“ Ijtimoiy fanlar

3-MAVZU. FALSAFIY TAFAKKUR TARAQQIYOTI BOSQICHLARI:
G‘ARB 
FALSAFASI 
47
Jamiyat, bu ta’limotga ko‘ra, kishilar o‘rtasidagi muloqotga asoslanadi. Muloqot jarayonida 
madaniy, tarixiy va ilmiy qadriyatlar yaratiladi. Shuning uchun falsafaning asosiy vazifasi 
hayotning ma’nosini, mohiyatini kishilar o‘rtasidagi muloqotdan qidirishdan iborat.
Bu oqim vaqillari Shleyermaxyer va Diltey fikricha, biror bir tarixiy manbaning to‘g‘ri tahlil 
etilishi tadqiqotchining davr xususiyatlarini to‘la his etishi, tushunishi bilan bog‘liq.
Hozirgi davrda bu ta’limotning ko‘plab tarafdorlari mavjud.
XX asrning 30 — yillariga kelib «ekzistensial falsafa» rivojlandi. Ekzistensiya — tom 
ma’noda mavjud bo‘lmoq demakdir. Ekzestensializm nihoyatda xilma-xil yo‘nalishdagi 
ta’limotlarni insonning ma’naviy dunyosi, inson taqdiri, yerkinligi g‘oyalari asosida 
umumlashtirdi.
Bu muammolarning talqini, ayniqsa, ijodkor ziyolilar o‘rtasida ommaviy tus oldi. Shuning 
uchun ekzistensial falsafa bu davrda eng keng tarqalgan oqim bo‘lib qoldi.
Ekzistensializm vakillari asosan ikki yo‘nalishga bo‘linadilar. Biri — dunyoviy (Xaydegyer, 
Sartr, Kamyu) va ikkinchisi diniy (Yaspyers, Marsel) bo‘lib bunday bo‘linish nisbiydir.
Xaydegyer, Sartr, Kamyularning ta’limotiga ko‘ra, inson o‘zining yaratish jarayonini o‘zi 
yerkin amalga oshiradi. Insoniyat oldida ulkan imkoniyatlar mavjud bo‘lib, ulardan qaysi birini 
tanlashda u yerkindir. Demak, inson o‘z mohiyatini o‘zi yerkin belgilaydi, uning kim bo‘lib 
etishishi faqat uning o‘ziga bog‘liq. Shu ma’noda, inson doimo rivojlanib boradigan, 
tugallanmagan loyihaga o‘xshatiladi. Yerkinlik insonning o‘zi tomonidan yaratiladigan ichki ruhiy 
holati tarzida talqin etiladi. Insonga byerilgan imkoniyatlarni tanlash nihoyatda mas’uliyatlidir, 
chunki bunda inson o‘zi, boshqalarni hamda uni o‘rab turgan olamni ham qayta yaratadi.
Diniy ekzistensializm vakillari Yaspyers va Marsel fikricha, inson o‘z yerkin faoliyati 
davomida xudoga qarab unga etishish uchun, kamolot tomon harakat qiladi. Haqiqiy yerkinlik 
insonga tahlikali onlarda, tashvishda, yolg‘izlikda namoyon bo‘ladi. «ahlika, mas’uliyat sof 
yerkinlikning o‘zidir, faqat shunday sharoitda inson o‘zini to‘laligicha anglaydi. Hayot va o‘lim, 
qo‘rqinch, dahshat tushunchalari bu ta’limotning markaziy tushunchalaridir. Ekzistensialistlar 
fikricha, olam ma’nosiz va uni bilib bo‘lmasligi abadiy, inson umri o‘tkinchi bo‘lganligi uchun 
ham dahshatlidir. 
Yangi zamon falsafasining yana bir oqimi pragmatizm AQSHda keng tarqalgan. Umuman 
olganda, «pragmatizm» foydali faoliyatga undovchi, «foydaga» qanday qilib yerishish yo‘llari va 
usullari haqida mulohaza yurituvchi ta’limotdir. Bunda «foyda» tushunchasi «tajriba», «haqiqat» 
tushunchalari bilan aynanlashtiriladi.
Pragmatizm ta’limotining yirik namoyandalari CH. Pirs, U. Djems, J. Dyui va boshqalardir. 
Ularning ta’limotida olamning o‘zgaruvchanligi o‘z ifodasini topgan. Ular tajribani turli tasodif va 
kutilmagan vaziyatlarni o‘zida mujassamlashtirgan, ongimizdan tezkor qarorlarni qabul qilishni 
talab etuvchi hodisalar majmui sifatida ta’riflaydilar.
Insonning xatosiz faoliyat ko‘rsatishi uchun uning xatti-harakatlarini boshqarib turuvchi 
vosita — intellektdir. J. Dyui fikricha, intellekt insonni o‘rab turgan olamdan nusxa oladi, hamda 
unga muhitga moslashishga yordam byeradi. Pragmatizm falsafasining maqsadi insonga olamda 
o‘z o‘rnini topishga yordam byerishdan iborat. Dyui tajriba natijasining «foydali» tomoniga 
e’tiborini qaratadi. Djems fikricha, haqiqat foydali bo‘lgan narsa yoki hodisadir.
Pragmatizm AQSH ijtimoiy-madaniy hayotining qadriyatlarini ifoda etib, u yerdagi 
ishbilarmonlar, menedjyerlar, siyosatchilar va davlat arboblari o‘rtasida keng tarqalgan. 
Amyerikaliklar bu ta’limotning nazariyotchilarini halqning dunyoqarashi o‘zgarishida, hozirgi 

---