlarında iqdışbaşılar duran 
zümr
ələr də vardı».
23
 
Ümumiy
ətlə, ekzoqamiya gələnəyinə üstünlük verən 
türk etnosu 
başqa millətlə evlənmə məsələsinə çox da qısqanc yanaşmamış, 
daima içind
ə kənar boylara yaşamaq imkanı vermışdır. Böyük
 
türkçü Mah-
mud 
Kaşğari hələ
 
min il 
əvvəl
  
«
Tatsız türk bolmaz, Başsız börk bolmaz» 
atasözünü bu münasib
ətlə işlətmişdir. 
Q
ədim türklərin fiziki tipi təkcə yazılı və arxeoloji qaynaqlarda deyil, 
h
əm də qayaüstü rəsmlərdə, barelyef və daş heykəllərdə əks olunmuşdur. 
Q
ədim türk kurqanları yanında qoyulmuş daş heykəllərin fiziki görkə-
mini
 
t
ədqiq
 
ed
ən
 
antropologlar
 
onların  bəzisində  avropoid,
 
b
əzisində  isə
 
monqoloid  cizgil
ərin üstünlük təşkil etdiyini vurğulamış və bu nəticəyə 
g
əlmişlər ki, «daş heykəllər qarışıq fiziki tipə malikdir».
24
 
 
Türk 
xalqları hələ qədim çağlardan Avrasiyada geniş ərazilərə ya-
yıldığı  üçün  türk  etnosunun  protoazərlər  kimi  batıda  qalan  boyları  tam 
avropoid  tipini 
saxlamış,  Altay  çevrəsinə  miqrasiya  edənlər  monqoloid 
irql
ə qarışıq (iqdış) tipə çevrilmiş, daha doğuya çəkilib əsas kökdən ayrı 
düşənlər isə tam monqoloid (yakut-saxa) irqi kimi formalaşmışlar. Mon-
qoloid cizgisi sezil
ən bəzi boylar sonradan geri dönmüşlər. Tanınmış rus 
antro
poloqları avropoidlərin geri - batıya qayıdışını saqa (skit) və hun ça-
21
 
Гумилев,
 1990, 59. 
22 
Чебоксаров - Чебоксарова
, 111. 
23 
Сцмяр, 
17. 
24 
Вайнштейн - Крюков
, 179. 
 
50 
                                                 

ğına aid edirlər.Tədqiqatlar göstərir ki, saqa boylarına nisbətən hun boy-
la
rı monqoloid qarışığa daha çox məruz qalmışdır, onların monqoloid ciz-
gil
əri daha qabarıqdır.
25  
Monqoloid  p
ərdəli  epikantus  əlaməti  indi  özünü  qazaxlarda  çox 
(25 %), Volqaboyu tatarlarda is
ə az (6,5-7 %) göstərir. Bəzi arxeoloqlar 
yazır ki, «neolit və tunc dövründə avropoidlərin Doğuda monqoloidlərlə 
ilk 
kontaktı olan bölgədə avropoid irqinin braxikran variantı yaranmış-
dır».
26
 
 Lakin avropoid irqinin braxikefal tipi h
ələ qədimdə «Kiçik Asiya, 
Quzey 
İran,  Güney  Qafqaz  da  daxil  olmaqla  bir-birilə  kontaktda  olan 
Yaxın Şərq tayfaları içində yayılmışdı».
27
 
Az
ərbaycanda dolixokefal tiplə 
yanaşı, braxikefal-mezokefal tiplərin yayıldığını adi müşahidə ilə
 
sezm
ək 
olur. H
ələ orta daş çağında Qobustan sakinləri içində braxikefal və doli-
xokefal tip 
vardı.
28
 
Körp
əni beşikdə saxlamaq gələnəyi braxikefal əlaməti 
artıran səbəblərdən biri olmuşdur.
 
Q
ərbi Azərbaycan antropologiyası üçün 
xarakterik
 
c
əhət neolit
 
dövrün
ə aid (Şenqavit),
 
Göyc
ə gölünün güney yaxa-
sında tunc dövrünə aid (ÖrdəkliSevan) böyük qafa, enlisifət, braxikefal 
avropoid tipinin v
ə həm də dolixokefal (Crarat) avropoid tipinin olma-
sıdır.
29 
Müasir  az
ərlərin  antropoloji  tipi  Mingəçevir  abidələrindən  çıxan 
skeletl
ərin tipindən fərqlənmir.
30
 
Protoaz
ər  boylarının  yayıldığı  ərazilərə  və  qonşu  bölgələrə  kənar 
etnosların gəlməsi burada yad antropoloji tiplərin görünməsinə səbəb ol-
muşdur. Belə ki, güney-batıdan IV minildə başlayıb ərəb istilasına qədər 
davam ed
ən sami axınları burada asuroid və quzey-doğudan hindiran ari-
l
ərinə məxsus avropoid tiplərinin regionda yayılması həmin miqrasiya-
larla 
bağlıdır. Antropologiya uzmanlarının fikrincə, Orta Asiyanın bütöv 
güney  bölg
ələrinə m.ö.II minilin ortalarında gələn protoavropoid tipi, yerli 
xalqlar is
ə aralıqdənizi tipi idi.
31
 
Arxeoloji b
əlgələr təsdiq edir ki, qədim 
25 
Алексеев - Гохман, 
56-63. 
26 
Eyni  qaynaq, 70; H
ətta Qazaxıstanın avropoid əhalisində monqoloid cizgilərin art-
ması son monqol istilası ilə başlanmışdır
 (
Исмагулов, 
1982, 169).
  
27
 
Абдушелишвили, 
1966
; Гамкрелидзе - Иванов, 
956
.
 
28 
AT, 
1998, 58. 
29 
Алексеев - Гохман
, 15-16. 
30 
Касимова, 
1975
, 52. 
31 
ЭПИЦАД
, 41-42
; Xakas ölk
əsində (Minisunsk çuxuru) əhalinin çoxu hələ m.ö.VII-
IV 
əsrlərdə  avropoid  idi.  Taştık  kulturu  dövründə  (m.ö.III  -  m.s.V  əsr)  burada 
monqoloid v
ə qarışıq tiplərin olduğunu görmək olur. Zəif monqoloid cizgili taştıklılara 
 
 
51 
                                                 

türk  yurduna  g
ələn  bu  protoavropoidlər  hindiran  tayfaları  idi.  Məhz  o 
çağda bəzi türk boylarının daha doğu bölgələrə üz tutmasına həmin arilərin 
a
xını səbəb olmuşdur.
 
 
Antropoloji 
araşdırmalar aydın göstərir ki, qədim aralıqdənizi tipin 
kaspi 
çalarını daşıyan azər-türkmən boylarının xalis saqa (skit) boyları ilə 
eyni görk
əm cizgiləri vardır. Bunu hər üç xalqı təmsil edənlərin antropo-
loji tipind
ə aydın görmək olur. Bütövlükdə isə yuxarıda deyilənlər
 
bu n
ə-
tic
ələri ortaya qoyur: 1)
 
Az
ərbaycan ilk antropogenez bölgələrindən biri-
dir; 2) Ön Asiya avropoid irqin 
aralıqdənizi tipinə aid olan türk etnosunun 
Atayurdudur.  Bu  yurdun 
hüdudları Güney-Doğu Anadolu ilə başlayıb, 
Bağdad-Həmədan xətti ilə Türkmənistsnın güney bölgələrini, Xəzər boyu 
il
ə Dağıstan, Borçalı bölgələrini əhatə edir və Doğu Anadolu ilə qapanır;      
3)  Bu  Atayurdun 
ortasında yerləşən Azərbaycanın yerli sakinləri - azər 
xalqı türk etnosunun aralıqdənizi tipinin kaspi çalarlı davamçıları idi və 
ən qədim çağlardan davamlı olaraq burada yaşamışlar; 4) Son illər DNH 
üzr
ə tanınmış uzmanların apardığı araşdırmalar da türk etnosunun Ön Asi-
yada yarandığını təsdiq etdi və Urmu teoriyasının elmi dəyərini artırdı. 
  Bel
əliklə, antropoloji qaynaqlar qədimdə prototürk etnosunun və 
protoaz
ər  boylarının  antropoloji  tipini  müəyyənləşdirməyə  imkan  açan 
bir 
sıra  bəlgələr  ortaya  qoyur.  Bu  bəlgələrdə  ilk  insan  məskənlərindən 
biri Az
ərbaycanın həm də yeni neolit çağında avropoid irqin formalaşdığı 
regiona 
düşməsi, protoazərlərin avropoid irqin aralıqdənizi tipinə aid olma-
sı bəlli olur. Antropoloji bəlgələr bəzi müasir türk xalqlarında özünü gös-
t
ərən  monqoloid  cizgilərin  səbəbini  aydınlaşdırmağa  yardım  edir.  Belə 
ki, 
Urmu teoriyasına görə, Ön Asiyadan IV-II minillərdə iki böyük dalğa 
il
ə doğuya miqrasiya edən prototürk boyları oradakı monqoloid irqlə qa-
rışmış,  onlarda  monqoloid  cizgilər  yaranmışdır.  Sonralar  zaman-zaman 
h
əmin monqoloid cizgili türklərin bir qismi Azərbaycana qayıtmışlar. Geri 
nisb
ətən belə cizgilərin artdığını əks etdirən müasir xakasların fiziki tipi onların hələ m.s. 
VII-X 
əsrlərə  qədər  «tibetlilərə  və  monqollara  bənzəməyən  sarısaç, göygöz  insanlar» 
oldu
ğunu  Çin  və  Tibet  qaynaqları  qeyd  etmişdir 
(
ПСДК
,199); 
  Minusinsk  çölü 
Güney  Sibir, Tuva, Kuznetsk  çuxuru, 
Dağlıq Altay və Doğu Qazaxıstan türklərinin X-
XII 
əsrlərə  aid  antropoloji  tiplərini  tədqiq edən rus  alimləri  yazır:  «Bütün  sadalanan 
qruplar  bir-birin
ə  maksimum  yaxın olub,  eyni  morfoloji  kompleksə aiddir;  braxikran, 
uzun,  enli  v
ə  horizontal  baxımda  xəfif  yastılanmış  sifət,  az  qabarıqlı  burun»
 
(
БТВ,
 
1988
, 158); Güney Türkm
ənistanla kelteminar kulturlu Xarəzm əhalisi m.ö.V-III əsrlərə 
aid 
qafataslarına görə avropoid irqin doğu-aralıqdənizi tiplərindən idi və burada dolixokefal 
il
ə yanaşı mezokefal çalarlar vardı
 (
ЭИАСА
, 10-14).   
 
52 
                                                                                                                        

qayıdan bu boylar protoazər türkləri ilə yenidən qaynayıb qarışmış və bu-
rada braxikefal tipl
ərin artmasına səbəb olmuşdur.
 
Bel
ə
 
geriqa
yıtma
 
olay-
ları dış oğuz (saqa-qamər) boyları ilə başlasa da, ayrı-ayrı dövrlərdə son 
oğuz-səlcuq axınlarına qədər davam etmişdir.  
 
 
 
 
2. 
ARXEOLOGİYA 
 
B
əşər
 
tarixinin öyr
ənilməsində arxeoloji kulturun önəmli yer tutması 
tarix elminin bu sah
əsini son əsrdə xeyli irəli aparmış, onun digər elm sahə-
l
ərilə əlaqəsi və metodologiyası da inkişaf etmişdir. Ən qədim çağlardan 
tutmuş  son  dövrlərə  qədər  insan  yaşamının  formalarını  öyrənə  bilmək 
üçün  minill
ərlə  torpaq altında  qalan  bəlgələri ortaya  çıxarıb  bəşəriyətin 
keçdiyi 
inkişaf  mərhələlərini  sistem  şəklində  öyrənən  axeologiya  bu 
m
ərhələləri  əmək  alətlərinin  hazırlanma  texnologiyasına  və  növünə 
gör
ə daş və metal dövrləri üzrə təsnif edir. Daş və metal dövrü üç əsas 
m
ərhələyə, bunlar da daxili bölgülərə - alt, orta, üst qatlara ayrılır. Daş 
dövründ
ən sonra metal dövrü başlanır, lakin metalla yanaşı daş alətlərdən 
istifad
ə hələ bir müddət davam edir.  
 
  
 
 
DAŞ 
DÖVRÜ 
 
 
METAL 
DÖVRÜ 
 
 
 Paleolit dövrü  (erk
ən daş) 
 Mezolit dövrü  (orta 
daş)  
 Neolit dövrü    (yeni 
daş) 
 
 Eneolit dövrü  (mis – 
daş) 
 Tunc  dövrü 
 D
əmir dövrü 
 
2 milyon il 
əvvəl 
12 min il 
əvvəl 
10 min il 
əvvəl 
 
 8 min il 
əvvəl 
 6 min il 
əvvəl 
 3 min il 
əvvəl 
 
Erk
ən  daş  (paleolit)  dövrünün  alt  mərhələsi  2  milyona  yaxın  bir 
zamanı əhatə edir. Orta paleolit 100-80 min il əvvələ qədər, üst paleolit 
is
ə 40-12 min il əvvələ qədər davam etmişdir.
33 
M
əhz neandertal dövrünü 
33 
Arxeologiya elmind
ə paleolitin ilk mərhələsi şelə qədər adlanır və bu 400 minil əvvə-
l
ə qədər davam edir.  400-300 minil əvvələ qədər şel, 300-100 minil əvvələ qədər aşel
100-40 minil 
əvvələ qədər isə mustye adlanır. Mustyedən sonra üst paleolit gəlir və bu 
da 40/35-12  minil 
əvvəli bildirir. «Paleolit mərhələlərinin dövrü barədə müxtəlif fikir-
 
53 
                                                 

başa  vurub paleolitin  üst  mərhələsinə  Homo  sapines  («gəlişmiş  insan») 
forma
sında daxil olan toplumlar içində artıq üç əsas irq yaranmaqda idi. 
Bu m
ərhələdə irqlərin formalaşması başa çatır, ailədaxili qan qohumluğu 
ekzoqamiya il
ə soy qurumunu, bu da öz növbəsində bəsit ibtidai icma qu-
ru
luşunun ortaya çıxmasına, lokal kulturlar isə gələcək etnik toplumların 
yaranma
sına yol açır. 
Göründüyü kimi, paleolitin üst 
qatı bəşər tarixində ictimai münasi-
b
ətlərin dəyişdiyi mühüm bir mərhələdir. Əslində, biz prototürk boyları 
v
ə prototürk dilinin, protoazər dialektlərinin yaranma tarixinin ən alt qat-
larını tədqiq etməyi üst paleolitdən başlaya bilərdik, lakin həmin boyların 
formalaşdığı bölgələr və miqrasiya yönləri barədə mövcud elmi konsep-
siyalara obyektiv 
yanaşmaq üçün tarixin daha alt qatlarına enməyi lazım 
bildik. N
əzərə alaq ki, prototürk etnosunun formalaşdığı Ön Asiya regio-
nunun 
əsas hissəsi məhz bu əraziyə düşür. Kür, Araz, Zəngi, Yuxarı Fərat, 
D
əclə, hər iki Arpa çaylarının, Göycə, Urmu və Van göllərinin hövzəsi 
insan 
əcdadları üçün münasib bölgələr idi, çünki bu ərazilərin həm doğal 
şəraiti,  həm  də  bol  flora  və  faunası  vardı.  Ona  görə  də  «Azərbaycanda 
daş dövrü özünün bütün inkişaf mərhələlərni keçmişdir».
34
 
 
Quzey  Az
ərbaycanın  batı  və  quzey  bölgələrində 
arxeoloji 
qazıntı çox aparıldığından buralarda xeyli 
paleolit 
düşərgələr üzə çıxarılmışdır. Güney Azər-
baycanda is
ə belə axtarışlar az olduğundan paleolit 
düşərgələrin qeydə alınması  hələ  ki,  ürəkaçan  ol-
masa da, 
daş dövrünə aid xeyli kultur izləri burada 
da 
vardır. Azərbaycanla müqayisədə ətraf qonşu bölgələrin də
 
erk
ən pale-
olit abid
ələri azdır və ya heç yoxdur. Qədim Azərbaycan sınırının batı və 
güney-
batı qonşuluğundakı bölgələrdə erkən paleolit abidələri qeydə alın-
ma
mışdır. Ola bilsin ki, gələcəkdə Anadolunun doğu və
 
güney-
doğusunda 
apa
rılan qazıntılar erkən daş dövrünə aid məskənləri ortaya çıxarsın, lakin 
h
ələlik orta və üst paleolit abidələri Ankara civarında (Çubuksu), Kiçik 
l
ər vardır:  erkən paleolit  -  2,7,  2,5,  2 və 1,7 milyon il;  orta paleolit  - 150,  100,  75 
minil;  üst  paleolit  -  40,  37,  35 minil» 
(
Мартынов
, 21). 
Ümumiy
ətlə, bu tarixi 
bölgül
ər dünyanın müxtəlif bölgələri üzrə dəyişir. Azərbaycanda erkən paleolit 2 mil-
yon il 
əvvəl başlanır, Rusiya ərazisi üçün isə 600-300 minil arasındadır. Bəzi arxeoloq-
lar  Az
ərbaycanda  mustye  dövrünün  140-150  minil  davam  etdiyini  yazırlar
 
(
Эюйцшов
, 16). 
34 
Эюйцшов
, 14. 
Yüklə 11,02 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   35




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin