“ Talqin va tadqiqotlar ” ilmiy-uslubiy jurnali

“
Talqin va tadqiqotlar
”
 ilmiy-uslubiy jurnali
 

 
 
 
 
 
№15
 
52 
tadqiqotlari va amalga oshirgan kashfiyotlarida insonlami odobli, ma’naviyati 
yuksak, komil, mehnatsevar, vatanparvar bo'lib tarbiyalanishiga yangi g'oya va 
ta’limotlami yaratganlar. Bular: Muso al-Xorazmiy (783-850), Abu Rayhon Beruniy 
(973-1048), Ibn Sino (980-1037); Umar Hayyom (1048-1131); Nasriddin at-Tusiy 
(1201-1274); Ulug'bek (1394-1449), G'iyosiddin al-Koshiy; Ali Qushchi (1402-
1474); va boshqalaming bizga qoldirgan boy meroslari fikrimizga asos bo'ldi. 
Bu allomalarimizning asarlarida bolalaming o'qishi, mehnati, odobi va bu ishda 
muallimlarning vazifalariga katta e’tibor berilgan. Jumladan, Nasriddin at Tusiy fikri 
bo'yicha o'qituvchi o'quvchilami aql-zakovatiga ta’sir qilishi uchun o'quvchilar 
ishonchini qozonish va qalbidan joy olish mas’uliyatini his qilishi lozim. Abu Nasr 
Forobiy o'qituvchi faoliyatida yoshlaming axloqiy me’yorlari, amaliy ko'nikma va 
malakalarini o'zlashtirishga yo'naltirilganligi asosiy vazifalardan biri ekanligini 
ifodalaydi. Ibn Sino fikricha, tarixiy manbalami bilish olijanob va foydali faoliyatdir. 
U ilm narsalaming inson aqli yordami bilan o'rganilishi shaxs faoliyatida muhim 
hisoblanishini ta’kidlab o'tadi. Abu Rayhon Beruniy pedagogik ijodida tarbiyaning 
maqsadi, vazifalari va o'mi, inson, yosh avlodning rivojlanishi haqidagi fikrlari chin 
ma’noda insonparvarlik asosida qurilgan. Abu Rayhon Beruniyning pedagogik 
g'oyalaridan eng muhimi bilimni puxta va mustahkam egallash zarurligidir. Ota-
bobolarimizdan qolgan ilmiy merosni chuqur o'rganib, uni ta’lim va tarbiya 
jarayoniga tatbiq etish har bir ma’naviyatli va ijod- kor mutaxassisning muqaddas 
burchidir. 
Mana shunday tarixiy ma’lumotlardan o’qituvchi dars jarayonida mavzu bilan 
bog’liq hikoyalarni so’zlab berish orqali o’quvchida matematika faniga bo’lgan 
qiziqishning ortishiga sabab bo’ladi. Masalan vaqtga oid mavzularni o’tish jarayonida 
o’qituvchi tomonidan quyidagi hikoyani so’zlab berilishi o’quvchida vaqtga doir 
tasavvur ortadi. Odamlar vaqtni o'lchash uchun soat yaratdilar. Oldin quyosh soati 
paydo bo'ldi. Ulami faqat kunduzi ishlatishar edi. Misr quyosh soatlarida 2 ta uzun 
taxtacha burchak shaklida mustahkamlangan. Ertalab quyosh chiqishi bilan uzun 
taxtachada soyani belgilashgan. Bu vaqtni ertalab soat 6 00 deb hisoblashgan. Keyin 
ertalabki soyaning uzunligini 6 qismga bo'lishgan. Buning natijasida hammasi 12 soat 
bo'lib, 6 soat kunduz, 6 soat kechqurun kelib chiqqan. 
Keyinchalik boshqa soatlar paydo bo'ldi. Ular kechki vaqtni ham aniqlash 
imkonini berdi. Masalan: suv soatlari, qum soatlari, mexanik va elektoron soatlar bor. 
Hozirgi zamon soatlarining siferblati 12 ga bo'lingan. Har bo'limning oldiga 1 dan 12 
gacha yozilgan. Soatning kichkina strelkasi 1 soatdan 2 songa 1 soatda o'tadigan qilib 
tuzilgan. Soatning katta strelkasi 1 soatning ichida barcha sonlami bosib o'tadi.
Buyuk bobokalonimiz Al- Xorazmiy butun dunyoga raqamlardan qanday 
foydalanish kerakligini orgatgan olimdir. U 1,2,3,4,5,6,7,8,9, va 0 kabi raqamlar 
hisob- kitob ishlari uchun juda ham qulay ekanini isbotlab bergan. Bu haqida olim 

---