“ Ijtimoiy fanlar

10-MAVZU. 
 
MANTIQ 
ILMINING 
PREDMETI, 
ASOSIY QONUNLARI.
TUSHUNCHA TAFAKKUR SHAKLI SIFATIDA 
141 
Geytinglar tomonidan ishlab chiqilgan. Ma’lumki, nemis olimi Kantor ishlab 
chikqan to‘plam nazariyasi bir necha hal qilib bo‘lmaydigan paradokslarga 
uchragandan so‘ng, bu krizisdan qutilish uchun logitsizm, formalizm, 
konstruktivizm, intuitsionizm kabi oqimlar paydo bo‘ladi. Bular bunday ziddiyatni 
formal mantiq asosida hal qilishga harakat qildilar. 
XA (x) ifoda quyidagicha o‘qiladi: «Hamma X A xossasiga ega». Klassik
mantikqa ko‘ra, agar bu ifodalar arifmetika aksiomalariga mos kelsa, to‘g‘ri (chin) 
deb qabul qilinadi. Matematika uchta musbat sonlarning bir butuni h dan tuzilgan, 
uni Klassik mantiqqa asoslangan matematikada v) chin (to‘g‘ri) hisoblanadi. A 
(h)ning tashkil topish usuli qiziqtirmaydi. Intuitiv mantiqda bu sonning tuzilish usuli 
ma’lum bo‘lgandagina AxA (X) ifodasi chin (to‘g‘ri) hisoblanadi. A ning 
to‘g‘riligidan (chinligidan) V ning to‘g‘riligini bevosita keltirib chiqarish metodi 
ishlab chiqilgandagina, implikatsiya (a
Konsruktiv mantiq – hozirgi zamondagi matematik mantiqning asosiy oqimlaridan 
biri. Bu mantiq konstruktiv matematikaga asoslanib, intuitiv mantiq qoidalarini 
tanqidiy o‘rganish asosida paydo bo‘lgan. Mantiqdagi bu oqim ham Kantor to‘plam 
nazariyasidagi paradoksni hal qilishga urinish asosida paydo bo‘ldi.Konstruktiv 
mantiq real voqelikda mavjud bo‘lmagan ham, lekin fikrda qurish mumkin bo‘lgan 
ob’ektlarni mantiqiy taxlil qiladi. Xususan, Sokrat mayovtika usulini, Demokrit 
“Kanon”da (kanon – mezon, qoida) tayyor bilimlarning chin yoki xatoligini 
aniqlaydigan usullarni ishlab chiqqan, Arastu 
“Organon”ida (organon – bilim quroli) fikrni mantiqan to‘g‘ri qo‘rish va bilimlarni 
hosil qilish vositalarini tadqiq etadi. Keyinchalik mantiq qonunmi yoki organonmi ? 
degan savol mantiqda keng muhokama qilingan. 
Logitsizm – bu oqim ham Kantor to‘plam nazariyasidagi paradokslarni hal qilishga 
intilish asosida vujudga kelgan. Logitsizm ham noklassik mantiqning tarmog‘i 
bo‘lib, mantiq ilmini matematikadan ustun qo‘yishga intilgan oqimdir. Bu tarmoq 
vakillari matematika va mantiq ikki xil fan emas, balki bitta yagona fandir, deb 
ta’kidlaydilar. Matematikani mantiq doirasiga to‘laligicha kiritish mumkin, buning 
uchun xech qanday qo‘shimcha tushunchalar talab qilinmaydi deb ko‘rsatadilar. Bu 
fikr matematik haqiqatni aniqlashda juda katta ahamiyatga ega edi. Matematika 
rivoji uchun boshqa fanlarga nisbatan mantiq juda katta ahamiyat kasb etadi. Undagi 
teoremalar, aksiomalar kuchli mantiqiy asosga ega. Matematika qadimdan mantiqan 
izchil fan deb hisoblangan. Biroq matematikani mantiq ilmi bilangina izohlash 
mumkin emasligini ko‘pchilik matematik va mantiqshunoslar tan olishadi.
Logitsizmni XVIII asr nemis faylasufi Leybnits boshlab bergan bo‘lib, uni XX asr 
ingliz faylasufi B. Rassel nixoyasiga etkazdi. G. Frege, D. A. Bochvar, A. Chyorch 
kabi matematik va mantiqshunoslar B. Rassel karashini keskin tanqid qildilar va 
noklassik mantiqni boshqa yo‘nalishlarda rivojlantirdilar. 
Mantiq bilish, to‘g‘ri fikrlash metodlarini o‘rganuvchi fandir. Ilmiy bilish jarayonida 
metod muammosi qadimgi davr falsafasida qo‘yilgan.Xususan, Sokrat mayevtika 

---