Ў збекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

2-mavzu: Populyatsia xaqida ta’limot.
Reja:
1.Populatsiyaning asosiy xususiyatlari
2.Populyatsiyalarning klassifikatsiyasi
3. Populyatsiyaning miqdori va zichligiga ta'sir qiluvchi tabiiy omillar
Tayanch iboralar: populatsiya, populatsiyaning tuzilishi, modifikatsiya omillar, elementar populatsiya , ekologik populatsiya, geografik populatsiya
2.1.Populatsiyaning asosiy xususiyatlari


POPULYATSIYA (lotincha populations; so’zidan olingan bo’lib - guruh, aholi, xalq degan ma’nolarnibildiradi. Bu atama 18 asrning oxiridan boshlab, to 20asrning 40-50 yillariga qadarbiologiya fanida xar qanday individlar yigindisi sifatida qo‘llanib kelindi.
Ekologik nuqtai nazardan esa populyasiya deb-- uzoq muddat davomida muayyan bir hududda yashaydigan yoki o’sadigan bir turga mansub individlar yig’indisidir.
Bir populyasiyaga mansub individlar shu turning boshqa populyasiya individlariga nisbatan bir-biri bilan erkin va oson chatishadi.
Populatsiyaning biologik xususiyatlaridan biri – bir populatsiyaga oid individlar boshqa populatsiya individlariga qaraganda erkin chatisha oladilar. Zarafshon archasi deganda o‘rmonda uchraydigan zarfshon archasi turiga mansub barcha individlar yig‘indisi etiborga olinadi yoki o‘tloqlarda qoqio‘ti populyasiyasi,
Demak populatsiyaning asosiy xususiyati uning genetik birligidir. O‘zbekistonning shuvoq barra o‘tli yaylovlaridagi shuvoqlar populyasiyasi, qumli cho‘llardagi oq saksovullar, izenlar, qandimlar populyasiyalari, qo‘llardagi baliqlar populyasiyalazenlar, qandimlar populyasiyalari, qo‘llardagi baliqlar populyasiyalari, dalalardagi chigirtkalar populyasiyalari, kishi organizmidagi tif yoki sil kasalliklarini tugdiruvchi bakteriyalar populyasiyasi yoki shag‘arda odamlar populyasiyasi ana shu tushunchaga misol bo‘la oladi. Xonaki xayvonlarning aloxida guruxlari (zotlar, podalar) va o‘simliklarning madaniy guruxlari (navlari, linyalari, klonlari va boshqalar) xam populyasiya atamasi bilan ifodalanadi.
Gistologiya va meditsina va mikrobiologiyada ko‘p xujayrali organizmlar to‘qimasidagi bir xil tuzilishga ega bo‘lgan xujayralar populyasiyasi deb aytiladi. Etnograflar populyasiya deganda o‘z ichida qiz olish berish qiladiganodamlar jamoasini tushunadilar.
Shuningdek populatsiya individlariga genetik getrogenlik ham xos bo’lib, bu xususiyat ularning har xil sharoitiga moslanishlarini belgilaydi va evolutsiya uchun juda muhim bo’lgan irsiy o’zgaruvchanlik imkoniyatini yuzaga keltiradi. Populyatsiyadagi genetik o`zgarishlar turlarning kelib chiqishi, yangi o`simlik navlari, hayvon zotlarini yaratish va boshqalar asosini tashkil qiladi.
«Populyatsiya» terminini 1903 yilda daniyalik genetik V. Iogansen bir turga mansub, genetik bir xil xususiyatga ega bo’lmagan individlar yig’indisini tushuntirishda keltirgan edi. Demak populatsiya deganda bir turga oid bir-birlari bilan doimo bog’langan organizmlar yig’indisi e’tiborga olinadi.
Xar bir populyasiyadagi organizmlar miqdori bir meyorda bo‘lib, tashqi muxit sharoiti keskin o‘zgarmaguncha u shu miqdorda saqlanib qolishi mumkin. Tashqi muxining o‘zgarishi populyasiyadagi organizmlar sonining o‘zgarishiga bevosita yoki bilvosita ta’sir etib turadi.
Populyatsiya a'zolarining hayotiy belgilari Populyatsiya - bu bir turning yoki bir necha tur vakillarining guruhidir. Ular ma'lum joyda uchraydi va ko’p hayotiy belgilarga ega bo’ladi va shu belgilar butun guruhning doimiy funksiyalarini aks ettiradi. Populyatsiya a'zolarining hayotiy belgilari:
-tur vakillarining qalinligi, -tug’ilishi,
-o’lishi, -yosh bo’yicha taqsimlanishi, -ma’lum hududda tarqalishi,
-organizmning biotik potensiali
Populyatsiya belgilarini aniqlash ekologik tadqiqot orqali amalga oshiriladi va umumiy ekologiya uchun katta ahamiyatga ega.
Populyatsiyaning belgilari umumiy genetik xususiyatlari bilan ham xarakterlanadi. Populyatsiya o’ziga xos ma’lum biologik tashkiliy tuzilishlarga ega. Laboratoriya yoki tajriba sharoitlarida populyatsiyaning guruhlik belgilari va sonlarini aniqlash mumkin, tabiiy sharoitda ancha murakkab bo’ladi.
Populyatsiyalar bir-birlari bilan asosan eklogik aloqalar orqali bog’lanib turadi. Populyatsiya ichidagi asosiy qonun bu muhitdagi juda oz, chegaralangan resurslardan foydalanib, kelajakda avlod qoldirishdan iboratdir. Bunday holat populyatsiya a'zolarining miqdor o’zgarishi, tur vakillarining o’z sonini boshqarib turishi orqali amalga oshiriladi.
Populatsiyaning asosiy xususiyatlari:

• 
  Populatsiya genetik xususiyatlariga–organizmlarning to’g’ridan to’g’ri ekologik moslashishi, qayta ko’payishi va turg’unligi bo’lib, populatsiyning turg’unligi uzoq vaqt nasl qoldirish qobiliyatini saqlab qolishidir.
  
• 
  Populatsiya biologik xususiyatlariga–populatsiya a’zolarining hayot sikli, o’sishga qobiliyati, farqlanishi va o’zining son sifatini ushlab tirish xususiyatlari kirib, ular populatsiyni hosil qiluchi organizmlarga taaluqlidir.
  
• 
  Populatsiya guruhlik xususiyatlari Tur vakllarinig ma’lum hududdagi umumiy soni;
  
• 
  Ma’lum maydon uchun tur vakillarining o’rtacha soni, populatsiya qalinligi va makonda populatsyia a’zolarinig massasi;
  
• 
  Tug’ilish-ma’lum vaqt ichida tur vakllaridan hosil bo’lgan yangi vakllar soni;
  
• 
  O’lish-ma’lum vaqt ichida populatsiya ichidagi o’lgan a’zolar darajasi;
  
• 
  Populatsiylarning o’sish, tug’ilish va o’lisho’rtasidagi farq;
  
• 
  O’sish tezligi-ma’lum vaqt ichida populatsiya a’zolari sonining o’rtacha o’sish tezligi.