“ Ijtimoiy fanlar

8-MAVZU. FALSAFIY ANTROPOLOGIYA (INSON FALSAFASI) 
115
ichdan bilishdir, fan esa insondan tashqaridagi dunyoni yuzaki bilish demakdir. Insonda mutlaq 
borliq, insondan tashqarida esa – nisbiy borliq namoyon bo‘ladi.
Darhaqiqat, antik davrdan boshlab insonga bo‘lgan qiziqish dam kuchayib, dam ma’lum vaqt 
pasayib turgan, lekin hech qachon yo‘qolmagan. «Inson nima», degan savol bugungi kunda ham 
avvalgidek jahon falsafasidagi o‘ta muhim masalalardan biri bo‘lib qolmoqda, insoniyatning eng 
o‘tkir aql-zakovat sohiblari e’tiboridan tushmay va ayni vaqtda, o‘zining uzil-kesil, umumiy 
e’tirof etilgan echimini topmay kelmoqda. Inson har safar mutafakkirlar diqqat markazidan o‘rin 
olar ekan, uning mohiyatini yangi tarixiy sharoitda va yangicha nuqtai nazardan anglab etishga 
harakat qilib, uni qayta va qayta yangidan kashf etganlar. Pirovardida, falsafa fanida insondan 
murakkabroq va ziddiyatliroq predmet yo‘q, desak, hech mubolag‘a bo‘lmaydi. Inson barcha 
yaxshi fazilatlarni o‘zida mujassamlashtirgan o‘ziga xos, betakror va barkamol mavjudot – cheksiz 
mikrokosm sifatida ham, inson tabiatining norasoligi va buzuqligi tufayli halokatga mahkum 
bo‘lgan tabiat xatosi sifatida ham, Xudo yaratgan banda sifatida ham, boshqa odamlar 
faoliyatining mahsuli sifatida ham talqin qilinadi. Xususan, Sharq mutafakkiri Beruniy jahon 
fanida birinchi marta inson va tabiat, odam va olam o‘rtasidagi munosabatlarni dunyoviy fan 
nuqtai nazaridan o‘rganadi. U, «odamlar tuzilishining rang, surat, tabiat va axloqda turlicha 
bo‘lishi faqatgina nasablarining turlichaligidan emas, balki tuproq, suv, havo va erning, odam 
yashaydigan joylarning turlichaligi hamdir. Tillarning turlicha bo‘lishiga sabab,odamlarning 
guruhlarga ajralib ketishi, bir-biridan uzoq turishi, ularning har birida turli xohishlarni ifodalash 
uchun zarur bo‘lgan so‘zlarga ehtiyoj tug‘ilishidir. Uzoq zamonlar o‘tishi bilan bu iboralar 
ko‘payib, yodda saqlangan va takrorlanish natijasida tarkib topib, tartibga tushgan»
31
, deb 
hisoblaydi. Demak, Beruniy fikricha, insonning fe’l-atvori va ma’naviy qarashlari, surati va siyrati 
bevosita tabiiy muhit ta’sirida shakllanadi. Zero, aynan shu tabiiy muhit, geografik sharoit xalqlar, 
millatlar shakllanishining muhim asosi bo‘la oladi. «Inson o‘z tabiatiga ko‘ra murakkab tanaga 
egadir. Insonning tanasi bir-biriga qarama-qarshi qismlardan iborat bo‘lib, bu qismlar tobelik 
kuchi asosida birlashgan». Beruniy fikricha, hamma odamlarda o‘zaro bir-biriga o‘xshash va ayni 
paytda farq qilib turadigan jihatlar mavjud. Ibn Sino, «Inson boshqa barcha hayvonot olamidan 
so‘zi, tili va aqli, tafakkur qilishi bilan farq qiladi. Inson aqli turli fanlarni o‘rganish yordamida 
boyiydi»
32
, deb hisoblaydi. Forobiy fikricha, inson o‘z tabiatiga ko‘ra hayotini tartibga keltirish, 
mustahkamlash va takomillashtirish uchun boshqa insonlarga muhtoj bo‘ladi. Yakka holda hech 
kim buning uddasidan chiqa olmaydi. «Inson shunday maxluqotki, u faqat jamiyatda o‘z 
ehtiyojlarini qondirishi va oliy ma’naviy darajaga ko‘tarilishi mumkin»
33
. Inson o‘z hayotining 
me’mori, ijodkori bo‘lmog‘i, o‘zida fozila xislatlar, iste’dodlarni tarbiyalashi lozim. Bunga esa, u 
jamiyatda yashab faoliyat ko‘rsatgandagina erishadi. Inson ijtimoiy mavjudot. Yolg‘izlik, uzlat 
uni qashshoqlashtiradi, insoniy qiyofasini va baxtga olib boradigan iste’dodini yo‘qotadi. Ibn 
Xaldun insonga ijtimoiy voqelik sifatida qaraydi. Undan ijtimoiy mohiyat izlaydi. Inson jonzot 
sifatida ezgulik va yovuzlik olamidir. SHunga ko‘ra, u umrining har daqiqasida yovuzlikdan ko‘ra 
ezgulikka, yomonlikdan ko‘ra yaxshilikka, nafratdan ko‘ra muhabbatga intilib yashashga mahkum 
etilgan aql sohibi, bebaho ne’matdir. Inson barcha ijtimoiy munosabatlar majmuidir, degan fikr 
insonga mexanistik nuqtai nazardan yondashgan Ma’rifat davri mutafakkirlari, xususan,«Inson–
mashina» deb nomlangan asar muallifi fransuz J.Lametri (1709–1751) ilgari surgan g‘oyalar bilan 
to‘qnashadi. Boshqa bir mashhur fransuz faylasufi R.Dekart (1596–1650) asarlarida inson 
mohiyati masalasiga nisbatan butunlay o‘zgacha yondashuvga duch kelamiz. U«Inson fikrlovchi 
narsadir», deb hisoblaydi. «Inson, u uzoq vaqt o‘ylaganidek, dunyoning statik markazi emas, balki 
evolyusiyaning o‘ziga va cho‘qqisi bo‘lib, bu ancha go‘zalroqdir», deb qayd etadi atoqli fransuz 
faylasufi va teologi P.T. de Sharden (1881–1955). Unga zid o‘laroq, A.Shopengauer (1788–1860) 
31
Beruniy Abu Rayhon. Tanlangan asarlar. 1-jild. –Т.: «Фан», 1968 y. 16–17-b.
32
Ибн Сина. Данишнамэ. Душанбе. 1957 г. с. 59.
33
Forobiy. Fozil odamlar shahri. –Т.: Abdulla Qodiriy nomidagi nashriyot, 2016 y. 69-b

---