“ Ijtimoiy fanlar

4-MAVZU. BORLIQ – FALSAFANING FUNDAMENTAL KATEGORIYASI 
55
iborat. Ikkilamchi daraja – bu inson va inson ongining borlig‘i bo‘lib, bu inson yaratgan yoki 
o‘zgartirgan tabiatdir. Tabiat makon va vaqtda cheksiz hamda abadiydir. Ikkilamchi yoki inson 
tomonidan yaratilgan tabiat birinchi tabiatga bog‘liq. Bir tomondan, ikkilamchi tabiatda birlamchi 
tabiat materiali, boshqacha aytganda, ob’ektiv birlamchi borliq mujassamlashgan, boshqa tomondan 
esa –unda insonning mehnati, irodasi va bilimlari, uning qalbi o‘z ifodasini topgan. Ikkilamchi tabiat 
– bu mehnat qurollari va sharoitlari, aloqa vositalari, inson ruhining ehtiyojlari, ma’rifatli borliq, 
moddiy va ma’naviy madaniyatni belgilovchi barcha narsalar va jarayonlardir. 
Inson borlig‘ining 
tahlilida uning tabiatning bir qismi sifatida jismoniy mavjudligini va alohida inson borlig‘ini farqlash 
o‘rinli bo‘ladi.
Inson tabiatning bir qismi hisoblanadi va shu ma’noda uning qonunlariga bo‘ysunadi. 
Tananing mavjudligi inson o‘limga mahkum ekanligini belgilaydi. Inson borliq va yo‘qlik dialektikasi 
bilan bog‘lanadi, barcha tabiat jismlari kabi vujudga kelish, shakllanish va halok bo‘lish holatlaridan 
o‘tadi. Barcha tabiat jismlari kabi, inson tanasiga ham modda va energiyaning saqlanish qonunlari o‘z 
ta’sirini ko‘rsatadi, ya’ni uning tarkibiy qismlari tabiatning boshqa holatlariga o‘tadi. Inson tanasi 
mavjud bo‘lishi uchun uni muttasil quvvatlash (ovqatlanish,
sovuqdan va boshqa xavf-xatarlardan saqlash) talab etiladi. Fikrlash uchun inson tanasining tirikligini 
ta’minlash zarur. Bundan hayotni saqlash, insonning o‘z-o‘zini saqlashi va insoniyatning 
yashovchanligini ta’minlash zaruriyati kelib chiqadi, bu oziq-ovqat mahsulotlari, kiyim-kechak, turar-
joy, sof atrof-muhitga ega bo‘lish ehtiyojida o‘z ifodasini topadi. 
Ma’naviy borliq sub’ektiv 
individuallashgan va ob’ektiv (noindividual) ma’naviy borliq sifatida mavjud
. Individuallashgan 
ma’naviy borliq –bu insonning ichki dunyosi, u onglilik va ongsizlikni qamrab oladi. Bunday 
yondashuvga ko‘ra, ruh – individual ong bilan ayniy tushuncha, tor ma’noda esa u tafakkurdir. Ong – 
inson bosh miyasining dunyo borlig‘ini izchil aks ettirish, uni obrazlar va tushunchalarga aylantirish 
qobiliyati. U taassurotlar, sezgilar,kechinmalar, fikrlar, shuningdek, g‘oyalar, e’tiqodlar, qadriyatlar, 
mo‘ljallar, andozalarning ko‘rinmas jarayoni sifatida mavjud. Ong tez oqadigan va bir xil bo‘lmagan 
orqaga qaytmaydigan xususiyatga ega. SHaklan bu jarayon tartibsiz,lekin shu bilan bir vaqtda unda 
muayyan tartib, barqarorlik, struktura, muayyan darajada intizom va iroda mavjud.Inson ongi ayni 
vaqtda uning o‘z-o‘zini anglashi, ya’ni o‘z tanasi, fikrlari va tuyg‘ularini, o‘zining boshqa odamlarga 
bo‘lgan munosabatini va o‘zining jamiyatdagi o‘rnini anglab etishi, ya’ni o‘zini o‘zi bilishdir. O‘zlikni 
anglash – bu ongimizning o‘ziga xos asosidir.Individual ong o‘zining o‘limga mahkumligi bilan 
tavsiflanadi, lekin uning ayrim qismlari noindividual ma’naviy shakl-shamoyil kasb etadi, shuningdek, 
boshqa kishilar mulkiga aylanadi. Xatti-harakatlarda inson ongining fragmentlari moddiylashadi, 
ularga qarab odamlarning niyatlari, mo‘ljallari, maqsadlari, g‘oyalari haqida xulosa chiqariladi. 
Noindividual ma’naviy borliqning o‘ziga xos xususiyati shundaki, uning elementlari saqlanadi, 
takomillashadi va ijtimoiy makon va vaqtda erkin harakatlanadi.
Ijtimoiy borliq ayrim insonning jamiyatdagi borlig‘i va jamiyatning borlig‘iga bo‘linadi
. Har bir inson 
boshqa odamlar bilan muttasil aloqa qiladi,turli ijtimoiy guruhlar: oila, ishlab chiqarish jamoasi, 
millatning a’zosi hisoblanadi. U boshqa individlar bilan yaqin aloqa qilib yashaydi. Odamlarning 
barcha faoliyati mazkur sotsiumga xos bo‘lgan ijtimoiy munosabatlar,chunonchi: siyosiy, huquqiy, 
iqtisodiy, axloqiy va boshqa munosabatlar doirasida amalga oshiriladi. 
Virtual borliq texnologiyasi 
zamirida birinchi marta XX asr 60-yillarining
o‘rtalarida paydo bo‘lgan kompyuterlar yordamida 
dunyolar modelini yaratish
mumkin
, degan g‘oya yotadi. Virtual (lotincha «virtualis» – «mumkin 
bo‘lgan») – narsalar va hodisalarning vaqt va makonda moddiy mavjudligiga qarama-qarshi o‘laroq, 
ob’ektiv narsalar yoki sub’ektiv obrazlar mavjudligining nomoddiy turi.
 
«Virtual borliq» atamasi 1970-yillarning oxirida Massachuset texnologiya institutida Jeron Lener 
tomonidan o‘ylab topilgan. U 1984 yilda dunyoda birinchi virtual borliq firmasini tashkil etdi. Bu 
atama kompyuterda yaratiladigan muhitda insonning mavjudligi g‘oyasini ifoda etadi. «Virtual 
borliq»atamasi muomalaga amerikalik kinematograflar tomonidan kiritilgan. Ular muayyan sabablarga 
ko‘ra tabiiy yo‘l bilan amalga oshirib bo‘lmaydigan xayoliy imkoniyatlarni belgili – grafik shaklda 

---