 I bitik. Tarixi qaynaqlar (2014)  II bitik



Yüklə 11,02 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə3/35
tarix31.01.2017
ölçüsü11,02 Mb.
#6897
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   35

Metodologiya
 
 
18 
                                                 

r
əcəsi,
 
bilik
 
s
əviyəsi,
 
eridusiyası,
 
m
əqsədi,
 
m
əsələni hansı tutumda qoyma 
bacarığı və müxtəlif metodlarla tanışlığı böyük rol oynasa da, mövzunun 
xarakteri mü
əyyən metodların istifadəsini zəruri edir. Bizim mövzu kon-
kret bir 
xalqın tarixilə bağlı olduğundan etnos problemini müxtəlif yönlər-
d
ən öyrənən etnoqrafiya

tarix

arxeologiya

kulturologiya

antropologiya

genetika

s
ənətşünaslıq

filologiya

psixologiya

sosiologiya

demoqrafiya

ekonomika
 
elml
ərinin müəyyən bölmələri
 
v
ə
 
etnolinqvistika,
 
etnobiologiya, 
etnoantropologiya,  etnogenetika, 
etnocoğrafiya,
 
etnopsixologiya  kimi 
yeni  elml
ərarası sahələr və artıq sınaqdan çıxıb formalışmış
 
etnologiya, 
etnogenez elml
ərinin verdiyi bilgiləri nəzərə alaraq, Azər tarixinə müxtəlif 
elml
ərdə
 
istifad
ə
 
olunan
 
diaxronik,
 
retrospektiv

deduktiv

tipoloji,  tarixi-
müqayis
əli,  qlottogenez,  areal  metodlarından  istifadə  etməklə  bütövlükdə 
mövzunun öyr
ənilməsinə kompleks metodologiya tətbiq etmək lazım gəlir. 
Etnos problemi 
çoxşaxəli olduğu qədər
 
d
ə
 
çox mür
əkkəb atributlarla 
gerç
əkləşən bir anlamdır.
 
Bu s
əbəbdən,
 
etnos termini 
yarandığı antik
 
dövr-
d
ən bugünəcən çox müxtəlif mənada işlənmişdir.
25
 M
əşhur etnoqraf S.
 
M. 
Şirokoqorov (
1887-1939
)  etnos  terminini  eyni  dild
ə danışan, eyni kökdən 
yarandığına inanan,
 
yiy
ələndikləri adət-vərdiş
 
kompleksini
 
yaşam tərzində 
saxlayan  g
ələnəksəl  təlim-tərbiyə  ilə  başqa  toplumdan  fərqlənən  insan 
toplusu  -  xalq 
anlamında  işlətmişdir.
26
 
Onun  etnosla 
bağlı  irəli  sürdüyü 
fikirl
ərə bu problemlə məşğul olan alimlər tərəfindən yüksək dəyər veril-
mişdir.
27
 
Əgər Avropa alimləri etnos terminini əvvəllər daha çox «etnik 
qrup»
 
anlamında azsaylı topluma şamil
 
edirdil
ərsə,
 
artıq get-gedə bu
 
termi-
nin  rus  elmind
əki kimi «xalq» anlamında işləndiyini görmək olur.
 
Biz  d
ə 
etnos, xalq, budun terminl
ərini sinonim sözlər kimi işlədirik. Lakin etnos 
termini h
əm də tarixi kateqoriya mahiyətli prototürk, protoazər kimi təyin-
l
ərlə  işlənəndə  qədimə  doğru  getdikcə  budundan  kiçilən  boy,  uruq,  soy 
q
urumlarını da əhatə edir.    
H
ər bir adamın avtobioqrafiyası (kimliyi) onun doğum yeri, doğum 
ili v
ə ailəsinin kimliyindən başladığı kimi, hər hansı bir xalqın etnogenezi 
d
ə onun haçan,
 
harada,
 
hansı etnik soydan yarandığını göstərən bəlgələrlə 
yazılmalıdır. Kimlik məsələsinin orta yaşdan sonrakı dövrləri yazılanda  
gerç
əklik itir. Azər xalqının da kimliyi ilkin mərhələlər üzrə deyil, yalnız 
orta 
çağdan sonra, özü də faktsız-sübutsuz, birdən-birə «türkləşmiş xalq» 
25 
Бромлей, 1983, 7-19; Этнос, 1982; Арутюнов, 1989. 
26 
Широкогоров, 1923, 122. 
27 
Mühlmann, 1964, 58. 
 
19 
                                                 

damğası ilə yazılmışdır. Etnogenez kimi mürəkkəb və ciddi bir sahə bu 
metodla 
yazıla bilməz, bir adamın qafasına sığmayacaq qədər tutumu bö-
yük
 
olan
 
Az
ər tarixi-azər xalqının kimliyi yazılanda üç min il əvvəl türk 
etnosunun 
bağrından qopmuş subar

k
əngər,
 
saqa,  qam
ər,  azər (xəzər), 
gög
ər, alban kimi onlarla ayrı-ayrı oğuz-qıpçaq boylarının qovuşması ilə 
ərsəyə
 
g
əlmiş bir xalqın etnogenezi xronoloji ardıcıllıqla prototürk çağın-
dan üzüb
əri qələmə alınmalıdır. 
Az
ər tarixinə «türklərin gəlmə olması», «türkləşmə» konsepsiyaları 
il
ə yanaşanların yazılarındakı ziddiyət
 
v
ə məntiqsizlik aydındır,
 
ancaq
 
az
ər 
türkl
ərini yerli xalq sayanlardan bir qisminin də «Altay dil ailəsi» görüşün-
d
ən əl çəkməməsini anlamaq olmur. Buradakı məntiqsizlik daha qabarıqdır, 
çünki bir 
əldə iki qarpız tumaqla, protodilin bir-birindən uzaq regionlarda 
yarandığını iddia etmək ciddi
 
elmd
ən uzaqdır.
28
 
 
B
əzi filoloqlar bir tərəfdən 
monqolları,
 
dig
ər tərəfdən də sumerləri türklərlə qohum sayır.
 
Adi dilçilik 
elmin
ə bələd olan şəxs belə məntiqsiz yanaşma üsuluna yol verə bilməz, 
çünki tipoloji 
yaxınlığı genetik bağla qarışıq salmaq qlottogenez elmini 
inkar etm
əkdir. Bunun nəticəsidir ki, hələ də qədim asur dilində yazılmış 
m
ətnləri,
 
q
ədim fars dilində yazılmış
 
Avestanı azər-türk
 
dilind
ə «oxuyanlar» 
tapılır.
 
Sumer,
 
asur,
 
monqol dill
ərində türk,
 
Avestada az
ər
 
sözl
ərinin
 
olması
 
t
əbiidir

çünki
 
bu dill
ərin hamısından daha qədim və daha zəngin olan türk 
dilind
ən alınma sözlər bütöv Avrasiya xalqlarının dilində vardır. Lakin 
bu 
əsas
 
vermir ki,
 
dilçilik elminin 
ən adi
 
qanunlarını tapdayıb
 
türk dil ail
ə-
sin
ə daxil olmayan dilləri türk dili sayaq.  
Az
ərbaycanın arxeoloji kulturu Avropa, Misir, Sumer, Monqolustan 
kulturundan q
ədim olduğu kimi, türk dilinin tarixi də sumer, asur, monqol 
dill
ərindən qədimdir. Başqa dil ailələrindən fərqli olaraq, türk dil ailə-
sind
ə protodil çağı inkişaf və təkmilləşmə dövrünü tam başa vurandan, 
dilin 
quruluşunda yaranan mükəmməl mexanizm tam sistemə oturandan 
28 
H
ər bir protodili formalaşdıran etnos bunu  eyni regionda gerçəkləşdirə bilir. Necə ki, 
protohindavropa  etnosu 
Avropanın  mərkəzində,  protofinuqor  etnosu  Uralda,  proto-
sami etnosu 
Ərəbistan yaylasında, protomonqol etnosu Mərkəzi Asiyada öz protodil-
l
ərini yaradıb, eləcə də, prototürk dili Ön Asiyada ərsəyə gəlib. Bir adam eyni və ya 
müxt
əlif anda iki ayrı yerdə doğula bilmədiyi kimi, bir etnosun da özü və yaratdığı pro-
todil  Monqolustan  v
ə Azərbaycan kimi bir-birindən uzaq iki müxtəlif regionda yarana 
bilm
əz, lakin doğulan uşaq böyüyüb Ata ocağından başqa yerə köçə bildiyi kimi, bir 
etnos da etnos kimi 
formalaşandan sonra Ata yurdundan uzaqlaşa bilər. Əlbəttə, burada 
etnosaq
ədər dövrdəki insanabənzər məxluqdan yox, etnosun yaranma dövründən söhbət 
gedir. 
 
20 
                                                 

sonra ilk böyük miqrasiyalarla 
ayrı-ayrı bölgələrə dağılmışdır. Qlottoge-
nez 
metodikası
 
il
ə
 
əldə
 
olunan
 
bilgi
 
geologiya
 
elmi il
ə də təsdiqini tapır. 
Sumer 
ərazisində əvvəllər insan yaşamadığı kimi, Latviyada da ilk insan 
izinin  tarixi  10  min  ild
ən o yana keçmir.
29
 
Az
ərbaycan arxeoloji kulturu 
çiç
əklənəndə Avropa hələ buzlaşma dövrünü yaşayırdı.  
 Dil ail
ələri yetkin çağına çatmamış parçalananda ayrılmış dillərdə 
ortaq  sözl
ərin sayı az olur. Bunu müxtəlif dil ailələrinə aid tədqiqatlar 
ay
dın göstərir.
 
Son  t
ədqiqatını prototürk dilinə həsr edən amerikalı alim 
D. Gyula ural v
ə hindavropa dillərinin yazıöncəsi dövrünü tədqiq edib, 
bu dil ail
ələrinin qədim çağlarına aid ayrı-ayrı kitablar yazmışdır.
30
 Onun 
«Prototürk dili» 
adlı kitabında göstərilir ki, 5-6 minil əvvəl protohindavro-
pa  dilind
əki  2400,  protofinuqor  dilindəki  1200  və  protoural  dilindəki 
500  söz
ə qarşı prototürk dilində 3400 söz durur və bu sözlər sırasında 
arpa,  üz
ərlik,  buğday  (buğda),  qaz,  at,  öküz,  ordu,  süngük,  ok,  temir 
(d
əmir), bakır kimi bitki, heyvan, savaş və metal bildirən onlarla söz-
termin türk etnosunun
 
q
ədim tarixinin qaranlıq səhifələrinə işıq salır.
31
 
 
Başqa
 
dill
ərlə türk dilini müqayisə edərkən tipoloji metodun ortaya 
çıxardığı fərqlər, tarixi-müqayisəli metodun verdiyi nəticələr göstərir ki, 5-

əsrdə tanınmaz dərəcədə dəyişən flektiv quruluşlu hindavropa dillərindən 
f
ərqli olaraq, türk dili iltisaqi quruluşundakı daxili mükəmməl mexaniz-
mi,  sinharmonizmi  il
ə  minillər  boyu  özəlliyini  saxlaya  bilib.  S.Malovun 
dediyi kimi, son 25 
əsrdə türk dillərində bəlli tərkib və konstruksiyalar 
d
əyişməmişdir.
32
 
Tarixi-müqayis
əli  metod  mifoloji,  etnoqrafik,  kultur  gələnəklərini 
t
ədqiq etmək üçün də olduqca gərəklidir. Ümumiyətlə, XXI əsrdə oturub 
İslamaqədərki tarixi araşdırmaq üçün retrologiya elmində istifadə olunan 
metodlardan yararlanmaq 
lazım gəlir. Tarixin hər hansı bir zaman kəsiyini 
sinxron planda 
araşdırıb, faktları deduktiv metodla sistem halına gətirmək 
v
ə bu sistemi müxtəlif zaman kəsikləri zəncirində davam etdirmək artıq 
diaxronik metodun öhd
əsinə düşür. Əgər sinxron qatlar arasında qaynaq-
b
əlgə  yoxdursa,  onda  tarixi  baxımdan  bir-birindən  aralı  düşən  bəlgələri 
29 
История Латвийской ССР, 5. 
30
 TD
, №594, 619-620. 
31
 Décsy, 1998. 
32 
 
Малов, 1952, 135-136. 
 
21 
                                                 

müqayis
ə  etmək  olar.
33
 
Sad
əcə,  bu  üsulda  anaxronizmə  aparan  təsadüfi 
elementl
əri istisna edib, xronoloji ardıcıllığın bərpasına yardım edə bilən 
b
əlgələr sistemini ortaya çıxarmaq lazımdır.  
Ölk
ə tarixindən fərqli olaraq,  etnos tarixində bir neçə xronoloji 
zaman ölçüsü olur. Burada il, 
əsr, era təqvim tarixi ilə yanaşı nağıl, qan 
v
ə  nəsil  yaddaşı  kimi  milli  etnik  xalq  yaddaşının  təxmini  xronologiya 
ill
əri də vardır. Belə ki, ata-oğul əvəzlənməsi soy ilə, baba-nəvə əvəz-
l
ənməsi nağıl ötürmə ilə, «yeddi arxa» deyiminə köklənən qan yaddaşı 
ölçüsü d
ə yeddi soy əvəzlənməsi ilə hesablanır və bir əsr (yüzil) 3 nəsil-
soya, 2 
nağıl ötürmə ilinə bərabər tutulur, qan yaddaşı üçün isə 210 il 
normal 
sayılır. Beləcə, yüz soy yaddaşına 5 minillik bir dövr sığır. Bəzən 
mifik 
sayılan belə zaman ölçüsünə xalq yaddaşı baxımından yanaşanda 

əyyən tarixi gerçəklik görünür.
34
 
 
Ay v
ə Günəş təqvim illərilə yanaşı, bir çox qədim xalqlarda olduğu 
kimi, türk etnosu da 
əkin-biçin və maldarlıqla bağlı ilin fəsillərini bildirən 
yaz-yay-küz-
qış bölgülərini ayırmışdır. Eyni zamanda, oniki aylı təqvim 
ill
əri oniki dövrəli heyvan 
(


adları ilə bildirilmişdir.A
ñ
  t
əqvimi mon-
qollara da XIII 
əsrdə uyğurlardan keçmişdir.
35
 Q
ədim Azərbaycanda baş 
ver
ən olayların rəsmi təqvim tarixi astronomiya elminin müəyyən etdiyi 
m.ö.763-d
ə 15 iyun güntutulmasına əsasən dəqiq verilir. Lakin həmin ta-
rixd
ən
 
q
ədimə
 
getdikc
ə
 
XV
 
əsrə
 
q
ədər 
±
10 il f
ərq yaranır. Ondan qədimə 
is
ə 64 il fərqilə «orta» və «qısa» xronologiya nəzərə alınır. Tarix elmində 
daha çox burada istifad
ə etdiyimiz orta xronologiya işlənir və bunun üçün 
çıxış nöqtəsi kimi Hammurapinin hakimiyət illəri (m.ö. 1792-1750) əsas 
götürülür.
36
 
 
Türk dill
ərində gün, ay, fəsil  adlarının, vaxt-zaman ölçülərini bildi-
r
ən  terminologiyanın  etnoqrafik  baxımdan  öyrənilməsi  üçün  astroloji 
dünyagö
rüşü araşdırmaq böyük əhəmiyət daşıyır. Məsələn, «Saman yolu» 
33
 O.N.Trubaçev 
haqlı olaraq, orta-keçid mərhələyə aid yazılı abidə olmayanda qədim 
v
ə sonrakı bəlgələr arasında müqayisə aparmağı mümkün sayır (Трубачев, 1981,7). 
34 
M
əsələn, Herodot və Siciliyalı Diodora görə, saqa (skit) rəvayətində soybaşı Tarqitay 
Yunan-
İran savaşından (m.ö.512) min il əvvəl Araz yaxasında doğulmuşdur. Deməli, 35 
soy 
yaddaşında qalan m.ö.1500-lərdə yaşamış Tarqitay soyu artıq min il sonra Azaq də-
nizi 
yaxalarında idi və bu tarix orta tunc dövrünün sonlarında arxeoloji qaynaqlara görə 
Az
ərbaycandan quzey və doğu yönlərə başlayan böyük köçlərin tarixi ilə uyğun gəlir. 
35
 Kotwicz, 1928, 128. 
36 
ИДМ, I т. 1982, 23-24; Заблоцка, 94-96. 
 
22 
                                                 

ifad
əsinin  yayılma  arealını  və  hansı  dillərdə  işlənməsini  araşdırmaq  bu 
ifad
əni  hərfi  tərcümə  -  kalka  yolu  ilə  işlədən  başqa  dilli  boyların  türk 
kultur çevr
əsinə daxil olduğunu müəyyən etməyə imkan yaradır.  
Ümumiy
ətlə, ovçu, heyvandar, əkinçi, dəmirçi, dulusçu, xalçaçı və 
sair
 
peşə-sənət
 
sah
ələri,
 
el
əcə  də,
 
qohumluq
 
terminl
əri
 
üzr
ə
 
etnoqrafik 
sözlüyün  öyr
ənilməsi azər tarixi üçün milli qaynaqlar sisteminin qurul-
ma
sına yardım
 
edir. T
əkcə
 
atçılıq və at kultu ilə bağlı qaynaqlar türk et-
nosunun 
əsl  tarixinə  aydınlıq  gətirən  bəlgələrlə  doludur.  Bu  sahələrin 
araşdırılmasında özünü göstərən pərakəndəlik, ayrı-ayrı sahələr üzrə alı-
nan  n
əticələr arasında
 
dialektik 
bağın
 
öyr
ənilməməsi səbəbindən, bugün 
arxeoloq yerin d
ərin
 
qatlarından tapıb çıxardığı çox qiymətli informasiya 
tutumlu 
əşyanın formasını

ilini

hazırlanma
 
yerini
 
v
ə texnologiyasını elmi 
metodlarla  d
əqiq  müəyyən  edir,  lakin  əlində  tutduğu  bu  əşyanın  hansı 
etnik  boya  m
ənsub
 
oldu
ğunu, onu yaradanın kimliyini deyə bilmir, çünki 
Az
ərbaycan arxeoloji kulturunun etnik əsaslarını aça bilən etnoloji metod 
h
ələ formalaşmayıb.  
Tarixi  qaynaqlar  üz
ərində  aparılan  araşdırmada  lokal  fərqləri  üzə 
çıxaran sinxroniya və bütöv təkamül mərhələlərini əhatə edən diaxroniya 
metodları ilə əldə olunan arxeoloji, filoloji və etnoqrafik bilgilərin verdiyi 
informasiya  bir-birini 
tamamlayırsa, bunların əsasında irəli sürülən kon-
sep
siyanın elmi tutumu artır. Bu baxımdan, türk etnosunun Ön Asiyada 
ya
ranması  və  buradan  başqa  bölgələrə  miqrasiya  etməsi  konsepsiyasını 
ortaya qoyan Urmu t
eoriyasının bəlgələri sırasında müxtəlif elmlərin ver-
diyi informasiyalar durur. 
Arxeoloqların Azərbaycanda müəyyən etdikləri 
inqumasiya, bükülü v
ə qırmızı oxralı ölü bastırma gələnəyi, kurqan kul-
turu;  qramatologiya  elminin mü
əyyən etdiyi piktoqram-damğa-yazı təka-
mülünd
ə  üçüncü  mərhələni  mixi  əlifba  deyil,  runik  əlifba,  onun  xalı-
xalça  s
ənətində əks olunması; tarixi onomastika elminin göstərdiyi pa-
ralel  toponim  v
ə  etnonimlərdən  qədiminin  Ön  Asiyada,  sonrakı  tarixə 
aid 
olanın isə kənarda ortaya çıxması; analoji halın mifoloji süjet və ob-
razlarda,
 
etnolinqvistik
 
b
əlgələrdə

etnoqrafik g
ələnəklərdə təkrar olunma 
tezliyi 
tutarlı faktoloji qaynaqlardır. 
Bel
ə faktların yazılı qaynaqlarda üzə çıxarılması isə mətnşünaslıq 
elminin 
metodlarına söykənir. Təəssüf ki, hələlik Azərbaycanda tekstolo-
giya  elminin  az
ər etnosu ilə bağlı uğurlarından  danışmaq olmur. Az-çox 
ərəb-fars dilli mətnlər azər dilinə tərcümə edilmişdir

g
ərəkli
 
sumer

elam

akad-asur, y
əhudi, suriya

yunan-
latın, çin, hay,
 
gürcü  dilli  qaynaqlara  is
ə 
 
23 

toxunulmamışdır. Halbuki
 
milli
 
qaynaqlarla
 
yanaşı

yabançı
 
qaynaqlarda da
 
az
ər
 
tarixi 
haqqında  qiymətli  bəlgələrin  yeni  Urmu  teoriyası  işığında 
tekstoloji t
əhlili çox gərəkli elmi sonuclar verir.  
Öz
əl diqqət tələb edən tekstoloji təhlil üsullarından biri də mətnin 
ayrı-ayrı nüsxələri üzərində qarşılaşdırma və müqayisə yolu ilə dəqiqləş-
m
ə aparılmasıdır, əgər belə nüsxələr varsa. Bəzən nüsxələrin birində bu-
raxılan  bircə  söz  həmin  qaynaqdakı  böyük  bir  informasiyanın  gerçək 
tutumunu  heç
ə  endirir.  Azərbaycan  mətnşünaslığında  bunun  örnəkləri 
çoxdur v
ə ən acınacaqlı budur ki, belə hallar məhz azər xalqının tarixinə 
işıq tuta bilən söz və cümlələrdə özünü göstərir. Belə ki, Şirvan-Dərbənd 
tarixin
ə aid mətndəki kafir xəzərlər
 
ifad
əsini «nevernıx qruzin» şəklində 
t
ərcümə  etməklə  xəzərlərin,
37
 
əl-Məsudinin  əsərində  «ayrı-ayrı  türklər»
38
 
ifad
əsini buraxmaqla türk boylarının izi yaşadığı bölgələrdə, iştirak etdiyi 
olaylarda 
itirilmişdir. «Alban tarixi» azər dilinə çevrilərkən «hay çarı Pa-
ruyr Skayordi» ifad
əsi erməni çarı Paruyr şəklində tərcümə edilmiş, Parur 
b
əyin hay dilində etnik soyunu bildirən skayordi (saqaoğlu) sözü verilmə-
miş,
39
 Yaqut 
əl-Həməvinin  əsərinin  tərcüməsində  Azərbaycan  adının  kö-
künd
ə azər etnoniminin durması,  dialekt variantında bunun ilk səsinin 
h
əmzəli (xəzər) deyilməsi kimi çox gərəkli izahlar verilən böyük bir ab-
zas 
buraxılmışdır.
40
 
 
Tekstoloji  t
əhlildə üzə çıxan
 
yüzl
ərlə belə faktlardan 
37 
V. F. Minorski m
ətndəki 
 
ﺓﺮﻐﮑﻟﺍ ﺔﻳﺭﺰ

˙
ﺍ (B nüsxəsi) ifadəsinin bir nüsxədə X.r.riya,
 
di-
g
ərində Xūziya kimi  yazıldığını qeyd etsə  də, belə qəribə bir  mövqe  tutur: «Я думаю, 
*
Джурзийа более вероятно, чем *Хазарийа, если только не имееся в виду какая-
нибудь местная колония хазар (Кабала?)»  (Минорский,1963, 58).   
38 
əl-Məsudinin  əsəri Paris nüsxəsindən (1863) deyil, Qahirə nüsxəsindən (1885) tərcü-
m
ə edildiyindən mətndə alanlar boyundan sonra gələn «ayrı-ayrı türklər» ifadəsi bura-
xılıb (Вялиханлы, 1974, 51). 
39 
«Alban tarixi» abid
əsinin ayrı-ayrı əlyazmalarında (I kitab, III bölmə) hay-qrabar di-
lind
ə Paroyr, Patur, Patuur şəklində yazılan bu ad «hayoğlu deyil» (hayca çik ordi hay-
kay) v
ə  «saqaoğlu»  (hayca  skayordi)  epitetləri ilə  verildiyi və  hay olmayan bu türk-
ərsaq (saqa) soylu Barur və  ya Batur hayca nəşr  olunan  qaynaqda  «Paruyr  ordi  Ska-
yorduy, takavor hayots» (
Kalankatlı, 1983,7), rusca tərcümədə «tsar armyanskiy Paruyr, 
sın Skayordi» (Каланкатуаци, 1984, 24) şəklində yazıldığı halda azər dilinə tərcümədə 
«erm
əni çarı Paruyr» kimi verilmişdir (Алб.Т, 1993,16).   
40 
Йакут ал-Хамави, 1983, 7;   
   Z.Bünyadov-P.K.Juzenin t
ərcüməsində buraxılan həmin abzası ərəbşünas Nərgiz Əli-
yeva tam t
ərcümə etmişdir. Bərpa olunan abzasda Azərbaycan adının azər etnonimindən 
(Az
ər-bi-qan) yarandığını, azəri formasının isə isim deyil, nisbə (sifət) olduğunu deyən 
ərəb dilçilərinin  fikri  verilmişdir.  Buradan  həm də  aydın  olur  ki,  Azərbayzan  adının 
Atropaten sözü il
ə heç bir əlaqəsi yoxdur (Əliyeva, 1999, 123-124). 
 
24 
                                                 

bir-ikisin
ə baxmaq kifayətdir ki

t
ərcümə olunan qaynaqlarda bilərəkdən 
v
ə ya bilmədən (?!) azər xalqının etnik soykökünü təşkil edən məhz türk 
boyları adının aradan çıxarıldığını görmək olsun.   
Bel
ə
 
nöqsanlardan
 
biri
 
d
ə
 
etnonim 
terminologiyasına aiddir. Avropa 
elmind
ə XIX yüzildən intensivləşən bu üsula görə, yazılı qaynaq harada 
tapılıbsa, onun dili həmin bölgənin adı ilə verilir və bu ad elmi əsərlərdə 
bir-birin
ə ötürmə ilə yayılıb dərin kök salır. Məsələn, Sakastan (Sistan), 
Xotan,
 
Toxarıstan bölgələrində koloniya halında yaşamış bir irandilli tayfa-
nın danışdığı dialektdə yazı tapılanda yanlış olaraq onlara xotan-sak dili,  
sak  dili  v
ə toxar dili adları verilmiş və bununla həmin bölgələrin əsas 
xalqı, bölgəyə adı verilən və
 
q
ədim qaynaqlarda adı keçən əsl türk boyları 
saqa, kotan v
ə tokarların tarixinə qara pərdə çəkilmişdir. Belə qüsurlu üsul 
tarixi gerç
əkliyi itirməklə yanaşı, elmdə «dərəbəylik» mühitinə böyük yol 
açır.
 
Onlarla
 
bel
ə
 
yanlış
 
adların
 
tör
ətdiyi
 
f
əsadlara
 
dünya
 
aliml
əri
 
top
laşan 
qurultaylarda
 
d
əfələrlə
 
tanıq
 
olmuşam: deyəndə
 
ki

bunlar
 
türk
 
boy
larının 
adıdır,
 
deyirl
ər yox, Avropa alimlərinin kitablarında bunlar
 
irandilli xalq
dır, 
bu (!) dild
ə yazıları da var.
 
Yanlış advermə metodu bəzən elmdə elə dola-
şıqlıq yaradır ki, onu düzəltmək istəyəndə daha böyük xətaya yol verilir, 
nec
ə
 
ki,
 
hat-het 
adlarına protohet terminilə düzəliş verib, bunu hat
=
protohet 
şəklində islah edəndə qaş qayırmaq əvəzinə vurub gözü də çıxarmışlar.
41
  
XX
 
əsrdə
 
humanitar elml
ərin daxili bölmələr üzrə diferensiallaşma 
d
əbi klassik şərqşünas, tarixçi, filoloq, türkoloq alimlərin sayını get-gedə 
azaltdı.  Elmlərin  ayrılması  bir  tərəfdən  öz  daxili  bölmələrinin  dərindən 
t
ədqiqi sayəsində dilçilik, tarix, mifologiya, ədəbiyat, türkologiya elmləri-
nin 
uğurlu inkişafı ilə, digər tərəfdən yarımbölmə üzrə ixtisaslaşan alimin 
«
cırlaşması» ilə nəticələndi. Ona görə də, indi bir neçə humanitar elmin 
işığında aparılan tədqiqat əsərləri yox dərəcəsindədir. Güman edirəm ki, 
Urmu teoriyası baxımından burada istifadə etdiyimiz kompleks metodika 
41 
Дьяконов, 1967, 166-167;  Герни, 1987; Маккуин, 1983, 18-21; Kınal, 1987, 82-83. 
   Anadoluya g
əlib yerli hatların yaratdığı kultura, Hat ölkəsinə, Hattusas paytaxt şəhəri-
n
ə sahib çıxan hindavropa dilli nesit (nesili) boyları burada yerli hattili dilindən fərqli 
bir dild
ə danışıb-yazmalarına baxmayaraq, onların het (yunanca 
Χεταίοι,
 rusca xeteyane, 
almanca Hethiter, ingilisc
ə Hittites, türkcə Hitit) adlandırılması elmdə böyük dolaşıqlıq 
yaratmışdır. Sonralar əsl hatları hetlərdən (nesitlərdən) fərqləndirmək üçün elmi ədəbi-
yatda hatlara  protohet 
(?) deyilmişdir ki, bu da ikinci bir dolaşıqlıq yaradır. 
   Yeri g
əldikcə, subar, kuman, qut, turuk, azər, ərmən, saqa, qamər, gögər və başqa türk 
etnoniml
ərinin başına gətirilən oyunlardan da söhbət açacağıq, burada yalnız etnonimika 
elminin adi prinsipl
ərini pozan metodun gerçək elmə vurduğu ziyana ötəri toxunduq.
 
 
25 
                                                 

Yüklə 11,02 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   35




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin