“ Ijtimoiy fanlar

Olamning paydo bo‘lishi va evolyusiyasi. 
Notirik tabiat o‘z shakllari va holatlarining sonsanoqsizligi 
va rang-barangligi bilan aqlni lol qoldiradi. U turli jismlar, predmetlar, zarralar, gazlar, maydonlar, 
xossalar, hodisalar ko‘rinishida amal qilar ekan, muttasil harakat va o‘zgarishlar jarayonini boshdan 
kechiradi. Dunyoning paydo bo‘lishi va evolyusiyasi haqidagi hozirgi ilmiy tasavvurlar so‘nggi 400 
yil ichida vujudga keldi, galaktikalar va ularning to‘dalari, makro va mikrodunyoning hayratomuz 
rang-barangligi haqida odamlar XX asrdagina xabar topdilar. Olamning cheksiz bo‘shlig‘i qarshisida 
bizning dunyo haqidagi tasavvurlarimiz hozir ham dengizdan bir tomchi bo‘lib tuyuladi. Lekin, shunga 
qaramay, bugungi kunda biz bilgan va tushungan narsalar butun Olam va uning ayrim qismlari 
evolyusiyasi va muttasil o‘zgaruvchanligi haqida ancha asosli xulosa chiqarish imkonini beradi. 
Boshqacha aytganda, dunyo u yoki bu bosqichda ma’lum narsalar vujudga kelib, o‘z borlig‘ini kasb 
etadigan va qachondir yo‘q bo‘ladigan, ya’ni o‘zining avvalgi borlig‘ini yo‘qotib, modda va 
energiyaning saqlanish qonuniga binoan boshqa narsaga aylanadigan muttasil davom etuvchi 
jarayondir. Notirik tabiatning hozirda mavjud bo‘lgan butun rang-barangligi o‘z asosiga ega, ya’ni u 
qachondir vujudga kelgan. Bu fikrni kengayib borayotgan Olam haqidagi hozirgi ilmiy tasavvurlar 
ham tasdiqlaydi. Biroq, olimlar fikriga ko‘ra, biz yashayotgan Olam tarixi boshlanishiga asos bo‘lgan 
«Katta portlash» nazariyasi dunyoning mohiyati va uning tuzilishi xususida yangi va yangi masalalarni 
kun tartibiga qo‘ymoqda. Tabiiy fanlarning ma’lumotlari taxminan 15 milliard yil muqaddam 
ayrim 
osmon jismlari mavjud bo‘lmagani, bizning
Olam deyarli bir jinsli kengayib borayotgan plazmadan 
tashkil topganidan
dalolat beradi
. Endilikda bir-biridan uzoqlashayotgan galaktikalar tarkibiga 
kiruvchi yulduzlar, sayyoralar, asteroidlar va boshqa ko‘plab kosmik jismlar mavjud bo‘lib, bu 
galaktikalarning to‘dalarida vaqti-vaqti bilan fanga ma’lum bo‘lmagan sabablarga ko‘ra ulkan tadrijiy 
va inqilobiy o‘zgarishlar yuz beradi.
Yer tarixi. 
Ilmiy tasavvurlarga ko‘ra, biz yashayotgan sayyora taxminan 4,5 milliard yil muqaddam 
Quyosh tizimida sochilib yotgan gazsimon-changsimon moddadan paydo bo‘lgan, muayyan moddiy 
jism sifatida o‘z borlig‘ini kasb etgan,oradan yana bir milliard yilcha vaqt o‘tgach, Erning geologik 
tarixi boshlangan. Hozirgi zamon fani aniqlagan eng qadimgi tog‘ jinslarining yoshi shundan dalolat 
beradi. Shunday qilib, Yer jonsiz tabiatining moddiy dunyosi o‘zining aniq geologik yil hisobiga ega 
va uning borlig‘i sayyoramizning umumiy evolyusion jarayonlari bilan bog‘liq. Erning tabiiy kosmik 

---