“ Ijtimoiy fanlar

5-MAVZU. OLAMNING UNIVERSAL ALOQALARI VA RIVOJLANISH. FALSAFANING QONUN VA 
KATEGORIYALARI 
75
har qanday predmet muttasil o‘zgarishda bo‘ladi. Hech narsa boqiy emas. Butun borliq qachondir 
paydo bo‘lgan va qachondir halok bo‘ladi. Dunyo o‘zgaradi va ayni zamonda o‘zligini saqlab 
qoladi, o‘z-o‘ziga nisbatan ayniy bo‘ladi.
Me’yor – 
predmet borlig‘ining chegarasi. U 
miqdor va sifatning shunday bir birligiki, bunda 
muayyan sifat faqat muayyan miqdor bilan bog‘liq. 
Me’yor –bu miqdor ko‘rsatkichlari yoki 
o‘zgarishlarining tegishli sifat mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lgan muayyan oralig‘i hamdir. Me’yor 
– bu shunday bir chegaraki, unda miqdor o‘zgarishlari narsaning sifatiga putur etkazmaydi. Gegel
 
fikricha, «Hamma narsa o‘z me’yoriga ega, ya’ni miqdor jihatidan aniqdir
16
» Masalan, vodorod 
peroksidi va suv bir-biridan molekulalardagi kislorod atomlarining miqdoriga ko‘ra farq qiladi. 
Huquqiy, axloqiy va estetik hodisalar tavsifida me’yor tushunchasi normativlik xususiyatini kasb 
etadi. «Aynan «ko‘proq» va «kamroq» orqali engiltaklik me’yori buziladi va butunlay boshqa 
narsa – jinoyat namoyon bo‘ladi, aynan «ko‘proq» va «kamroq» orqali adolat haqsizlikka, fazilat 
nuqsonga o‘tadi
5
». Masalan, huquqda qilmishning ijtimoiy xavflilik darajasi va jazo chorasi 
o‘rtasidagi muvofiqlikka rioya etiladi. Me’yor tushunchasida miqdor va sifat xossalarining o‘zaro 
aloqasi aks etadi. Tabiatda kuzatiladigan narsalarning bir holatdan boshqa holatga o‘tishi dunyo 
evolyusiyasining muhim va keng tarqalgan mexanizmlaridan birini aks ettiradi. Me’yor 
tushunchasi evolyusiya tendensiyalarini aniqlash, turli tizimlarning o‘tmishi va kelajagi xususida 
gipotezalar tuzish imkonini beradi. Miqdor sifat jihatidan bir jinsli hodisalarning muayyan 
ob’ektiv ko‘rsatkichi bo‘lib, u mazkur hodisalarning kattaligini, mavjudlik muddatini va umuman 
hodisa yoki uning ayrim tomonlari rivojlanishining faollik darajasini tavsiflaydi.SHunday qilib, 
narsa va hodisalar sifat va miqdor xususiyatlariga ega bo‘ladi. Ammo narsalar va hodisalarning bu 
tomonlari o‘rtasida uzviy aloqa mavjud emasdek, ularning biri ikkinchisiga bog‘liq emasdek bo‘lib 
tuyulishi mumkin. Lekin amalda bunday emas. Miqdor va sifat o‘rtasida dialektik aloqa mavjud: 
muayyan sifatni aks ettirmaydigan miqdor mavjud emas va shu bilan bir vaqtda miqdorsiz sifat 
ham yo‘q. Mazkur sifatga qo‘shimcha tarzda doim qandaydir emas, balki muayyan miqdor javob 
beradi. Biz, masalan, uzunligi
Amudaryo ustida qurilgan ko‘prikning uzunligiga teng bo‘lgan stolni ko‘rmaganmiz. 
 
Miqdor va sifat o‘zgarishlarining o‘zaro bog‘liqligi haqidagi qoida umumiy ahamiyat kasb etadi. 
U atrof borliqning barcha narsalari va hodisalariga nisbatan o‘rinli, ya’ni dialektika qonuni 
kuchiga ega. U quyidagicha ta’riflanadi: m
iqdor va sifat o‘zgarishlarining bir-biriga o‘tishi 
qonuni narsaning
miqdor va sifat tomonlarining shunday bir o‘zaro aloqasini aks ettiradiki,
uning 
ta’sirida miqdor o‘zgarishlari me’yor chegarasidan chetga chiqib, albatta tub sifat 
o‘zgarishlariga sabab bo‘ladi, bu sifat o‘zgarishlari esa, o‘z navbatida, yangi miqdor 
ko‘rsatkichlariga olib keladi. 
Bu qonunga muvofiq rivojlanish
 
bir-biridan farq qiladigan, lekin 
o‘zaro bog‘langan ikki bosqich – uzluksizlik va uzluklilikning birligi sifatida yuz beradi.
Rivojlanishda uzluksizlik – bu juda sust, ko‘zga ko‘rinmas miqdor o‘zgarishlari bosqichi. 
Rivojlanishda uzluklilik sakrash deb ataladi.