Qaynaqlara
baxış
Az
ərbaycan arxeologiya elmində etnik atributlar sisteminə söykənən yeni
etnoloji metodun forma
laşmasına da yardım edə bilər.
Müxt
əlif elm sahələrinin baxış bucağı altında görünən bəlgələrin
dialektik
əlaqəsi yönündə Azər tarixinin kompleks metodologiya ilə öy-
r
ənilməsi
ir
əli
sürül
ən konsepsiyanın elmi əsasa oturmasına
,
qarşıya qo-
yulan m
əqsədin gerçəkləşməsinə imkan verir. Bu metodikanın uğuru milli
v
ə yabançı qaynaqların hansı tutumda tədqiqata cəlb olunmasından da çox
asılıdır.
Ölk
ə, dövlət tarixindən fərqli olaraq, xalqın tarixini
öyr
ənmək
üçün t
ədqiqatçı həmin
xalqın
tarix
boyu
g
əldiyi yolla geri qayıtmalı olur. Keçmişin izi təkcə
keçmiş mənbələrdə
yox,
çağdaş qaynaqlarda da var:
etnik atribut v
ə stereotipləri saxlayan etnoqrafiyada,
xalq
yaddaşında, dildə və dialektlərdə, mifologiya
v
ə folklorda, onomastikada keçmişə işıq tutan bəlgələr milli qaynaq kimi
öyr
ənilir. Milli qaynaqlarla yanaşı, yabançı dillərdə yazılmış mənbələrdə
az
ər etnosuna aid bəlgələr də gərəkli qaynaq sayılır. Bəzi türksoylu yazar
yabançı dildə, yabançı yazar da türkcə yazdığından yazılı qaynaqların təs-
nifatında milli qaynağa türk və başqa dildə, yabançı qaynağa isə yalnız
yabançı yazarların başqa dildə olan bəlgələri daxil edilir.
Az
ər türklərinin İslamaqədər
tarixi
haq
qında əsas yazılı məlumatlar
Az
ərbaycana olan işğalçı yürüşlərlə bağlı təcavüz edən tərəfin dilində
ya
zılan sənədlərdədir. Bu qaynaqlarda bizim xeyirimizə olan bəlgələrin
az yer
tutması, ölkəyə-xalqa düşmən münasibətin qabarıq verilməsi təbii-
dir. Yunan-
latın, urartu, asur-ərəb
,
hay-fars v
ə başqa dilli mənbələrdə
bunu
aydın görmək olur. Nə qədər paradoksal olsa da, biz həmin yabançı
yazarlara minn
ətdar olmalıyıq ki, Azərbaycan haqqında nadir məlumatları
onla
rın yazılarında tapırıq. Özəlliklə sumer və akad mətnlərində qədim
Az
ərbaycana olan yürüşləri təsvir edən sənədlər çox qiymətlidir. Burada
veril
ən bəlgələrə görə, o çağlarda Azərbaycanda yaşayan boyların adını,
bu
boyların qurduğu dövlətlərin tarixini öyrənmək olur. Qədim asur yazı-
ları m.ö.XIX-XVIII əsrlərdə asur-türk (turuk) savaşlarını təsvir etməklə
yanaşı, ilk dəfə türk adlı boylardan bəhs etməklə olduqca əhəmiyətli bilgi
verir.
Yabançı dillərdə yazılmış tarixi-coğrafi əsərlərdə Azərbaycanın bir
çox bölg
ə və şəhərlərinin adı çəkilir, hətta bu şəhərlər arasındakı məsafə də
qeyd olunur. Bu
əsərlərə görə, ölkənin tarixi coğrafiyasını, hüdudlarını mü-
26
əyyən etmək olur. Beləliklə, Altay teoriyasından fərqli olaraq, yeni Urmu
teoriyası Ön Asiyada qədim türk bəlgələrinin öyrənilməsinə imkan açır.
İctimai münasibətlər prosesində insanların müxtəlif yönlü fəaliyəti
n
əticəsində yaranan tarixi informasiyanın material daşıyıcısı tarixi qaynaq
hesab olunur.
42
Tarixi informasiya tutumlu b
əlgəni milli və yabançı qay-
naq üzr
ə öyrənmək mənbəşünaslıq üçün gərəkli olsa da, burada müəyyən
m
əsələ haqqında hər iki qaynağın verdiyi bir-birini tamamlayan bilgidən
eyni m
əqamda istifadə olunur. Yabançı qaynaqların geniş şərhini ayrı-ayrı
bitikl
ər üzrə vermək imkanı olmadığından burada onların qısa təsnifatını
aparmaq
lazım gəlir. Milli qaynaqların tədqiqi isə ayrı-ayrı bitiklər üzrə
aparıldığından, hər sahəyə aid özəlliklər uyğun bölmələrdə verildiyindən,
burada h
əmin məsələlər üzərində təkrar dayanmağa lüzum yoxdur.
H
ər bir xalqın tarixi onun dilində saxlanır, yaddaşında
qalır
,
mifologiya
v
ə
etnoqrafiyasında görünür. Bütün
etnosların ümumi cəhətləri var, lakin bu ümumi atri-
butların etnoslar üzrə fərqli əlamətləri də vardır. Et-
nosların hamısının dili, tapınağı, kultları, davranışı,
geyim-kecimi,
t
əsərrüfatı, ev-eşiyi, yeyəcəkləri və
yaşam tərzini şərtləndirən digər ümumi əlamətləri olsa da, məhz bu əla-
m
ətlərin ayrı-ayrı etnoslar üzrə fərqlənən özəlliyi, fərqli cəhəti imkan
verir ki, h
əmin fərqləndirici bəlgələr sistemi ilə bir etnos başqa etnosdan
f
ərləndirilə bilsin. Bu baxımdan, milli qaynaq üzərində araşdırma azər
etnosunu
başqa etnoslara yaxınlaşdıran və başqa etnoslardan
ayıran
etnik
atributları
üz
ə çıxarır. Belə təyinedici atributlar isə antropologiya, arxeo-
logiya, tarix, onomastika, etnoqrafiya, mifologiya, filologiya elml
ərinin
metodları
il
ə
üz
ə
çıxarılıb
sistem
ə
salına
bilir.
43
Yabançı qaynaqlarda Azərbaycanla birbaşa və dolayı
əlaqəsi olan bəlgələr sırasında əsas yeri yazılı mən-
b
ələr təşkil edir. Bunların içində vaxtilə bura gəlmiş
s
əyyah və dövlət elçilərinin məlumat qeydləri, tarix
v
ə coğrafiya mövzusunda yazılmış kitablar
,
müharib
ə
s
əhnələri
v
ə
diplomatik
əlaqələrdən
b
əhs edən yazılar
mühüm yer tutur. H
əmin əsərlərdəki yer-yurd adları, şəxs və boy adları,
42
Аласания, 1986, 21.
43
Milli qaynaqlara aid n
əzəri ədəbiyat, bu sahədə tədqiqat aparan antropoloq, arxeoloq,
etnoqraf, mifoloq, türkoloq, tarixçi, dilçi aliml
ərin fikri və onların əsərləri “9 Bitik”
boyu uğyun bölmələrdə verilmişdir.
Milli
qaynaqlar
Yabançı
qaynaqlar
27
etnoqrafik m
əlumatlar, tarixi hadisələrin xronologiyası haqqındakı bəlgələr
az
ər türklərinin etnik tarixini müəyyənləşdirməyə yardım edir.
Az
ərbaycan tarixşünaslığında «türklərin gəlişi» İslamdan
sonrakı
dövrl
ərdə arandığı üçün azərlərin tarixi ərəb-fars dilli qaynaqlara əsasən
yazılmışdır, halbuki qədim farsdilli və ərəblərin də daxil olduğu qədim
samidilli (akad-asur, aramey, y
əhudi) qaynaqlar nəzərə alınmamışdır.
Eyni durum qafqazdilli qaynaqlara münasib
ətdə də təkrar olunmuşdur.
Bel
ə ki, qədim gürcü mənbələrindəki bəlgələrdən istifadə edilsə də, daha
q
ədim hurri-urartu dilli qaynaqlara fikir verilməmişdir. Qaynaqlara belə
qüsurlu m
ənbəşünaslıq
metodu
il
ə
yanaşma yanlış mülahizələrə yol açdığı
kimi, ortaya
çıxan sualları cavabsız buraxmağı da adi hala çevirmişdir.
Başqa dillərdə yazılmış qaynaqların bir qismi batı, bir qismi də
do
ğu türklərin tarixinə aid bilgilər verir. Azərbaycan haqqında birbaşa
m
əlumat verməsə də, doğu türk boylarına aid qiymətli bəlgələri olan
Monqol, Çin, Tibet, Hind
qaynaqları həm azər boylarının daxil olduğu
ümumtürk etnosunun tarixin
ə aydınlıq gətirir, həm də doğu türklərin
Az
ərbaycandan apardığı milli atributlarla Ata yurddakı analoji atributla-
rın müqayisə edilməsinə imkan verir. Tibet miflərində Odiqun və Asar
adları ilə bağlı motivlər, Qeser haqqındakı əfsanələrdə adı keçən druqu
xalqı, monqol folklorunda Qeserlə bağlı süjetlərin bayat boyu ilə əlaqəsi,
Hind m
ənbələrində doğuya köçən saqa boylarına aid bilgilər, çindilli
qaynaqlarda türkl
ərlə bağlı tarixi-etnoqrafik bəlgələr gərəkli, tutumlu in-
formasiya
daşıyır. Tibet, monqol, hind, çin dillərində olan qaynaqlardan
f
ərqli olaraq, sumer-elam, akad-asur, latın-yunan, gürcü-hay, fars-ərəb
dilli qaynaqlarda
birbaşa azər türkləri ilə bağlı zəngin bəlgələr vardır.
Yabançı qaynaqlar sırasında mühüm həlqələrdən biri də vaxtilə
Az
ərbaycandan gedib yad ölkələrdə əriyən boylar haqqındakı bəlgələr-
dir. H
əmin bəlgələrdə Azərbaycandan aparılmış onomastika, mifoloji
süjet v
ə folklor motivləri, azər dilinin sözləri vardır. Təkcə Avropa ölkə-
l
ərinin yerli xalqları içində əriyib dilini itirən as, etrusk, saqa-qamər,
bulqar, peçeneq, kuman v
ə sair onlarla türk boyu haqqında xeyli məlumat-
lar
vardır və həmin məlumatların ümumtürk kontekstində öyrənilməsi,
Az
ərbaycanla bağlı məqamların çeşidlənməsi olduqca gərəklidir. Qərib-
likd
ə əriyən türk boylarından bir qisminin etnik adı içində əridiyi xalqın
adına çevrilir, bulqar etnonimi slavyan bolqarların adında qaldığı kimi.
Yad mühitd
ə əriyən boyların bir
qismi d
ə etnik atributlarını itirərək içində
əridiyi xalqın yalnız dilində dərin iz buraxır: vaxtilə Azərbaycandan Avro-
28
paya gedib german
boylarına qarışaraq İslandiyaya köçən aslar, gedib
Amerika
hindularına qarışan
bir
türk
boyu,
h
əmçinin
latınların
içind
ə
əri-
y
ən
etrusklar bel
ə ərimə taleyini yaşamışlar
.
İsland
,
hindu
,
latın dillərində
özünü göst
ərən qədim türkizmlər həmin olayın yadigarıdır.
44
Macar v
ə
german dill
ərində bugün macar-türk, german-türk paralelliyi kimi diqqəti
ç
əkən qramatik forma və sözlər məhz qədim as, saqa, sonralar isə hun,
bulqar, sekel
boyları ilə olan sıx əlaqələrin və qaynayıb-qarışmaların nəti-
c
əsidir.
45
1. Sumerdilli qaynaqlar. Dünya m
ədəniyəti tarixinə əvəzsiz töhfə-
l
ər vermiş sumerlərdən türk və protoazər tarixi üçün də gərəkli qaynaq
qalmışdır. Sumerdilli qaynaqlar üç min illik bir dövrü əhatə etsə də, onun
loqoqram
yazı dövrü bizim mövzumuz üçün o qədər də maraqlı deyil.
46
Miladdan
önc
ə
2800-2500-ci
ill
ər
arası dövrdə dərslik və təsərrüfat
m
əzmunlu
yazılarla,
azacıq
da
hüquq
v
ə
tikinti s
ənədləri ilə xarakterik olan
m
ətnlər arxaik sumer dilindədir.
Əski sumer dili dövrü də (2500-2300)
t
əsərrüfat və tikinti mövzularındadır. Yeni sumer dilinə keçid dövründə
(2300-2200) is
ə akad istilası çağı olduğundan sumercə mətnlər lap azdır,
çünki d
əftərxana işləri akad dilində aparılmışdır.
47
Yeni sumer dilinin (2200-2000)
inkişaf çağı ilk yüzillikdə olmuşdur
ki, bu da sumerl
ərin qut-türk dövlətinə (2200-2109) tabe olduğu illərdir.
Sumer m
ədəniyətinin renesans dövrü olan bu çağda zəngin incəsənət,
tikinti, elm v
ə ədəbiyat abidələri yaranmışdır. Bu dövrdən sumer dilində
tikinti, t
əsərrüfat məzmunlu mətnlərlə yanaşı, çoxlu poetik və nəzmlə
yazılmış dini-poetik əsərlər qalmışdır. Sumer dilinin son dövrü (2000-dən
s
onrakı çağlar) məişət-təsərrüfat, hüquq, sözlük, himn, mahnı və epik
44
Türk-hindu, türk-island, türk-etrusk paralell
əri bu kitablarda verilmişdir: ВТЯ, 1976,
129-143;
Ъялилов, 1988, 105; Ayda, 1987; 1992; Azər xalqı, 13-14, 149-153;
Ağasıoğlu, 2011.
45
Əlbəttə, burada belə qaynaqlardan istifadə olunmuşdur, lakin bu qədər geniş və zən-
gin qaynaqlardan tam yararlanmaq bir t
ədqiqatçının fiziki imkanı xaricindədir. Biz bu
sah
ədə öndərlərin açdığı cığırı yalnız yola çevirə bildik, bu yolu başacan keçmək isə
böyük bir t
ədqiqat institutunun, xüsusi elmi hazırlığı olan uzmanlar ordusunun işidir.
46
Bu çağın yazıları əsasən təsərrüfata aid olduğundan, yalnız bir sıra sumer ideoqramının
türkm
ən-azər damğalarına bənzəməsi faktı (bu məsələyə Yazı bölməsində qayıdacağıq) və
«qoyun» m
ənasında işlənən UDU ideoqramının yazılışı maraq kəsb edir. Belə ki, bu
ideoqramın dib, dip, tib, tip, dab şəklində fonetik oxunuşu eyni işarənin türk runik yazı-
s
ında da d/t səsini bildirməsi diqqəti çəkir (Дьяконов, 1967, 41; SDVG, 115, №260).
47
Дьяконов, 1967, 44-45; Канева, 1996, 7.
29
əsərlərlə xarakterikdir, 1600-dən sonralar isə dini, elmi, ədəbi, epik əsərlər
yazılmış, əvvəlki dövrlərə aid bəzi epik əsərlərin üzü köçürülmüşdür.
Əslində,
sumer dili
artıq danışıq dili kimi aradan çıxmışdı, yalnız məktəb-
l
ərdə yazı dili kimi tədris olunurdu.
Sumerdilli qaynaqlar türk v
ə protoazər tarixi üçün bir neçə baxım-
dan g
ərəkli material verir. Diqqəti çəkən məqamlardan birincisi, prototürk
boyunun
bölg
əsinə
g
əlib
yerl
əşən
sumerl
ərin
sonralar
özl
ərini «kəngərli»
v
ə «kəngər ölkəsinin adamı» adlandırmasıdır,
48
ikincisi, sumer dilind
ə
çoxlu türk sözl
ərinin işlənməsidir.
49
Üçüncüsü d
ə, Güney Azərbaycanın
Aratta bölg
əsindən bəhs edən bir neçə sumer epik əsəri qalmışdır: Luqal-
banda v
ə Hurrum dağı. Enmerkar və Ensuxkeşdanna (mətn nəşr olunmayıb).
Enmerkar v
ə Aratta kahini. Luqalbanda və Enmerkar.
Sumerl
ərin «Bilqamıs» eposunda bir sıra süjet və motivlər türk-azər
dastanları ilə üst-üstə düşür. Dirilik suyu axtarışı, ölümdən qaçma və ölüb-
dirilm
ə motivləri, Oğuz, Qorqud, Koroğlu obrazlarının prototipləri sumer
epik
əsərlərində vardır.
50
Bir çox m
əqamda bu paralelliklər tipoloji oxşar-
lıqdan çıxıb genetik əlaqə xarakteri alır ki, bu da türk xalqlarının tarixi
üçün g
ərəkli qaynaqlardan sayılır. Bu səbəbdən, əlinizdəki kitabda türk
v
ə protoazər tarixinə işıq tutan sumerdilli qaynaqlardan imkan daxilində
istifad
ə
olunmuşdur.
İkiçayarası arxeoloji kulturun
Sumer
dövrü
yaxşı öy-
r
ənilmişdir.
51
Bu sah
əyə aid elmi qaynaqlarda sumerlərin quzey-doğu
v
ə
quzey
qonşusu prototürk-protoazərlərin
arxeoloji kulturu
il
ə müqayisələr
aparmaq üçün xeyli material
vardır.
2. Elamdilli qaynaqlar. Prototürk
boylarının güney qonşusu olan
elamların dilində xeyli yazı nümunələri vardır, lakin bunların çoxu oxun-
mayıb və az bir qismi nəşr olunub. Elam dilində təsərrüfat, tikinti, hüquq,
müqavil
ə və dəftərxana mətnləri Əhəməni sülaləsi çağına qədər davam
ed
ən 2500 illik böyük bir dövrü əhatə edir. Əvvəllər loqoqram yazıdan
istifad
ə edən elam xalqı (protoelam dili) sonralar şümerlərdən mixi yazı
sistemini m
ənimsəmişdi. Elam ərazilərinə gəlib yerləşən ari (pers) boyla-
rından Əhəməni sülaləsi də hakimiyətə keçəndən sonra dövlətin paytaxtı
Persida
şəhərində elam dili və elam yazı sistemindən istifadə etmişdir.
48
Канева,
1996, 8.
49
Prof. O.N. Tuna 200-
ə yaxın türk-sumer paraleli ortaya çıxartmışdır (Tuna, 1990).
50
«Билгамыс дастаны», 83-89 (Son söz. Sumer dünyasına açılan pəncərə); Celilov, 1985.
51
Белицкий, 1980; Мунчаев, Мерпет 1981; Ллойд, 1984; Массон, 1989; Оппенхейм,
1990;
Дьяконов, 1990; Кленгель-Брант, 1991; Крамер, 1991.
30
Keç
ən əsrin 30-cu illərində buradakı arxeoloji qazıntı minlərlə elam dilli
tabletl
ər ortaya çıxardı ki, bunların da əsas hissəsi m.ö.V əsr yazılarıdır.
Elam m
ətnlərində xeyli türk sözləri vardır.
Bu m
ətnlərdə türkcə
olan
b
əzi yer-yurd, şəxs və boy adları o çağın türk onomastikası haqqında gə-
r
əkli bəlgələrdir.
Bu
baxımdan, Ran Zadokun elam mətnlərindən toplayıb
n
əşr etdiyi «Elam onomastikası» kitabı və başqa elamşünasların Elamla
bağlı əsərləri türk-elam izoqloslarının açımına yardım edir.
52
Vaxtil
ə prof.
Ə.
D
əmirçizadə elam dilindəki türkizmlərdən çıxış
ed
ərək üçdilli Büsutun yazısındakı elam mətnini qədim azər dilində oxu-
mağa səy göstərmiş, lakin sonrakı tədqiqatlarında bu yanlış yoldan əl çək-
mişdir.
53
Elam dili daha çox dravid dill
ərinə yaxınlığı ilə diqqəti çəkir və
bu yönd
ə elam-türk dil əlaqələrinin öyrənilməsi qədim dravid-türk əlaqələ-
ri kimi
əhəmiyət kəsb edir. Beləliklə, Elam mətnləri həm prototürk çağına,
h
əm də qədim dil əlaqələrinə işıq tuta bilən qaynaqlardandır.
3. Kassidilli qaynaqlar. Elamlarla az
ərlər arasında böyük bir böl-
g
ədə yaşayan və elamlarla birlikdə dravid dilli xalqlardan sayılan kassi
boyları Azərbaycanın güney bölgələri və İkiçayarasında hakimiyəti ələ
alıb (m.ö.XVII-XII) beş əsrə qədər burada hökmranlıq etmişlər.
54
Kassi
dilind
ə sənədlər yox dərəcəsindədir, yalnız kassi onomastikası və ikidilli
(kassi-akad) bir
yazıda kassi-türk izoqlosları azər türkləri ilə bağlı bilgi
verir, Kassi
çağında yazılmış akaddilli sənədlərdə də Azərbaycanla bağlı
b
əzi məlumatlara rast gəlmək olur.
55
4. Çindilli qaynaqlar. Bu qaynaqlarda Az
ərbaycandan doğuya
miqrasiya edib Çinin
yaxın qonşuluğunda yerləşən türk boyları, onların
yaşam tərzi, etnoqrafiyası, siyasi durumu haqqında xeyli bəlgələr vardır.
Buradan zaman-zaman geri
qayıdan saqa, avar, hun və sair boylara aid
m
əlumatlar olduqca əhəmiyətlidir. Lakin çinlilər m.ö. III əsrə qədər
Orta Asiya v
ə batı ölkələr haqqında formalaşmış təsəvvürə malik deyil-
dil
ər. Həmin dövrə qədərki altı-yeddi əsrin xronoloji tarixləri az-çox
h
əqiqətə uyğun gəlirsə də, ondan əvvəlki olaylar sonrakı səlnaməçilərin
mövcud mifl
ərə uyğunlaşdırdığı mifik məlumatlardır. Yalnız Çin impera-
toru Udi (m.ö.140-87) Çjan Tsyan
adlı elçisini batı ölkələrə göndərəndən
52
Zadok, 1984; Köniq, 1965; Hinz, 1964;
Юсифов, 1968.
53
Дямирчизадя, 1947.
54
Balkan, 1954;
Мирзоев, 1997, №1-2.
55
Celilov, 1997; Az
ər xalqı, 2000, 119-121.
31
sonra çinlil
ər bu bölgələrdə yaşayan əhali haqqında bilgi əldə edə
bilmişdilər. Həmin elçinin məlumatı və yol qeydləri sonralar tarixçilər-
d
ən Sım Tsyan (m.ö.145-90) tərəfindən yazılan məşhur
«
Şitszi»
(Tarixi
qeydl
ər) əsərində, Ban Qu’nun (32-92) «Xanşu» (Xan tarixi) əsərində
istifad
ə olunmuşdur.
Türk elb
əyi Tuman və oğlu Baqatur (Maotun~Mətə) çağında İpək
yolu il
ə Batı qapıları çinlilərin üzünə açılır, Batı haqqında məlumatlar
çoxa
lır və həm də dəqiqləşir. Çinli Syuan-Tezan sonralar uygur dilinə də
t
ərcümə olunan geniş məlumatlı «Qeydlər» əsərini 17 il (629-645) batı
ölk
ələrdə yüzdən artıq bölgəni gəzəndən sonra yazmışdır.
56
Bu m
əlumatlar
sırasında VII əsrdə doğu türk boylarının dövlət quruluşu, yaşayış məskən-
l
əri barədə qiymətli bilgilər vardır.
Xeyli çin
qaynağı avropa, rus və türk dillərinə tərcümə edilmişdir.
57
Bunların sırasında N.Y. Biçurinin tərcümə etdiyi m.ö.II əsrdən m.s. IX
əsrə qədərki dövrü əhatə edən qaynaqlar öz dəyərini bugün də saxlamış-
dır. Burada hunlarla bağlı daha qədim mifik bəlgələr də vardır.
Çin heroqlifl
əri türk sözlərinin səslənməsini dəqiq
əks etdirməsə
d
ə,
m
ətndaxili anlam onların tanınmasına yardım edir. Çin qaynaqlarını rus
dilin
ə çevirən N.Y. Biçurinin əsərində titul, etnonim, antroponimlərin
yazılışında bunu aydın görmək olur:
58
kexan - xaqan
qudulu - kutluq
moxedu - baqadur
katun - xatun
be - b
əy
tutsişi - türqeş
dınli - tenqri
biya - bilg
ə
qelolu - karluk
daqan - tarkan
tutun - tutuk
tukuye (tuqyu) - türk
dele - tekin
şa - şad
Asilan - Arslan
şexu - yabqu
moxe - baqa
Tsinxay - X
əzər
Əsasən monqol tayfaları və Çingiz xan haqqında qiymətli qaynaq
olan «Monqol-
tatarların tam təsviri» (XIII əsr) adlı əsərdə türklərlə bağlı
maraqlı bilgi və şato boylarının keçmiş tarixi haqqında bəlgələr vardır.
59
5. Monqoldilli qaynaqlar. Az
ər türklərinin tarixinə aid qaynaqlar
sırasında elə bir əhəmiyət daşımayan monqoldilli yazılar daha çox türk-
monqol
əlaqələri baxımından yararlıdır. Xüsusilə, türk-monqol dil əlaqə-
56
Тугушева,
1991.
57
Eberhard, 1942; Mau-tsai Liu, 1958; Mackerras, 1972; Ögel, 1988, 1991;
МПИКНК;
Бичурин, 1950-1953; Малявкин, 1981; 1989; Пуллиблэнк, 1986 вя б.
58
Бичурин, 1950, I.XLVIII -Л.
59
Мен-да бэй-лу,
1975
.
32
l
əri
il
ə
bağlı bəlgələrin tarixi-müqayisəli tədqiqi üçün əski monqoldilli
yazılar
qiym
ətlidir
.
Çünki
bu
əlaqələrin
sür
əkli
davamı
v
ə
intensivliyi xeyli
ortaq dil elementl
ərinin yaranmasına səbəb olmuş, hətta altayşünaslıqda
bu dill
ərin tipoloji yaxınlığını və ortaq vahidlərin çoxluğunu görüb,
türk v
ə
monqol dilini
yanlış olaraq qohum hesab etmışlər.
60
Az
ərbaycandan 4-5 minil əvvəl Mərkəzi Asiya yönündə doğuya
ged
ən prototürk boyları sonra orada monqoldilli monqoloidlərlə qaynayıb
qarışmış, çox-çox sonralar isə onların cüzi bir qismi Azərbaycana artıq
monqoloid cizgil
əri ilə qayıtmışlar. Bu cür gedib-qayıtma olayı fonunda
gerç
əkləşən azər-monqol ilişkiləri monqol mifologiyası və folklorunda
qabarıq görünür. Monqol alimi S.
Ş.
Çaqdurov «
Geseriadanın yaranışı»
adlı kitabında bayat adlı monqol boyunun Urmu gölü hövzəsindən çıxdı-
ğını, Geserlə bağlı əfsanələrin buradan Monqolustana aparıldığını geniş
b
əlgələrlə ortaya qoymuşdur.
61
Monqol-buryat
boylarının «Altan Tobçi», «Canqar», «Alamci Mer-
gen» kimi bir
sıra epik əsərlərində, «Monqolların gizli tarixi» kitabında
türkl
ərlə bağlı xeyli məlumatlar olmaqla yanaşı, Monqolustanın arxeoloji
kulturu üzr
ə tədqiqatlarda qədim Azərbaycandan aparılma kulturun izləri
aydın görünür. Batı Monqolustanda əldə olunan arxeoloji, antropoloji və
daş bəlgələr, piktoqrafik rəsmlər tarixi-müqayisəli araşdırmada gərəkli
faktor
olduğundan, monqol
qaynaqları protoazər tarixinin bərpasında mü-
qayis
əyə cəlb olunan yardımçı vasitəyə çevrilə bilir.
62
Dostları ilə paylaş: |