Şanidar mağarasında 50-40 minil əvvəl yaşayan neandertallara aid yeddi böyük və iki uşaq skeleti tapılmışdır. Burada ilk ölübastırma gələnəyi aydın görünür: «çuxur formalı qəbrin dibindəki gül və cır moruq tozları göstərir ki, onları qəbirə ölünü ...
Beləliklə, Bütöv Azərbaycanda insan tarixinin paleolit çağını əks etdirən abidələrin coğrafiyası əksər bölgələri əhatə edir. Bu abidələrin ən möhtəşəmi isə Azıx mağarasıdır. Quruçayın sol sahilində ümumi sahəsi 8000 m2, çöküntünün ümumi qalınlığı is...
Paleolit dövründə daş alətlər bitkilərin kökünü eşib çıxarmaqda, müxtəlif heyvan, balıq və quş ovunda, heyvan dərisini soymaqda və sair əmək fəaliyətində istifadə olunmuşdur. Mustye dövründə qəlpələnmiş çaxmaq daşından, «dəvəgözü» adlanan vu...
Paleolit dövrünün orta və üst çağlarına aid abidələrin əksərində özünü göstərən kül-ocaq qalıqları vardır. Azıx mağarasında tapılmış kül və ocaqlar göstərir ki, buranın sakinləri yarım milyon il bundan əvvəl süni od əldə etməyi və ən önəmlisi, onu s...
ETP 341: mi cailes cutus (Mən - Kaylenin qutusu)
ETP 236: ath : sethrna : cracias (Adı Seturna Kraki-as)
ETP 237: ath : sethrna : clanti (Adı Seturna oqlan-ti)
Yeni
Mis-daş
Tunc dövrü
Dəmir dövrü
Gil-daş
Qaya
Piktoqram
Damğa
Mixi yazı
Bu daşqutu (sarqofaq) üzərində qurban verməyə hazırlaşan adamların təsviri verilmişdir, birinin qucağındasa kəsiləsi qurbanlıq quzu vardır. Yuxarıda sağdan sola yazılmış “eg tite gesi ge kuzi thi al” və ya “eg/v titeg/v esi kuzi-thi al” sözləri sır...
Bildiyimə görə, tapılan qədim türkcə yazılar içində ən qədimi hələlik Lemni yazısıdır, bu nədənlə həmin yazı üzərində bir az geniş dayanmağa ehtiyac vardır. Bugün Ege dənizində Türkiyə ilə Yunanıstan arasındakı Lemni (Lemnos) adası vaxtilə Tro...
Adanın güney-doğu Kamini bölgəsində kilisə divarında hörgü daşı kimi istifadə olunmuş daşlar arasından 1885-də tapılan “Lemni bəngüdaşı” və onun yaxınlığında üzə çıxan başqa yazılı daş şərti olaraq lemni əlifbası adlandırdığımız yazı növü ilə yazıl...
Basırıqla bağlı epitafiya xarakterli bu yazılar sağdan sola başlasa da, sətirlərdən bəzilərinin soldan sağa yazılması 2-ci (B) yazıda aydın görünür. Şəkil boyunca yuxarı uzanan üç vertikal sıra sağdan sola, onların arasında yerləşən orta yazıda b...
Lemni yazılarının tapılmasından bir əsrdən artıq vaxt keçsə də, onun şifrəsi açılmamışdır. Doğrudur, elmi ədəbiyatda Lemni yazısında istifadə olunan əlifbanın etrusk əlifbası ilə eyni olması qənaəti vardır. Bu, bir-iki hərf istisna olmaqla məsəl...
Son vaxtlar daha çox yayılıb qəbul edilən və etrusk dilinə aid dərsliklərdə yer alan transkripsiya isə belə verilir. (Asan oxunması üçün sözlər soldan sağa sıralanmışdır):
A) hopa svss: f oks assa pe: sero nash: evss ho: tove roma ssvas: avss: ssa px vss: mara kn: avss: atmas rom: harapso: ssvas: ep tesso: aras tss: f oke
B) hopase: s: navthth: ssass: mara.s:mav: ssa px ves. s: avs: evssth: sero nas th: ssvas: aker: tavarssth: van: apa. ssap: sero nas morsnas p
Doğrudur, burada sıralanma düzgün müəyyən edilmiş və qara hərflə verdiyimiz apa, mara, aker, atmas, aras sözlərinin transkripsiyası doğru tapılmışdır, lakin bütün öncəki variantlarda olduğu kimi yazıların buradakı oxunuşu da gerçək durumu ək...
Hər iki yazıda işlənən hərflər əsasında tərtib olunan lemni əlifbası etrusk əlifbasındakı hərflərlə eynidir, yalnız etrusk yazılarında kh [x], i səslərini bildirən hərflər burada göytürk yazılarında olduğu kimi ç, s/ş səslərini bildirir:
Göründüyü kimi, lemni yazısı etrusk və göytürk yazıları arasında olan bir əlifba ilə, həm də etrusk-göytürk yazılarında zəif görünən, lakin lemni yazılarında daha qabarıq olan orfoqrafiya (imla) qaydası ilə yazılmışdır. Belə ki, burad...
A) xthpase Z( phthksa Z sape ( Z erthna sd : egs Z dth : tthgerthma Z sgas : ags Z : Z sapçgs Z : mara qm: ags Z athmas rthm ( xarapsth : Z sgas : elte Z sth aras ( l 41 : phthke .
ğıtpaşe pitiksa sape eratma şd egis dut tetig eratıma sugas agıs sapçı ges mara qam agıs atmas ertim harapustu sugas elte şat aras il 41 bitke
B) xthpase (Z( napthd (Z sap ( mara Z( mag Z sapçges Z: ags Z( egs Z dth (Z er athna sd . Z sgas aker : tagar . Z sth . qam. apa Z sap ( z erthna tm thrsn alp .
ğıtpaşe na pitid sap mara mag sapçı ges ags egis dut er atına şat suqas aker tagar şat qam-apa sapı eratna atm tursun alp
Adətən dili məlum olmayan yazıların şifrəsini açmaq üçün etimoloji ya da kombinator metoddan istifadə olunur. Lemni yazılarını oxuya bilmək üçün hər iki metodu sınaqdan keçirməyin yararı vardır. Bunun üçün kombinator üsulla bir neçə sözün semantik...
Hər iki yazıda boy və şəxs adları kimi bəzi onomastik sözlər (sqas, sape, aras, qam-apa, aker, tagar) diqqəti çəkir. Belə ki, sqas sözü hər iki yazıda keçir, hələlik bu sözün çuvaş boyadının qədim sugas formasında [sugaş//şugaş] olacağını ehtimal ...
Hər iki yazıda bir neçə dəfə işlənən ags sözünü avs, aviš, afiz, aqas, αFιζ şəklində oxuyub ona müxtəlif mənalar vermişlər. Kombinator metodla bu sözün “dil” anlamına uyğun gəldiyini görmək olur: suqas ags “suqas dili”, ags atmas “dildən düşməz”. Et...
Hələlik yazılı daş üzərində şəkili çəkilən adamın adının Aker Tagar olduğunu düşünmək olar. Etrusk (Toskana) elindən danışan antik çağ yazarı Ager adını çəkir.615F Məşhur Çanaqqala savaşında 27-ci alay komutanı Yarbay Şefik də Aker adı ilə tanını...
Etruskların özlərinə rasen (əslində, aras-en) deməsi 1-ci yazıda etrusk anlamında olan aras sözündə əks olunmuşdur: xarapustı suqas eltə şat aras. Yazıdan aydın olur ki, aras boyundan bu ərdəmli, cəsur (sat//şad) döyüşçü o çağlarda yerini müəyyən edə...
Lemni yazsında bitke sözündən başqa, bir də pitiksa sape deyimi keçir. Buradakı sape sözünün hansı anlamı daşıması onun pitiklə yanaşı işlənməsi ilə aydınlaşır. Bunu yoxlamaq üçün başqa sözlərə də baxmaq olar. Sevmək sözünün qədim səb forması, birləşd...
Azər türkcəsində sinonim qoşa söz kimi söz-sav deyimi var. Qədim “Irk Bitik” əsərində söz, dua anlamında sab, xəbər gətirən, sözçü anlamında sabçı sözləri işlənir. Lemni yazısnda sap, sape, sapçı, sp formasında yazılmış sözlərin kombinator meto...
Hər iki yazının müqayisəsi göstərir ki, onları eyni adam yazmamışdır, çünki bəzən həm eyni sözün yazılışında, həm də eyni sözlərin sıralanmasında fərq görünür. Bu durum yazıların müxtəlif sabçı tərəfindən yazılmasını ortaya qoyur, hər iki yazıda ey...
Lemni yazılarının birində mara qam, digərində mara maq deyimində mar//maq//qam sözlərinin üçü də “kahin” anlamı ilə Ön Asiyada işlənən sinonim sözlərdir. Azərbaycanda maq boylarından çıxan maqlar və türk xalqlarında olan qamlar bəllidir. Arameycə də...
Qədim türklər ada çox böyük önəm verirdilər, ərdəmli igidlər şanlı-şöhrətli ad qazanmaq üçün savaşlarda inadla vuruşur, aldığı əradla qürur duyurdu. Qədim türk yazılarında ər adı deyimi çox işlənir. Örnəyin, Barık (Yenisey) yazısında keçən “er erdəm...
Lemni yazılarının mətni göstərir ki, hər iki yazıda Aker Tagarın bəngüdaşı (başdaşı) üzərinə yazılası epitafiyada ər adına şad titulunun ekiz tutulması (əlavə olunması) vurğulanır. Birinci yazı I şəxsin (ölənin) adından, ikinci şəkilli yazı isə Qam-...
Beləliklə, lemni yazılarının “dili açıldı”, ancaq dili açılan bu yazılar ortaya Aker Tagar şadın kimliyi, yazının hansı türk boyuna aid olması kimi bir neçə yeni sual çıxartdı. Bu sualların cavabı həm də yazının yazılma tarixinə uyğun tarixi olayl...
Herodot yunanlardan öncə Lemni adasında pelaskların (Πελασγοι), Fukidid isə tirsenlərin (Τυρσενοι) yaşadığını yazmışdır. O çağın yunan yazılarında tirsen və etrusk adı sinonim işlənirdi. Görünür, “dəniz xalqları” sırasında hər iki boyun (plst, trs) a...
Tövratda Yafəsoğulları sırasında qomer (qamər//kimmer) ilə trs (tiras) qardaş sayılır.617F Təbəri də türk-xəzər boylarının tiras (tireş) soyundan törədiyini yazır.618F Başqa bir ehtimala görə, lemni yazısı qamər boylarının Anadoluda m.ö.7-ci əsr...
Bilindiyi kimi, qədim türk törəsinə görə elbəyin, xaqanın oğulları (teginlər) qoşun və ya bölgə başçısı təyin olunanda onun ər adına şad ünvanı (titulu) əlavə edilirdi. Asur çarının yazısında belə bir elbəy oğlu olan Sandak-şat ərin adı keçir. Lemni ...
Lemni yazısının yazılma tarixi Aker Tagar şad üçün son döyüş olan savaşın tarixilə bağlıdır. Hər halda, Lemni adasında bu savaş qamərlərin Kiçik Asiyadakı hegemonluğunun ilkin çağlarında deyil, son çağlarında baş vermişdir. Lidiya çarı Aliata yeni...
Beləliklə, qədim türk tarixinə yeni bəlgə verən lemni yazıları Suqas elinin, suqas (çuvaş) dilinin və Aker Tagarın mənsub olduğu araz boyunun da qamərlərlə bağlı olmasını ortaya qoyur. Bu yozum qamər-etrusk əlaqələrinə işıq tutur, etrusk dilinin t...
7. Hay
Hindavropa mənşəli haylardan II Bitikdə Armeniya və Hayastan adlarının açımından danışarkən geniş bəhs edib, ermən boyunun subar türklərindən qalma və Ermən ölkəsinin türk yurdu olduğunu sübut edən xeyli tarixi-linqvistik və tarixi-coğrafi bəlgələr gö...
Богушь С. С. История царства Херсонеса Таврийского. СПб.1806
Виноградов В. Б., Дударев Л. С., Рунич А. П. Киммерийско-Кавказские связи. «Скифия и Кавказ», Киев, 1980
Гетман А. Н. Некоторые особенности маркировки сырцовых кирпичей Средней Азии. ЭИАСА, 1979
Тер-Мкртичян Л. Х. Армянские источники о Средней Азии V-VII вв. М. 1979
Йереванлы Я. Щованес Туманйан вя Азярбайъан ядябийаты. Йереван, 1974
Сейидов М. Азярбайъан мифик тяфяккцрцнцн гайнаглары. Б. 1983
Balkan K. Eski Önasyada kut (veya gut) halkının dili ile eski türkce arasındakı benzerlik. ERDEM, cilt: 6/1, sayı 16, 1990 (ayrıbasım, 1992)
Barton G. A. The Royal İnscriptions of Sumer and Akad. 1929
Bartucz. A magyar ember. Budapest, 1938
Biswas A. The Political History of the Hunas in İndia. New Delhi, 1973
Eberhard W. Çinin Şimal komşuları. Ankara,1942
Procopius. History of the Wars. Secret Nistory and Buildings. New York,1967
