I bitik. Tarixi qaynaqlar (2014) II bitik
Yüklə 11,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Göründüyü kimi, Əhəməni, Selevki və Sasani hakimiyəti çağları istisna olmaqla, q ədim Azərbaycanın doğu və güney-doğu ölkələrlə və bölgələrlə əlaqəsi əsasən türk boyları ilə gerçəkləşmişdir. Təsadüfi deyil ki, Az ərbaycan dövlətçiliyində önəmli yeri olan Nadir şah dövlət qurultayını Muğanda keçirsə də, qərargahı Turanın mərkəzi sayılan Məşhəd və Heratda idi. 648 Çünki m.ö. II minilin ortalarından Turanın bu bölgələrinə yerl əşən ariləri həmin minilin sonundan başlayaraq güney və güney-doğu yönl ərə sıxışdıran Saqa, Hun, Ağhun (Eftalit), Kuşan, sonra Göytürk, Uyğur dövl ətlərini quran Altay türkləri idisə, İslamdan sonrakı çağlarda da Q əznəvilər, Səlcuqlar, Eldənizlər, Atabəylər və Nadir şaha qədər daha bir neç ə türk sülaləsi bu bölgədə hakim idi. Altay türkl ərinin siyasi t əşkilatlanması müxtəlif adlı boyların birliyi ilə baş tuturdu. Ad ətən, belə siyasi birliklər başçının mənsub olduğu bo- yun adı ilə tanınırdı. Belə ki, müxt əlif türk-monqol boyla- rının birliyi ilə ortaya çıxan Hun dövl ətinə tabe olan əra- zil ər genişləndikcə qaynaqlar b uradakı müxtəlif dilli xalq- ları da ümumi hun adı ilə ver- mişdir. T əbiətən mühafiz əkar və qapalı xalq olan çinlilər quzey qonşuları tərəfindən vaxtaşırı davam edən yağma axınlarının qarşısını ala bilmək üçün qədim dünyanın möcüzələri sırasında olan Çin səddini tikmişdilər. Lakin bu möht əşəm qala divarları da çox vaxt quzeyd ən gələn yarımköçəri maldar boyların süvaril əri üçün keçilməz mane ə deyildi. Belə axınları t əşkil edən boylardan biri də hunlar idi. Çin qaynaqları 648 Tahirzad ə, 2002. 335 m.ö. 318-d ə Çinin daxilində gedən savaşa cəlb olunmuş hunları artıq siyasi quruma malik bir xalq kimi t əqdim edir, m.ö. III əsrin sonunda isə şanyü (tanhu) titulu olan Tuman (T’ou-man) və onun oğlu Mətə (Mao- tun) haqqında geniş bilgi verir. Doğu Hun imperiyasının qurucusu sayılan və adı Bağatur şəklində bərpa olunan Mətənin (m.ö. 209-174) şöhrəti bir neçə əsr sonra batı hunların başında Avropanı fəth edən Atilladan az deyildi. Çinin quzeyind ən I əsrdə batıya hərəkət edən hunların bir qolu Aralın quzeyilə İtil yaxasına keçdi, Orta Asiyada qalan başqa bir qolu da Fərqanə-Toxarıstan yönündə güneyə hərəkət etdi. Çin qaynağından bəllidir ki, m.ö. 170-də hunların (syun-nu) təzyiqi il ə batıya çəkilən toxarlar (da-yüeçjilər) beş boydan ibarət idi. Bu boylar- dan biri kuşan (quyşuan) adlanırdı. 649 F ərqanədən Amudəryanın güney yaxalarına hərəkət edən toxar boyları burada m.ö. I əsrdə bir neçə bəylik (yabquluq) şəklində təşkilatlanmış və bir əsr sonra Baktriyada Kuşan döv- l ətini qurmuşdular. 650 Kuşan sülaləsi II əsrə qədər davam edən Yunan (Qrek)-Baktriya döv- l ətinin bir sıra ellinsayağı tikinti, heykəltəraşlıq, sikkə kəsdirmə gələnək- l ərini mənimsəmişdi. 651 Yabqu (yavuqa) titulu daşıyan Kuşan hökmdarı Kanişka və oğlu Huvişka dövründə Kuşan dövləti Kəşmir-Pəncab, Soğd bölg ələrini də içinə almışdı. Sonra daha çox əraziləri əhatə edən Kuşan dövl əti IV əsrin ortalarına qədər davam etdi. Qaynaqlarda kuşanların toxar (dügər) soylu olması, onlarda qabarıq görün ən türk gələnəkləri, hökmdarların yabqu titulu və türklərə məxsus soy damğası diqqəti çəkir. Kuşan hökmdarı Kucula Kara Kadfizin adın- da güclü, qara sözl əri də türk titulları ilə açılır. Oğuzun atası Qara-xan, islamı ilk qəbul edən Qaraxanlı sülaləsinin adındakı qara sözü «böyük» anlamındadır. Kuşan dövləti dağılandan sonra onlara tabe olan Turan böl- 649 B əllidir ki, Part dövləti çağında ozanlara qoşan deyilirdi və bu söz hay dilinə qusan şəklində keçmişdi. Ola bilsin ki, kuşan//quşan adı da «dağ əri», «dağlı» anlamında olub q ədim Ön Asiya qaynaqlarında toqar//taqar, Çin qaynaqlarında isə da-yüeçji şəklində keç ən və KDQ-da dügər forması alan toxar boylarının içində görünən qoşan//quşan adlı s ənətçilərlə bağlı idi. Çin yazıları bunu quyşuan şəklində verir. Kuşan sikkələri üzərində türkc ə adlar da vardır. Elbəy soyu damğası isə Azərbaycan damğaları sırasında görünür. 650 Kuşanları türk sayan M. Tantəkin onların Gəray adlı başçılarının qurduğu Kuşan dövl əti haqqında «Kuşan-Azərbaycan mədəniyət birgəliyi» adlı məqaləsində maraqlı fikirl ər söyləmiş və Azərbaycanda «quşçu» etnonimi ilə yaranmış etnotoponimlərin ku- şan boylarından qaldığını yazmışdır (Məqalənin əlyazması, 1986, 1-2). 651 Ellin t əsirini əks etdirən sikkə şəkilləri bu kitabdan alınmışdır: Stawiski 1979. 336 g ələri ağhun boylarının əlinə keçdi. 652 Orta Asiyanın batısı IV əsrin ortalarına yaxın Ağhun, doğusu Juan- juan hegemonluğu altında idi. Lakin VI əsrin 20-ci illərində göytürklərin kağanı Bumın Juanjuan dövlətinə sarsıdıcı zərbə vurdu və juanjuanlar si- yasi s əhnədən çəkildi, 560-cı illərdə isə İstemi kağan ağhunları Buxara-Daş- k ənd bölgələrindən çıxardı. Qovulan ağhunların çoxu Sasanilərin idarə etdiyi İran torpaqlarına, o cümlədən Azərbaycana keçdi. Bir qismi isə Heratda qaldı. Sasani dövlətinin doğu sınırlarında boşalan Əfqanıstanın quzeyind əki ağhun ərazilərinə isə irandilli boylar girdi. B əzi qynaqlarda eftalit (abdal) adlanan ağhunlar Göytürk dövləti t ərəfindən pərən-pərən salınana qədər V-VI əsrlərdə Türküstan, Soqdiya və Əfqanıstanda ağalıq edirdi. Hindistanın quzeyində kuşanlardan sonra hökmranlıq edən ağhunların adı buralarda uzun müddət yaşadı. Toxarıs- tan v ə Qəndahar bölgələri V-VII əsrlərdə ağhunların idarəsi altında idi. P əncaba keçənlər isə yerli əhali içində VIII əsrdə ərisələr də, türk mənşəli olduqlarını unutmadılar. Belə ki, 500-cü illərdə «Huna Raca» ləqəbilə bir müdd ət bölgəni idarə edən qüdrətli Toramana tigin böyük şan-şöhrət qa- zanmış və ağhunların məskəni kimi Huna-desa tipli toponimlər bir neçə əsr hind qaynaqlarında işlənmişdir. 653 Hindli yazar Upendra Thakur h ətta bir neç ə əsrdən sonra 30 il (1290-1321) Hindistanı idarə edən türksoylu x ələcləri də ağunların qalığı sayır. 654 Xorasan kuşanlardan sonra V əsr boyu Sasani dövləti ilə gah savaş, gah da barış durumunda olmuş ağhunların əlinə 455-də keçdi. Firdovsinin yazdığına görə, onlar Bəhram Gurun vaxtında Reyəcən (Tehrana yaxın) g əlmişlər. Xorasana yerləşən ağhunların iki il bütöv İrana hakim olduğu da qeyd olunur. 655 Y əzdigird öləndən sonra Firuz (459-484) ağhun kağanı Ağsunqurun köməyilə taxta çıxıb şahlıq edir, lakin dönüklük edib ağhunlara qarşı vuruşur və Ağsunqur tərəfindən öldürülür. 656 Şah Firuzdan sonra taxta çıxan Kavad da Məzdəki hərəkatı ilə üz-üzə qalanda ağhunlara sığınır və onların yardımı ilə hakimiy ətini geri qaytarır. Ağhunların da böyük bir qismi kuşanlar kimi budizmə tapınırdı. « İpək yolu» üzərindəki əsas məntəqələrə nəzarət edən ağhunları strateji bölg ədən uzaqlaşdırmaq üçün göytürk kağanı Mukan sasani şahı I Xosrov Anuşirəvanla (531-579) ittifaqa girmiş və batıdakı nümayəndəsi 652 Olsun ki, Ağ-Hun adı «batı hun» anlamında Hun imperiyasının batı qanadına aid idi. 653 Biswas, 1973, 56-67. 654 Thakur, 1967, 55. 655 Procopius, 1967, I. 4. 656 Litvinsky, 1996, 140. 337 İstemi xanla birləşən sasanilər ağhunları Hindistana tərəf sıxışdırmışlar. Ərəb qoşunları isə VIII əsrin əvvəlində Toxar elində ağhun hakimiyətini darmadağın etdi. Doğu Hun imperiyasından sonra meydana çıxan Ağhun dövləti türk toplumunun çox olduğu doğu ya batı yönlərə deyil, hindiran boylarının m əskunlaşdığı güney bölgələrə önəm verdiyi üçün hunlar kimi dövlətin sınırlarını böyüdə bilmədilər. Bu missiyanı Bumın və İstemi qardaşlarının mənsub olduğu türk boyu gerçəkləşdirdi. Göytürk (doğu türk) boyu VI əsrin ortalarında Baykal gölündən Xəzər dənizinə qədər böyük bir ərazidə Turan dövlətini qura bildi. Bəzən bu sınır batıda Azaq d ənizinəcən uzanırdı. Asiyada yaranmış ən böyük Türk dövlətini meydana g ətirən bu boyun adı sonralar türksoylu xalqların ümumi adına çevrildi. Bir sıra tarixçilər türk adının ilk dəfə güya Göytürk dövləti ilə eyni vaxta ortaya çıxdığını yazırlar. Əlbəttə, türkologiyada dərin kök salmış bu yanlış fikir elmi əsasa söykənmir. Qədim forması türük və daha qədim forması turuk olan bu türk etnonimi het, elam, akad-asur yazılarında və antik çağ yazarlarının əsərlərində yer almışdır. Hətta, m.ö. XIX-XVIII əsrlərdə Urmu gölünün güneyində Turuk bəyliyi vardı . 657 Turuk b əyliyi v ə asuroloqların yanlış olaraq, mixi yazılarda bu bəyli- yin adını Turukki şəklində oxuması haqqında III Bitik- d ə geniş bilgi verilir. Buradaca qeyd edək ki, turuk adı asur yazısında bir neçə qaynaqda belə yazılmışdır: Urmu gölünün güney-d oğu bölgələrində yaşayan turuk boyunun adı m.ö. XIX - XII əsrlər arasında Asur qaynaqlarında çəkilir. Görünür, burada Mana dövl əti qurulana qədər turukların böyük bir hissəsi Turana keçmiş v ə böyk Hun imperiyasının etnik tərkibini təşkil edən onlarla türk boyu kimi, «hun» adı altında görünməz olmuşdur. Yalnız ağhunlar çağında bir araya g əlib toparlanan turuk boyu artıq göy-türk, yəni «doğu türklər» adı il ə siyasi səhnəyə çıxmışdır. Bu adın özü aydın göstərir ki, həmin türklər 657 Az ər xalqı, 2000, 34-38; Bu adın turuk forması Anadoludan Doğu Türküstana qədər müxt əlif bölgələrdə və müxtəlif zamanlarda işlənmişdir. Belə ki, hələ m.ö. II minildə Kiçik Asiyada Turuxmid (Turuk-bud) şəhəri vardı, M. Kaşqari isə Fərqanə ilə Qaşqar arasında Arık-Turuk toponimi qeyd edir (MK, I, 66; 380); Əndicandan güneydəki dağ- larda Turuk- Şayan boyunun yaşaması da bəllidir (Vekayi, 1987, 64-65). 338 batıdan (Azərbaycandan) doğuya getmişlər. 658 Ön Asiyadan doğuya get- miş türk boylarının dilində rəng bildirən sözlərin cəhət anlamı da saxlan- mışdır: ağ (batı), göy (doğu), qara (quzey), qızıl (güney), sarı (orta). 659 İstemi öləndə (576) artıq Göytürk imperiyasının təsir dairəsi batıda Qarad ənizə, doğuda Mancuriyaya qədər uzanırdı. Göytürklərin yaratdığı dövl ətin ilbəil böyüməsi Çini narahat edirdi. Bu çağlarda türklərin adi boy b əylərinin hücumları qarşısında aciz qalan Çin böyükləri bu dövləti daxild ən dağıtmaq uçun müxtəlif vasitələrə əl atır, ayrı-ayrı boyların bir- biril ə savaşa bilməsi üçün diplomatik gedişlər edirdi. Çinin bu uğurlu si- yas əti yarım əsrdən sonra öz bəhrəsini verdi. Belə ki, iki qola (batı-doğu) bölün ən Göytürk dövlətinin doğu və batı qanadları arasında başlanan iç sav aşlar nəticəsində siyasi iqtidarını doğu Göytürk kağanlığı 630-da itirdi, batı Göytürk kağanlığı da zəifləyib, 659-da çökdü. Bu çağlarda artıq keçmiş Göytürk dövlətinin əsas əyalətləri Çinin kontrolu altına düşmüşdü. Yalnız VII əsrin sonunda dirçələn göytürklər 682-də yenidən müstəqil siyasi hakimiy ət əldə etdilər. Kutluq kağanla Kapağan kağan dönəmində Göytürk dövl əti gücləndi və hakimiyət uyğurların əlinə keçənəcən, yəni 745- ə qədər davam etdi. Beləliklə, iki əsrə yaxın (193 il) müəyyən parçalanma v ə fasilə ilə davam edən Göytürk imperiyası Ön Asiyadan doğuya getmiş türklərin Saqa və Hun imperiyasından sonra qurduqları ən böyük dövl ət idi. Tarixboyu ist ər batıda, istərsə doğuda bö- yük imperiyalar qurmuş öncəki, həm də sonrakı türk dövlət başçılarından fərqli olaraq, Göytürk kağanları yaşadıqları olay- ları anıt (bəngü) daşları üzərində türk yazısı ilə yazmışlar. Günümüzəcən bir hiss əsi qalmış bu yazıları ünlü türkoloqlar 658 Türk adı yalnız turuk//türük//türk formalarında deyil, tur, türkiş, türkmən, turukman etnoniml ərində də işlənmişdir. «Avesta» türklərdən tur şəklində bəhs edir, Turan elləri türkl ərdir. Hələ nəşr olunmamış «Enki və Ninxursaq» adlı bir sumer mifində Turkiş öl- k əsi deyimi vardır (Kramer, 2002, 310); Z.V.Togan m.ö.V əsrdə Əhəmənilərin Misir s əfərində iştirak etmiş türkmən əskərləri haqqında yunan, ərəb qaynaqlarında və Misir papiruslarında olan bəlgələri qeyd edir, bu əskərlərdən birinin Xarçın (oğlu) Darqman (türkman) adlandığını göstərir (Togan, 1981, 416, 124-cü qeyd). Akad çarı Naram-Suenə qarşı koalisiyada m.ö. XXIII əsrdə iştirak etmiş subar boy- larının tərkibində Quşu, Türki, Kaniş bölgə və boy adları, bu boylara başçılıq edənlər sırasında Zipan (Çoban), Mudakin (Budak), Buman-ailu (Bumın), İlşun-ailu (Elçün) ad- ları sanki haqqında danışdığımız kuşan boyunun yabqusu Kanişka və göytürk kağanı Bumın adında və digər türk onomastikasında təkrar olunur. 659 Gabain, 1962, 115; Кононов, 1978, 160; Bəzi türk bylarının adında işlənən bu söz- l ər rəng deyil, cəhət bildirir: ağxəzər-qaraxəzər, ağqoyunlu-qaraqoyunlu, ağhun, qara- tatar, göytürk, qızılbut (qızıl boyu), sarıuyğur və s. 339 ic ələyib nəşr etmişlər. Son vaxtlar isə bu yöndə Türkiyənin tanınmış türkoloqları ardıcıl iş aparırlar. 660 İslamöncəsi böyük dördlük (Bizans, İran, Göytürk, Çin) deyə bilə- c əyimiz dünya dövlətlərindən biri olan Göytürk (552-745) dövlətinin geo- siyasi marağı ticarət yolları keçən bölgələri öz nəzarəti altına almasına yön əlmişdi. Yarandığı ilk çağlarda batı sınırları ağhunların ərazilərinə çatan Göytürk dövl ətinin kağanları Sasani şahları ilə əlbir olub, ağhunları Hindistana t ərəf sıxışdırdılar. Ağhunların Orta Asiyadakı quzey bölgələri v ə Doğu Türküstandakı quzey-doğu bölgələri (Kaşqar, Xotan) Göytürk dövl ətinin, Amudəryaya qədər batı və güney-batı bölgələri isə Sasanilərin əlinə keçdi. Beləliklə, Dəmir-qapı keçidi Göytürk və Sasani dövləti ara- sında sınır keçidi oldu. Hindistana qovulan ağhunlar isə zaman-zaman bu- radakı siyasi olaylarda ön plana keçsələr də, türk dilini itirib bütövlükdə yerli hind xalqlarının içində əridilər. Göytürkl ər strateji bölgələri ağhunların əlindən alandan sonra İran ilə olan siyas əti dəyişdi. Sasani hakimiyətini zəif salmaq üçün Bizansla əlaqə quruldu, bir neç ə dəfə qarşılıqlı elçi heyətləri danışıqlar apardı və İstemi kağanın Bizansa göndərdiyi ismarışla 571-də İran-Bizans savaşı yenidən başlayıb 20 il davam etdi. Farslara qarşı Göytürk-Bizans ittifaqı VII əsrin ortalarına qədər Qafqazda da mühüm rol oynadı. Belə ki, ərəblərin g əlişinə qədər Orta Asiyadan və Azərbaycandan İrana təzyiq edən türk boyları Sasani dövlətinin süqutu üçün zəmin yaratmışdı. Saqa, Hun, Kuşan və Ağhun dövlətlərinin etnik tərkibində başqa dilli boylar olsa da, əsas kütləni müxtəlif türk boyları təşkil etdiyi kimi, Göytürk dövl ətinin tərkidində də müxtəlif adlı onlarla türk boyları vardı. Bunların sırasında Azərbaycandan getmiş az boyunun bir bölümü hətta Yenisey çayına qədər gedib çıxa bilmişdi. 661 Daxild ə hakimiyəti ələ ke- çirm ək üstündə türk boyları arasında vaxtaşırı savaşlar da olurdu. Göytürk dövl ətinə tabe olan bir neçə uyğur boyu Bilgə Kağanın ölümündən sonra 745-d ə Uyğur dövlətini qurdular. Soydaşları yarımköçəri bozqır göytürk- l ərindən fərqli olaraq, uyğurlar oturaq yaşama önəm verirdilər. Ona yaxın boyu birləşdirən Boyla kağan Orxun çayı hövzəsində Uyğur dövl ətini möhkəmləndirdi. Kutluq Bilgə və Bayançor (Moyençor) kağanların vaxtında bu dövlətin sınırları böyüyüb, Yeniseydən Kaşqara q ədər uzandı. Öncə Göytürk dövlətinin doğu əyalətləri olan bölgələr artıq uyğurların əlində idi. Təxminən bir əsr sonra Yenisey yaxalarından qalxan qırğızlar 840-da Uyğur dövlətinin paytaxtı Qarabalsaqun şəhərini tutdu. Güney ə çəkilən uyğurların bir hissəsi Qansu-Ordos, bir hissəsi də Tanrı dağları, Turfan və Beşbalıq bölgələrində məskunlaşdı. Qansu əyalətində 660 Bu şəkillər tanınmış türkoloq dostum Prof. Dr. Osman Fikri Sərtqayanın kitabından alınmışdır (Sertkaya, 1995, 183, 186, 190). 661 Göründüyü kimi, daha önc ə Azərbaycandan Avropaya gedən azlar orada dilini itirib norveçlil ərin içində əridiyi halda, doğuya gedən az boyu türk mühitində oldu ğundan öz dilini saxlaya bilmişdir. 340 uyğurların müstəqil dövləti Çinin quzeyində şatolarla qonşuluqda davam etdi. 662 Beşbalıqda isə 856-da uyğurların yenidən qurduğu dövlətin başına Menqli keçdi. Uyğur kağanları «Uluq//Gün//Ay tanrıda kut bulmuş, il tut- muş alp külüg bilgə» tipli titullar daşıyırdı. Siyasi hakimiyətini X əsrin ortala rında itirən uyğurlar Kidan, sonra Tanqut, daha sonra isə Monqol hakimiy ətinə tabe oldular. Uyğurların əksəriyəti şəhərlərdə yaşadığı üçün yazı kulturu sürətlə inkişaf etdi. Dini, didaktik v ə ədəbi əsərlərin yazıldığı Xaqaniyə türkcəsi türk dill əri sırasında zənginliyilə seçilən uyğur ədəbi dilinin yaranmasına zəmin hazırladı. Uyğurların qonşu xalqlara, özəlliklə monqollara mədəni təsiri böyük idi. Monqollar göytürk yazılarından fərqlənən yeni uyğur əlifbasını da qəbul etdilər. Ərəblər də kağızı ilk dəfə uyğurlardan alıb, Avropa xalqlarına tanıtdılar. Qədim türk Tanrıçılıq dinindən uzaqlaşan uyğur boyları budizm, manixeizm və bəzi bölgələrdə xristian (nestoriyan) dinin ə tapınırdı. Nəhayət, Orta Asiyada ilk müsəlman türk dövləti quran Qaraxanlılar (940-1040) ilə təxminən eyni çağda, 934-də İslamı qəbul etdil ər. Bu bölm ədə Altay türkləri dediyimiz doğu türk boylarının zaman-zaman qurduğu yalnız böyük dövlətlərin adını xronoloji ardıcıllıqla yad etdik. T əbii ki, doğuda adını çəkdiyimiz və çəkmədiyimiz onlarla türk boyunun qurduğu kiçik dövlətlər və bəyliklər də olmuşdur. Lakin Altay türklərinin siyasi tarixi mövzumuzdan k ənar olduğu üçün yalnız ümumi mənzərəni t əsəvvürə gətirmək üçün vaxtilə Ön Asiyadan doğuya getmiş türklərin oradakı qonşu xalqlar və dövlətlərlə əlaqəsinə toxunduq. Çünki sonralar batıya, o cümlədən Azərbaycana qayıdan bəzi türk boylarının fiziki görk əmində, dilində, etnoqrafiyasında, mifologiyasında, folklorunda həmin əlaqələrin az və ya çox dərəcədə görünən izi vardır. Göründüyü kimi, Az ərbaycan türklərinin birbaşa yaxından və ya dolayısı ilə uzaqdan əlaqədə olduğu doğu və güney-doğu qonşuluğunda m.ö. I minild ən İslamaqədərki dövrdə baş verən olaylar Azərbaycanda Mana, Mada, Saqa, Atropat, Alban dövl ətləri çağına aiddir. Əhalisinin əsas kütləsi müxtəlif adlar daşıyan azər türkləri olan Azərbaycanın bir çox bölg ələrinin Əhəməni (fars), Part (türk-fars), Sasani (fars), Xilafət ( ərəb) dövlətləri tabeliyində olduğu çağlarda strateji bölgələrə irandilli, qafqazdilli, h əmçinin hay və ərəb tayfalar yerləşdirilsə də, həmin çağ- larda quzeyd ən və doğudan qayıdan bir sıra türk boyları Azərbaycanın etnik demoqrafiyasında türklərin sayını azalmağa qoymamışdır. * * * * 662 F ərqanədən VII əsrdə çıxan şad (şato) boyu VIII-X əsrlərdə Çinin quzeyində yerləş- miş və siyasi arenada önəmli rolu olmuş türk boylarından idi (Azər xalqı, 2000, 56). 341 Türk boylarının Azərbaycandan getməsi və Azərbaycana qayıtması olayları ümumtürk tarixinin önəmli səhifələridir. Belə ki, bu miqrasiyalar t əkcə türk xalqlarının deyil, hələ on minil öncədən başlanmış və bütöv Avrasiya xalqlarının demoqrafiyasını formalaşdıran tarixi köçlərin 4-5 minil önc əki davamıdır. Lakin bu son miqrasiyalar artıq formalaşmış və siyasi qurumu olan toplumun yerd əyişməsidir ki, bunun da öz özəllikləri vardır . 663 Aşağıdakı sxemlərdən göründüyü kimi, ən qədim miqrasiyalar Ön Asiyadan əkinçilik və heyvandarlıq kulturunun ətrafa yayılması ilə müşayiət olunur. Son 4-5 minildə buradan doğu və quzey yönlərə olan köçl ərin səbəbi də iqlim dəyişməsi, yaranmış böyük quraqlıq dönəmilə b ağlıdır. Yarımköçəri türk boyları bu çağlarda daha çox Xəzər ətrafında dövr ə vurmuşlar. Bunun örnəyini saqa boylarının miqrasiyasında aydın görm ək olur. Belə ki, Ön Asiyadan doğuya gedən saqalar Azərbaycan- Orta Asiya-Altay-Azaq d ənizi-Azərbaycan dövrələmə yolunu bir neçə əsrdə keçsələr də, əsas dolandıqları bölgələr Xəzər hövzəsidir. İslamaqədər Ön Asiya türklərinin qonşu ölkələr və xalqlarla olan əlaqələri göst ərir ki, buradan batı və quzeyə gedənlərin çoxu başqa dilli xalqların içind ə ərimişlər, doğuya gedənlər isə nəinki ərimiş, hətta içinə aldığı tunqus, monqol, finuqor dilli boyların da bir hissəsini türkləşdirmişlər. Bizc ə, bu etnodemoqrafik olayın əsas səbəbi «doğma» və «yad» mühitlə bağlıdır. Batı ölkələrdən fərqli olaraq, hələ prototürk çağından Orta Asiya v ə Altaya gedən türk boyları burada ikinci böyük Atayurd sala bilmiş və tarixi Turanı, Türküstanı «doğma» mühitə çevirmişdilər. Doğrudur, doğuda da türkl ərin əriməsi olayı baş vermişdir, lakin belə olaylar Çin və Hind ölk ələrində, yad mühitdə olmuşdur. Əgər biz Avropa Hun imperatorluğu il ə Asiya Hun imperatorluğunu quran hunların sonrakı taleyini müqayis ə etsək, görərik ki, bu imperiyalar dağılandan sonra Avropada qalan hunların çoxu bir neçə əsr başqa adlarla görünsə də, sonda başqa dilli xalqların içində əriyib «görünməz» olur, lakin Asiyda qalan hunlar da sonra başqa adlar daşımasına baxmayaraq, burada etnik kimliyini itirmir. Urmu teo riyası bunun örnəyini türk boylarının batı və doğuya miqrasi- yaları ilə göstərir: 663 Ətalətdən çıxıb hərəkətə başlayan hər hansı toplum müəyyən qüvvə ilə hərəkətə gə- lir. Bir boyun t əzyiqi ilə sükunətdən çıxıb yerindən tərpənən boy qonşu bölgədəki boyu, o da öz qonşusunu köçməyə vadar edir. Bu baxımdan, qədim yazarların qələmə aldığı X əzər hövzəsində baş verən köçlərin təsviri gerçəkliyi əks etdirir. Əgər bu yazılarda «m.ö.VIII əsrdə issedonlar massagetləri, onlar saqaları, saqalar da qamərləri yerindən çıxardı» kimi deyimə rast gəliriksə, ona inanmaq lazım gəlir. 342 Batıda əriyən türk boyları Doğuda başqa türk boylarına qarışanlar az subar saqa etrusk hun bulqar avar kuman- qıpçaq az subar saqa araz hun bulqar avar kuman- qıpçaq və s. (I Bitiyin sonu) ƏDƏBİYAT Абаев В. И. О языке южных осетин. ЯСКД, 1935 Абегян М. История древнеармянской литературы. I т. Ереван, 1948 Абибуллаев О. А. Энеолит и бронза на территории Нахичеванской АССР. Б.1982 Абуладзе Ц. А. Тюркский лексический материал в словаре Сулхан-Саба Орбелиани «Картули-лексикони». АКД, Тбилиси,1964 Абдуллаев И. Х. Тюркский зооним Тулпар на Северном Кавквзе. ТДЯК, 1982 Абдушелишвили М. Г. Антропология древнего и современного населения Грузии. Тбилиси, 1964 Абдушелишвили М. Г. К кранологии древнего и современного населения Кавказа. Тбилиси, 1966 Абрамзон С. М. Из этнической истории киргизов. ТС, 1966 Авдиев В. И. История Древнего Востока. Л.1948; 1953 Авдусин Д. А. Археология СССР. М.1977 Агафий. О царствовании Юстиниана. М.-Л. 1953 Адонц Н. Армения в эпоху Юстиниана.СПб.1908; Ереван, 1971 Адонц Н. История Армении. Ереван, 1972 Акишев К. А. Курган Иссык. Искусство саков Казахстана. М. 1978 Акопян А. А. Албания - Алуанк в греко-латинских и древнеармянских источниках. Ереван, 1987 Аласаниа Г. Г. Классификация грузинских письменных исторических источников. Тбилиси,1986 Алексеев В. П., Гохман И.И. Антропология Азиатской части СССР. М.1984 Алексеев В. П. Этногенез. М.1986 Алексеев В. П. География человеческих рас. М.1974 343 Алексеев В. П. Палеоантропология земного шара и формирование человеческих рас. Палеолит. М. 1978 Алиев И. История Мидии. Б. 1960 Алияров С. С. Об этногенезе азербайджанского народа (к постановке проблемы). «К проблеме этногенеза азербайджанского народа», Б. 1984 Аманжолов А. С. Руноподобная надпись из сакского захоронения близ Алма-Аты. «Вестник АН Казахской ССР», №12 (320), 1971 Аманжолов А. С. «Шумеро»-тюркские соответствия и изобразительные логограм- мы. «Schriften zur Geschichte und des Alten Orients», №5, Берлин, 1974 Аманжолов А. С. К генезису тюркских рун. ВЯ, №2, 1978 Андронов М. С. Сравнительная грамматика дравидийских языков. М.1978 Антонова Е. В. Обряды и верования первобытных земледельцев Востока. М.1990 Антонов Н. К. Лекции по тюркологии. Якутск, 1976 Антонов Н. К. Лекции по тюркологии. Новотюркская эпоха. Якутск, 1984 Антропологические типы древнего населения на територии СССР. М. 1988 Арвеладзе Б. «Армянские» или грузинские церкви в Грузии ?! Тбилиси, 1996 Арибжанов М. Некоторые лексические параллели в языке древних индейцев Мая и тюркских языках. ВТЯ, 1976 Арзинба В. Г. Послесловие о некоторых новых результатах в исследовании исто- рии, языков и культуры древней Анатолии. (бах. Маккуин), 1983 Армянская география VII века по Р.Х. СПб. 1877 Арутюнов С. А. Народы и культуры . Развитие и взаимодействие. М.1989 Арутюнян Н. В. Биайнили (Урарту). Ереван, 1970 Аппиан. Римская история. С.-Пб. 2004. Арриан. Поход Александра. М.-Л. 1962 Археология Венгрии. Конец II тыс.до н.э. - I тыс.н.э. М. 1986 Арцеховский А. В. Основы археологии. М. 1955 Асадов Ф. М. Арабские источники о тюрках в раннее средневековье. Б.1993 Атаниязов С. Словарь туркменских этнонимов. Ашхабад, 1988 Афанасьева В. К. Гильгамеш и Энкиду. М.1979 Ахмеров Р. Б. О клеймах керамических мастеров эллинистического Херсонеса. ВДИ, №3, 1951. Ахундов Д. А. Архитектура древнего и раннесредневекового Азербайджана. Б.1986 Бабаев И. А. Города Кавказской Албании в IV в до н.э. - III в н.э. Б.1990 Бабаков О. Антропологической состав туркменского народа в связи с проблемой этногенеза. Ашхабад, 1977 Багратиони Т. История. (История, написанная сыном царя Грузии Георгия XII). СПб. 1848 Багрянородный К. Об управлении империей. М.1989 Бакиханов А. Гюлистан-и Ирам. Б.1991 Бар-Эбрей. Всеобщая история. (Пер. Р.А.Гусейнова). Б.1960 344 Барроу Т. Санскрит. М. 1976 Бархударов А. С. Развитие индоарийских языков и древнеиндийская культурная традиция. М. 1988 Баскаков Н. А. Тюркская лексика в «Слове о полку Игореве». М. 1985 Баскаков Н. А. Русские фамилии тюркского происхождения. М. 1970; Б. 1992 Бейлис В. М. К вопросу о конъектурах и о попытках отождествления этнонимов и топонимов в текстах арабских авторов IX-XIII вв. о Восточной Европе. «Восточное историческое источниковедение и специальные исторические дисциплины», вып.1. М.1989 Белицкий М. Забытый мир сумеров. М. 1980 Бикерман Э. Государство Селевкидов. М. 1985 Бичурин Н. Я. (Иакинф). Собрание сведений о народах обитавших в Средней Азии в древние времена. М.-Л. (I-II том) 1950, (III том) 1953 Бузанд Ф. История Армении Фавстоса Бузанда. Ереван, 1953 Бунак. В. В. Человеческие расы и пути их образования. СЭ. №1, 1956 Буниятов З. М. Государство Хорезмшахов-Ануштегинидов (1097-1231). М. 1986 Богданова В. И. Антропологический состав и вопросы происхождения современ- ных тувинцев. АКД, М. 1979 Богушь С. С. История царства Херсонеса Таврийского. СПб.1806 Бойс М. Зороастрийцы. Верования и обычаи. М.1987 Бромлей Ю. В. Очерки теории этноса. М.1983 Брук С. И. Население мира. Этнодемографический справочник. М. 1981 Вавилов Н. И. Избранные труды (в пяти томах). М.-Л.1959-1965 Вадецкая Э. Б. Археологические памятники в степях Среднего Енисея. Л.1986 Вайнштейн С. И., Крюков М. В. Об облике древних тюрков. ТС, М. 1966 Верещагин Н. К. Записки палеонтолога. Л.1981 Виноградов А. В. Тысячелетия, погребенные пустыней. М.1966 Виноградов В. Б., Дударев Л. С., Рунич А. П. Киммерийско - Кавказские связи. «Скифия и Кавказ», Киев, 1980 Войтов В. Е. Каменные изваяния из Унгету. ЦА, М.1987 Гадло А. В. Этническая история Северного Кавказа IV-X вв. Л.1979 Гаджиев А. Г. Древнее население Дагестана. М.1975 Галонифонтибус И. Сведения о народах Кавказа (1404 г.). Б. 1980 Гамкрелидзе Т.В., Иванов Вяч.Вс. Индоевропейский язык и индоевропейцы. I-II т. Тбилиси. 1984 Гашимова У. Ф. Одонтологическая характеристика современного населения Азер- байджана. ВА, вып.60, 1979 Гельб И. Е. Опыт изучения письма. М.1982 Герни О. Р. Хетты. М. 1987 Геродот. История в девяти книгах. Л.1972 345 Герценберг Л. Г. Морфологическая структура слова в древних индоиранских язы- ках. Л. 1972 Гёр-оглы. Туркменский героический эпос. М.1983 Гетман А. Н. Некоторые особенности маркировки сырцовых кирпичей Средней Азии. ЭИАСА, 1979 Гиндин Л. А., Цымбурский В. Л. О Езеровской надписи и фрако-этрусских связах: Проблемы мнимые и подлинные. M.1987 Гиоргадзе Г. Г. К вопросу о локализации и языковой структуре каскских этничес- ких и географических названий. ПС, 1961 Гранде Б. М. Введение в сравнительное изучение семитских языков. М.1972 Грач А. Д. Вопросы датировки и семантики древнетюркских тамгообразных изо- бражений горного козла. ТС, 1972 Грач. А. Д. Центральная Азия как историко-археологический регион. «ИИКЦА», 1983 Грач. А. Д. Золотая композиция скифского времени из Тувы. «ЦА», 1987 Гричан Ю. В. Новые материалы по изобразительному искусству Горного Алтая. ТВИБИС, 1987 Гукасян В., Асланов В. Исследования по истории азербайджанского языка допись- менного периода. Б. 1986 Гумбатов К. Н. Забытые курганы. (Происхождение азерб. тюрков). Б. 1998 Гумилев Л.Н. География этноса в исторический период. Л.1990 Гусейнова М. А. Керамика Восточного Закавказья эпохи поздней бронзы и ранне- го железа XIV-IX вв. до н. э. Б. 1989 Гусейнов М. М. Древний палеолит Азербайджана. Б.1985 Гусейнов Р. А. Сирийские источники об Азербайджане. Б.1964 Даниелян О. А. Бронзовые кинжалы из памятников Ходжалы-Кедабекской куль- туры. АММ, Х т. 1987 Дашкевич Я. Р. Армянские колонии на Украине в источниках и литературе XV- XIX веков. Ереван,1962 Дашкевич Я. Р. О создании корпуса древнерусских сообщений, посвященных тюркским народам. СТ, №6, 1984 Дебец Г. Ф. О принципах классификации человеческих рас. СЭ, 1956, №4. Деведжян С. Г. Лори-берд. Ереван, 1981 Дирингер Д. Алфавит. М.1963 Дзидзигури Ш. В. Грузинский язык. Тбилиси.1968 Документы на половецком языке XVI в. М.1967 Доманский Я. В. Древняя художественная бронза Кавказа. М. 1984 Дьяконов И. М. История Мидии. М.-Л. 1956 Дьяконов И. М. Языки древней Передней Азии. М. 1967 Дьяконов И. М. Восточный Иран до Кира. ИИГК, 1971 Дьяконов И. М. К методике исследований по этнической истории («киммерий- цы»). ЭПИЦАД, 1981 346 Дьяконов И. М. К праистории армянского языка. ИФЖ, №3, 1983 Дьяконов И. М. Значение Эблы для истории и языкознания. ДЭ, М. 1985 Дьяконов И. М. Люди города Ура. М.1990 Джавахишвили А. И. Строительное дело и архитектура поселений Южного Кав- каза V-III тысячелетий до н.э. Тибилиси, 1973 Джавахишвили И. А. Основные историко-этнологические проблемы истории Гру- зии, Кавказа и Ближнего Востока древнейшей эпохи. ВДИ, №4, 1939 Джапаридзе О. М. К этнической истории грузинских племен: По данным археоло- гии. Тбилиси.1976 Джафаров Г. Ф. Связи Азербайджана со странами Передней Азии в эпоху поздней бронзы и раннего железа. Б.1984 Джафаров Ю. Г. Гунны и Азербайджан. Б. 1985; 1993. Дёрфер Г. Проблема родства алтайских языков с позиции индоевропеистики. ВЯ, №3, 1972 Дёрфер Г. Базисная лексика и алтайская проблема. ВЯ, №4, 1981 Дунаевская И. М. Язык хеттских иероглифов. М. 1969 Дэвлет М. А. Петроглифы Мугур-Саргола. М. 1980 Елизаренкова Т. Я. Грамматика ведийского языка. М.1982 Елизаренкова Т. Я. Ведийский язык. М.1987 Есаян С. А., Погребова М. Н. Скифские памятники Закавказья. М.1985 Есаян С. А. Древняя культура племен Северо-Восточной Армении. Ереван, 1976 Заблоцка Ю. История Ближного Востока в древности. М.1989 Закиев М. З. Татары. Проблемы истории и языка. Казань, 1995 Закиев М. З. Этногенез и основные вехи развития булгаро-татар в контексте «Запад- Восток». «Очерки по истории татарской культуры», Казань, 2001 Захиди А. И. Слова тюркского происхождения в современном арабском языке. АКД, Б. 1967 Зифельдт-Симумяги А.Р. Урало-Алтаиъа. Кн. I. ООИА, Б.1928 Ибн Хордадбех. Книга путей и стран. Б.1986 Ибрагимов Н. Ибн Баттута и его путешествия по средней Азии. М.1988 Иванов Вяч. Вс. Об отношении хаттского языка к северозападнокавказским. ДА, 1985 Иванов В. В. Древневосточные связи этрусского языка. ДВ, 1988 Иессен А. А. Кавказ и Древний Восток в IV и III тысячилетиях до н. э. КСИА. № 93. М.1963 Исмаилов Г. С. Археологическое исследование древнего поселения Баба-Дервиш. Б.1977 Исмагулов С. Этническая антропология Казахстана. Алма-Ата, 1982 Йакут ал-Хамави. Му’джам ал-Булдан. (Сведения об Азербайджане). Б. 1983 Каграмансой М. Грузинско-азербайджанские языковые параллели. Б. 1992 Казвини Х. Нузхат ал-Кулуб (Пер.З. М. Бунятова и И. П. Петрушевского). Б. 1983 347 Казиев С. М. Альбом кувшинных погребений Мингечаура. Б. 1960 Калоев Б. А. Осетины. М. 1971 Каланкатуаци М. История страны Алуанк. Ереван, 1984 Калинина Т. М. Сведения ранних ученых Арабского халифата. М. 1988 Калмыков И. Черкесы. Черкесск, 1974 Канакерци З. Хроника. М. 1969 Канзакеци К. История. Б. 1946; Киракос Ганзакеци. История Армении. М. 1976 Канева И. Сумерский язык. Санкт-Петербург. 1996 Каримуллин А.. О возможном родстве отдельных индейских языков с тюркскими. ВТЯ, 1976 Каримуллин А. Прототюрки и индейцы Америки. По следам одной гипотезы. М. 1995 Касимова Р. М. Антропологические исследования современного населения Азер- байджанской ССР. Б. 1975 Капанцян Гр. Хайаса - колыбель армян. Этногенез армян и их начальная история. Ереван, 1947 Керам К. Боги, гробницы, ученые. М. 1986 Кигурадзе Т. В. Периодизация раннеземледельческой культуры Восточного Закав- казья. Тбилиси, 1976 Киланава Б. И. К этногенезису грузин. (Роль фактов индоевропейских и тюркских языков в изучении этнонимов kartvel-i, eqr-i, iber-i, kolx-i). АФМ, I, 1983 Киселев С. В. Древняя история Южной Сибири. М.1951 Кызласова И. Л. Новые материалы по Енисейской рунической письменности. СТ, №4, 1981 Кленгель-Брант Э. Вавилонская Башня. М. 1991 Климов Г. А. Кавказские языки. М.1965 Климов Г. А. Введение в кавказское языкознание. М. 1986 Клинописные тексты из Кюл-тепе. M. 1968 Кляшторный С. Г. Руническая эпиграфика Южной Сибири. «СТ», №4, 1976 Кобычев В. П. Некоторые вопросы этногенеза и ранней этнической истории народов Кавказа: Финно-угры на Кавказе. КЭС, IX, 1989 Кожин П. М. К проблеме происхождения колесного транспорта. ДА, 1985 Козинцев А. Г. Антропологический состав и происхождения тагарской культуры. Л.1977 Козырева Н. В. Древняя Ларса. М. 1988 Койкырылган кала. М. 1967 Коковцов П. К. Еврейско-хазарская переписка в X в. Л.1932 Кондратов А. Книга о букве. М. 1975 Кононов А. Н. Семантика цветообозначений в тюркских языках. ТС (1975), М.1978 Кононов А. Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников. Л.1980 Кораблев И. Ш. Ганнибал. М. 1981 Короглы Х. Г. Огузский героический эпос. М.1976 348 Короглы Х. Г. Взаимосвязи эпоса народов Средней Азии, Ирана и Азербайджана. М.1983 Котвич В. Л. Исследование по алтайским языкам. М. 1962 Крупнов Е. И. Древняя история Северного Кавказа. М. 1960 Крамер С. Н. История начинается в Сумере. М. 1965; 1991 (II basqı) Крамер С. Н. Сумеры. Первая цивилизация на Земле. М. 2002 Ксенофонтов Г. Хрестес. Шаманзм и христианство. Иркутск, 1929 Ксенофонт. Киропедия. М. 1976 Кубарев В. Д. Древнетюркские изваяния Алтая. Новосибирск, 1984 Кубарев В. Д. Курганы Уландрыка. Новосибирск, 1987 Лавров Л. И. Историко-этнографические очерки Кавказа. Л. 1978 Латыпов Ф. Элементы морфонологии этрусского языка в свете пратюркской ги- потезы. АФМ, III, 1991 Латышев В. В. Известия древних писателей греческих и латинских о Скифии и Кавказе. Ч. I-II, СПб., 1904-1906; ВДИ, 1947-1949; №2, 1952 Липин Л. А. Акадский (Вавилоно-ассирийский) язык. Вып. II, Словарь. Л. 1957 Ллойд С. Археология Месопотамии. М. 1984 Лермонтов М.Ю. Полное собрание. Т. 4. Л. 1940 Луконин В. Г. Культура Сасанидского Ирана. М. 1969 Луконин В. Г. Древний и ранневековый Иран. Очерки истории и культуры. М.1987 Мавродин В. О появлении огнестрельного оружия на Руси. «Вестник Ленинград- ского университета», №3, 1946 Майзель С. С. Пути развития корневого фонда семитских языков. М. 1983 Маккуин Дж. Г. Хетты и их современники в Малой Азии. М. 1983 Малов С. Е. Древние и новые тюркские языки. «Известия АН СССР», ОЛЯ, т.XI, вып. 2, 1952 Мамедов А. Теоретические проблемы восстановления первичных корней в тюрк- ских языках. АФМ, II, 1984 Мамедов Т. М. Албания и Атропатена по древнеармянским источникам. Б 1977 Мамедов Т. Кавказская Албания. Б.1993 Мамедов С. А. Исторические связи азербайджанского и армянского народов. Б.1977 Мамедова Ф. Политическая история и историческая география Кавказской Алба- нии. Б. 1986 Маннай-оол М. Х. Тываныñ археологтуг тураскаалдары. Кызыл, 1964 (tuva dilində) Маннай-оол М. Х. Древнее изображение горного козла в Туве. СА, №1, 1967 Марлинский А. Полное собрание сочинений. Том I, ч. II, СПб. 1847 Мартиросян А. А. Раскопки в Головино. Ереван, 1954 Мартиросян А. А. Город Тейшебаини. Ереван, 1961 Мартынов А. И. Археология СССР. М.1982 Мартынов В. В. Язык в пространстве и времени. М.1983 Массон Е. М. Ахангеран. Археолого-топографический очерк. Ташкент, 1953 349 Массон В. М. Древнеземледельческая культура Маргианы. МИАС, №73, 1959 Массон В. М. Историческое место среднеазиатской цивилизации. СА, №1, 1964 Массон В. М. Средняя Азия и Древний Восток. М-Л. 1964 а Массон В. М. Поселение Джейтун. Л. 1971 Массон В. М. Первые цивилизации. Л. 1989 Массон В. М.,Сарианиды В.И. Среднеазиатская терракота эпохи бронзы. М.1973 Мезолит СССР. М. 1988 Меликишвили Г. А. Наири-Урарту. Тбилиси, 1954 Меликишвили Г. А. К истории древней Грузии. Тбилиси, 1959 Меликишвили Г. А. О некоторых наименованиях металлов в древневосточных и Кавказских языках. ВДИ, №4, 1968 Мелларт Дж. Древнейшие цивилизации Ближнего Востока. М. 1982 Мельникова Е. А. Древнескандинавские географические сочинение. М. 1986 Мейе А. Основные особенности германской группы языков. М. 1952 Менгес К. Г. Восточные элементы в «Слове о польку Игореве». М. 1979 Мен-да бэй-лу. М. 1975 Мещанинов И. И. Халдоведение. История древнего Вана. Б. 1927 Мещанинов И. И. К анализу имени Эримена. «Язык и мышление», I т. Л. 1933 Мещанинов И. И. Аннотированный словарь урартского (биайнского) языка. Л. 1978 Мизиев И. М. История рядом. Нальчик, 1990 Микеладзе Т. К. Исследование по истории древнейщего населения Колхиды и юго-восточного Причерноморья XV-IV вв. до н. э. (АДД),Тб.,1969 Минорский В. Ф.История Ширвана и Дербенда X-XI веков. М.1963 Мирзазаде Ч. Х. О некоторых названиях Каспийского моря. ОК, 1976 Мирзоев М. К ранней истории касситско-вавилонского царства (нач. XVI -сер. XV вв до н.э.). ТП, №1, 1997 Мирзоев М. Взаимоотнешения касситской Вавилонии с соседними государствами в XIV-XII вв.до н. э. ТП, №2,1997 Михаил Сириец. Хроника. (пер. Р. А. Гусейнова). Б. 1960 Младшая Эдда. Л. 1970 Молчанов А. А. Таинственные письмена первых европейцев. М. 1980 Моммзен. Римская история. I-III т. М. 1887. Мровели Леонти. Жизнь картлийских царей: Извлечение сведений об абхазах, народах Севернего Кавказа и Дагестана. (Перев. и коммент. Г. В. Цулая). М.1979 Мукитанов Н. К. От Страбона до наших дней. М.1985 Мунчаев Р.М., Мерперт Н.Я. Раннеземледельческие поселения северной Месопота- мии. (Исследования советской экспедиции в Ираке). М. 1981 Немировский А. И. Этруски. От мифа к истории. М. 1983 Неру Дж. Взгляд на всемирную историю. 1 т. М. 1981 Новгородова Э. А. Древняя Монголия. М. 1989 350 Нозадзе Н. А. Вопросы структуры хурритского глагола. Тбилиси, 1978 Овидий. Скорбные элегии. Письма с Понта. М. 1978 Окладников А. П., Окладникова Е. А. Древние рисунки Кызыл-келя. Новосибирск, 1985 Оранский И. М. Введение в иранскую филологию. М. 1988 Оппенхейм А. Древняя Месопотамия. М. 1990 Пайазат А. Ключ халдского языка. Эривань 1936 (hay dilində) Паничкина М.З. Палеолит Армении. Л. 1950 Палеолит и неолит Монгольского Алтая. Новосибирск, 1990 Палеолит СССР. М. 1984 Пигулевская Н. В. Сирийские источники по истории народов СССР. М.-Л. 1941 Пиотровский Б. Б. О происхождении армянского народа. Ереван, 1946 Пиотровский Б. Б. Кармир-Блур. I-II, Ереван, 1950-1952 Пиотровский Б. Б. Ванское царство (Урарту). М. 1959 Плетнева С. А. На славяно-хазарском пограничье. М. 1989 Плано Карпини. История монголов. М. 1957 Плутарх. Сравнительные жизнеописания. II т. М. 1963 Плутарх. Сочинения. М. 1983 Плутарх. Избранные жизнеописания. I-II тт. М.1987 Плутарх. Застольные беседы. М. 1990 Погребова М. Н. Закавказье и его связи с Передней Азией в скифское время. М.1984 Подосинов А. В. Произведения Овидия как источник по истории Восточной Европы и Закавказья. ( Тексты, перевод, комментарий). М.1985 Покровский М. Н. Русская история с древнейших времен. I т. М.1933 Потанин Г. Н. Очерки Северо-Западной Монголии. СПб. 1881 Потапов Л. П. Лук и стрела в шаманстве у алтайцев. СЭ, 1934 Прокопий Кесарийский. О постройках. ВДИ, 34, 1939 Рагозина З. А. История Востока. СПб.-Петербург. Расим Эфенди. Каменная пластика Азербайджана. Б.1986 Руденко С. И. Исскуство Алтая и Передей Азии. М. 1961 Рюмин В. А. Краткий исторический и этнографический очерки Азербайджана. АНК, 1923 Сарианиди В. И. Древние связи Южного Туркменистана и Северного Ирана. СА, №4, 1970 Сарианиди В.И. Древние земледельцы Афганистана. «Материалы советско-афган- ской экспедиции 1969-1974 гг.». М. 1977 Сергеева В. Г. Вопросы заселения Америки и трансокеанских контактов в трудах Хуана Комаса. «Пути развития зарубежной этнологии», М. 1983 Сергеев В. С. История древней Греции. М. 1948. Сетаров Д. С. Тюркизмы в русских названиях лошадей. СТ, №6, 1981 Соссюр Ф. де. Труды по языкознанию. М. 1977 351 Страбон. География в 17 книгах. М. 1994 Струве В. В. Ономастика раннединастического Лагаша. М. 1984 Сулейменов О. Аз и Я. Алма-Ата, 1975 Сумбатзаде А. С. Азербайджанцы - этногенез и формирование народа. Б. 1990 Суник О. П. К актуальным проблемам Алтаистики. «ВЯ» №1, 1976 Сэмюэльс Р. По тропам еврейской истории. М. 1991 Тацит К. Анналы. Малые произведения. Л. 1969 Тацит К. История. Л. 1969 Тепляшина Т. И. Язык бесермян. М. 1970 Терентьев-Катанский А. П. С Востока на Запад. М. 1990 Тер-Мкртичян Л. Х. Армянские источники о Средней Азии V-VII вв. М. 1979 Тер-Мкртичян Л. Х. Армянские источники о Средней Азии VIII-XVIII вв. М.1985 Техов Б. В. Скифы в Центральном Кавказе в VII-VI вв. до н.э. М. 1980 Тит Ливий. История Рима от основания города. I т. М. 1989 Трубачев О. Н. Названия рек правобережной Украины. М. 1968 Трубачев О. Н. «Старая Скифия» (Άρχαίη Σκυθίη) Геродота (IV, 99) и славяне. Лингвистический аспект. ВЯ, №4, 1979 Трубачев О. Н. İNDOARİKA в севернеом причерноморье. «ВЯ», №2, 1981 Трубецкой В. В. Бахтияры (расселение, хозяйство, общественные отношения). «Эт- нические процессы и состав населения в странах Передней Азии», М. 1963 Тугушева Л. Ю. Уйгурская версия биографии Сюань-Цзана. М. 1991 Туманян Э. Г. Структура индоевропейских имён в армянском языке. М. 1978 Федоров Я. А., Федоров Г. С. Ранние тюрки на Северном Кавказе. М. 1978 Федоров Я. А. Историческая этнография Северного Кавказа. М. 1983 Феофилакт Симокатта. История. М. 1957 Фитуни А. П. История народных легенд о кладе Александра Македонского в Ширване. «Известия О-ва обслед. и изуч. Азерб.» №4, Б. 1927 Фрай Р. Наследие Ирана. M. 1972 Фридрих И. История письма. М. 1979 Халилов Дж. А. Материальная культура Кавказской Албании. Б. 1984 Хачатрян Т. С. Древняя культура Ширака. Ереван, 1975 Хожение за три моря Афанасия Никитина. Ленинград, 1986 Хоренаци М. Исторiа Арменiи Mоисея Хоренскаго. М.1858 Чагдуров С. Ш. Происхождение Гэсэриады. Новосибирск, 1980 Чайлд Г. Древнейший Восток в свете новых раскопок. М. 1956 Черных Е. Н. История древнейшей металлургии Восточной Европы. М.1966 Черных Е. Н. Циркумпонтийская провинция и древнейшие индоевропейцы. ДВ, 1988 Чебоксаров Н. Н., Чебоксарова И. А. Народы. Расы. Культуры. М.1985 Членова Н. Л. Происхождение и ранная история племен тагарской культуры. М.1967 352 Членова Н. Л. Тагарские лошади. (О связах племен Южной Сибири и Средней Азии в скифскую эпоху). КИСА, 1981 Цитланадзе Г. Культура племен горной части Центрального Кавказа VI-I вв. до н.э. по археологическим памятникам. АКД, Тбилиси, 1967 Шагиров А. К. Заимствованная лексика абхазо-адыгских языков. М.1989 Шаниязов К. Ш. К этнической истории узбекского народа: Историко-этнографичес- кое исследование на материалах кипчакчкого компонента. Ташкент, 1974 Шеворошкин В. В. Этимологические заметки. “Этимология”, 1965 Шер Я. А. Петроглифы Средней Азии и Центральной Азии. М. 1980 Шилейко В. К. Вотивные документы надписи сумерийских правителей. П.град, 1916 Шипова Е. Н. Словарь тюркизмов в русском языке. Алма-Ата, 1976 Ширакаци А. Космография. Ереван, 1962 Широкогоров С. М. Этнос. Исселование основных принципов изменения этничес- ких и этнографических явлений. Шанхай, 1923 Шишкин И. Б. У стен великой Намазги. М.1981 Шифман И. Ш. Угаритское общество XIV-XIII вв. до н.э. М.1982 Щербак А. М. О характере лексических взаимосвязей монгольских и тунгусо- маньчжурских языков. ВЯ, №3, 1966 Эдельман Д. И. Сравнительная грамматика восточноиранских языков. Фонология. М. 1986 Энеолит СССР. М. 1982 Энико Сий. Курс венгерского языка. Будапешт, 1981 Эпоха бронзы лесной полосы СССР. М.1987 Эпос о Гильгамеше. М.-Л. 1961 Яйленко В. П. Архаическая Греция и Ближний Восток. М. 1990 Юсифов Ю. Б. Элам. Социально-экономическая история. М.1968 Юсифов Ю. Б. О языках древнейших насельников Азербайджана. АФМ, 1983 Юсифов Ю. Б. Ранние контакты Месопотамии с северо-восточными странами. Приурмийская зона. ВДИ, №1, 1987 Аббасов И. Азярбайъан фолклору XIX яср ермяни мянбяляриндя.Б . 1977 Антонов Н. К. Былыргы тюрк тыла (VI-VIII цэлэр) [Bılırqı türk tıla, VI-VIII yeler]. Якутскай, 1970 (saxa dilində) Бекмырадов А. Андалып хем огузнамачылык дeби. Ашгабат,1987 (türkmən dilində) Билгамыс дастаны. (çevirən İ. Öməroğlu,«Sonsöz» - F.Ağasıoğlu). Б. 1999 Бцнйадов З. Азярбайъан VII - IX ясрлярдя. Б. 1989 Вялийев В. Фолклоршцнаслыьын бязи мясяляляри. ЕЯ, №6, 1979 Вялиханлы Н. М. ЫХ - ХЫЫ яср яряб ъоьрафийашцнас - сяййащлары Азярбайъан щаггында. Б. 1974 353 Гашгай С. Манна дювляти. Б .1993 Гейбуллайев Г. Азярбайъан тцркляринин тяшяккцлц тарихиндян. Б. 1994 Гош М. Албан салнамəси. (Z. Bünyadovun tərcüməsi). Б.1993 Гукасйан В. Л. Удинъя - азярбайъанъа - русъа лцьят. Б. 1974 Гурбан Р. Yüklə 11,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|