0 Ə-C.İ.Əhmədov N. T.Əliyev m e y V ə V ə t ə r ə V ə z I n ə M t ə Ə Ş Ü nasl I ğ I (Dərslik)

2.6. Bostan tərəvəzləri 

 

Bostan tərəvəzlərinə qabaq fəsiləsindən olan birillik bitki meyvələri – xiyar, 

qarpız, qovun və qabaq aiddir. Bu tərəvəzlərdən xiyar daha geniş yayılmışdır. 

Xiyar  (Cucurmis sativus L.)  həm açıq torpaqda və  həm də istixanalarda 

yetişdirilir. Xiyarın kal meyvələri 8-12 günlüyündə  dərilir. Ondan təzə halda, 

turşudulmaq, duza və sirkəyə qoymaq üçün istifadə edilir. Xiyarın keyfiyyətində 

onun iri və ya xırdalığının böyük əhəmiyyəti var. Xırda, toxumları sütül xiyarlar 

daha keyfiyyətli hesab olunur. Standarta əsasən, duza qoyulacaq xiyarlar xırda (50 

mm-ə  qədər) və iri (51-70 mm) kornişonlara, xırda (71-90 mm), orta iri (91-120 

mm) və iri xiyarlara (121-140 mm) bölünür. 140 mm-dən iri xiyarları duza və 

sirkəyə qoymaq olmaz. 

Xiyarın tərkibində 94-96% su, 1,8-2,5% şəkərlər, 0,6% azotlu maddə, 0,5% 

sellüloza, 0,2% üzvi turşular, 0,38-0,53% mineral maddələr, 4-10 mq% C vitamini, 

az miqdarda B

1

, B

2

, PP, karotin, biotin və pantoten turşusu vardır. Mineral 

maddələrdən K, Fe, P, J vardır. Xiyarın mineral maddələri qələvilik xassəsinə 

 

 

60

malik olduğundan başqa məhsullarla orqanizmə daxil olmuş  zərərli turşuların 

neytrallaşmasına kömək edir. Xiyar toxumlarının tərkibində 30%-ə  qədər zülali 

maddələr və 31,5% yağ olur. 

Xiyarın kimyəvi tərkibi onun sortundan, becərildiyi torpaq-iqlim şəraitindən, 

yetişmə  dərəcəsindən və saxlanılma müddətindən asılıdır. Xiyarın təsərrüfat-

botaniki sortları bir-birindən formasına, ölçüsünə, rənginə və səthinin vəziyyətinə 

(hamar və ya qabırğalı) görə  fərqlənir. Yetişmə müddətinə görə tezyetişən (44 

günə), ortayetişən (45-50 gün) və gecyetişən (50-60 gün) qruplarına bölünür. Xiyar 

sortları qara tikanlı və ağ tikanlı qruplarına bölünürlər. 

Qara tikanlı xiyar sortlarından Vyaznikov, Murom-36, Uspex-290, Ukrayna 

tezyetişəni, Urojay-86, gecyetişənlərdən Nejin-12, Don-171, Doljik, Ryabçik-

254/4 göstərmək olar. Bu sortlar, əsasən duza və sirkəyə qoyulmaq üçün istifadə 

edilir. 

Ağ tikanlı sortlar, əsasən təzə halda istifadə edilir. Bu xiyarların qabığı duz 

məhlulunu pis keçirir, ona görə  də duza və sirkəyə qoyulmaq üçün az yararlıdır. 

Zəif qabırğalı sortlardan tezyetişən Altay, Izyaşnıy, iriqabırğalılardan Həştərxan-

136, Margilan-88, yerli Muxran və s. Istixanalarda yetişdirmək üçün Klin,  

Daşkənt-86, Uspex-221 və s. əlverişlidir. 

Azərbaycanda becərilən xiyarlardan Biryuçekutski-193, Siqnal-235, Yerli 

Gəncə, Don-175, Nejin-12, Uspex-221, Kotyak, Rulan-95 və Yerli Klin sortunu 

göstərmək olar. 

Xiyar keyfiyyət əlamətlərinə görə təzə, sağlam, bütöv, əsasən yaşıl olmaqla, 

müxtəlif çalarlı yaşıl rəngdə, forması düzgün, üstü təmiz,  ətliyi bərk, toxumları 

yetişməmiş və sulu olmalıdır. Xiyar saplaqsız və ya 1 sm uzunluqda saplaqlı ola 

bilər. 

Açıq torpaqda becərilən xiyarlarda 10%, istixanalarda becərilən xiyarlarda 

isə 3% çirkli, azca sürtülmüş, azca batıq (lakin əzilməmiş), qabığı cızılmış, günəş 

yandırmış  və azacıq saralmış xiyarların olmasına icazə verilir. Tezyetişən yaşıl 

xiyarların ölçüsü 9 sm-ə qədər, qalanlarda 12 sm-ə qədər olmalıdır. Istixanalarda 

 

 

61

yetişdirilən və uzun meyvəli sortlar üçün xiyarın ölçüsü normalaşdırılmır. 5% 

miqdarında başqa ölçülü xiyarların olmasına icazə verilir. Eybəcər formalı xiyarlar 

satışa verilmir və tədarük rayonlarında qeyri-standart xiyarlar kim duza qoyulur. 

Qarpız  (Citrullus vilgaris Schard) qalınqabıqlı (0,5-3 sm), daxilində çoxlu 

toxumu olan yumşaq ətlikli meyvəli tərəvəzdir. 

Qarpızın vətəni Afrikadır. Azərbaycanda,  əsasən Sabirabadda, Saatlıda, 

Abşeronda və digər bölgələrdə becərilir. Qarpızdan təzə halda, duzlama üçün, 

qarpız balı  və qarpız  şərabı, habelə sukat istehsalı üçün istifadə edilir. Qarpızın 

tərkibində orta hesabla 88-92% su, 5,5-10,5% şəkər, 0,8% azotlu maddələr, 0,2% 

turşu, 0,4% mineral maddələr, 0,6% yağ və 0,4% sellüloza, vitaminlərdən 8 mq% 

C, B

1

, B

2

 və A vitaminləri vardır. Qarpız toxumunda 30% yağ vardır. Şəkərlərdən 

ən çox rast gələni fruktozadır ki, bu da onun şirinliyini artırır. Sukat hazırlamaq 

üçün qalınqabıqlı qarpızlardan istifadə edilir. Sortları bir-birindən formasına, iri-

xırdalığına (ölçüsünə), üzərinin vəziyyətinə, qabığının qalınlığına,  ətliyin 

zərifliyinə görə fərqlənir. Iri-xırdalığına (ölçüsünə) görə iri, orta və xırda ölçülərə 

ayrılır. Xırdaların diametri 15-20 sm, orta irilərdə 20-25 sm və irilərdə isə 25 sm-

dən çox olur.  Ətli hissəsinin vəziyyətinə görə  zərif, ağızda  əriyən, xırda dənəli, 

boş, lifli, sıx ətli, kobud dənəli, şirəli və ya quru olur. Yetişməsindən asılı olaraq 

aşxana sortları tezyetişən, orta və gecyetişən olur. Təyinatına görə 3 qrupa ayrılır:  

aşxana üçün, yem üçün, sukat hazırlamaq üçün. 

Geniş yayılmış tezyetişən qarpız sortlarından Oqonyok, Don-39, Qalib-395, 

Ağ çəyirdəkli, Pyatiqorsk xutorunun sevimlisi, Duman və s. göstərmək olar. 

Medovka sortu xırda  şar  şəkillidir. Ölkəmizin  əksər rayonlarında becərilir. 

Orta yetişənlərdən Ajinov, Boqaev muraşkası, Bıkov-22, Melitopol-60, 142, 

Özbək, gecyetişənlərdən Zolaqlı  Həştərxan, Melitopol-143, Volqa-7, Biryuçekut-

775 çox yayılmışdır. Bunlardan başqa gecyetişənlərə Xant-kara (Özbəkistanda çox 

yayılmışdır) və Çit  sortları daxil edilir. 

 

 

62

Qabığının qalınlığına görə nazik, orta qalın və qalın olur. Ümumiyyətlə, 

qabığının qalınlığı 0,4-2,5 sm-ə qədər olur. Qalın qabıqlılar daşınma və saxlanma 

üçün daha əlverişlidir. 

Melitopol sortu iri şarşəkilli, ətli hissəsi çəhrayı-qırmızıdır. Üzəri cizgisizdir. 

Bunlar sortlaşdırılarkən yetişmə əlaməti, iri-xırdalığı nəzərə alınır. 

Azərbaycanda Melitopol-142, Biryuçekut-775, Sabirabad-53-88, Pyatiqorsk 

xutorunun sevimlisi və s. qarpız sortları yetişdirilir. 

Keyfiyyətcə standarta müvafiq qarpızlar təzə, təmiz, bütöv və sağlam, öz 

təsərrüfat-botaniki sortuna xas olan rəngdə olmalı, eybəcər və xəstə olmamalıdır. 

10% başqa sorta aid qarpızların olmasına icazə verilir. Ən iri ölçülü qarpızın 

diametri 15 sm-dən, tezyetişən və xırdameyvəlilərdə isə 12 sm-dən az olmamalıdır. 

Qarpızların içərisində 8%-ə qədər yüngül zədələnmiş, azacıq batıq və əyri formalı, 

sürtük, o cümlədən 3% kal və yaxud yetişib ötmüş qarpızlar ola bilər.  Əzik, 

çatlamış və xəstəliklə zədələnmiş qarpızlar olmamalıdır. 

Qovun  (Cucumis melo L.) qarpıza nisbətən daha çox istisevən bitkidir və 

quruluşuna görə qarpızdan fərqlənir. Bunun toxumları içərisi boş olan toxum 

kamerasında yerləşir.  Əsasən Orta Asiya respublikalarında və Zaqafqaziya 

respublikalarında becərilir. Tərkibində şəkərin miqdarı 5-17%-ə çatır. 20 mq% C, 

1,2 mq% A, 0,5 mq% B

1

, 0,3 mq% B

2

, 0,6 mq% PP vitaminləri vardır. Mineral 

maddələrdən  ən çox rast gələni dəmirdir ki, bunun da miqdarı 2,5 mq%-ə 

bərabərdir. Qarpızdan fərqli olaraq saxlanılarkən yetişə bilir. 

Qovunların təsərrüfat-botaniki sortları biri-digərindən meyvəsinin ölçüsünə 

və kütləsinə, qabığının rənginə  və  bərkliyinə,  ətli hissəsinin konsistensiyası  və 

rənginə, dad və  ətrinə, yetişmə müddətinə  və saxlanılmasına görə  fərqlənirlər. 

Qovunun qabığı açıq yaşıl, narıncı, qəhvəyi,  ətli hissəsi isə  ağ, yaşıl, narıncı  və 

çəhrayı rəngdə olur. Ətli hissəsi konsistensiyasına görə lifli, yumşaq, xırda dənəli, 

xırçıldayan və sıx ətli olurlar. Dadına görə çox şirin,  şirin, az şirin dadsız, ətrinə 

görə çox ətirli, orta və zəif ətirli və ətirsiz olur. Yetişmə müddətinə görə tezyetişən 

 

 

63

(80 günə), ortayetişən (80-110 günə) və gecyetişən (110 gündən çox) qruplarına 

bölünür. 

Ölçüsünə görə iri, orta və xırda olur. Üzəri hamar, tor şəbəkəli və qabırğalı 

formada olur. Tezyetişən sortları 20 günə, ortayetişənlər 1-2 aya qədər, 

saxlanılmağa davamlı, gecyetişənlər isə 3 aydan çox saxlanırlar. Bunların 

saxlanma müddəti yetişmə dövrlərindən asılıdır. Qovunlar bir neçə qrupa ayrılırlar. 

1.

 

Tezyetişən Rusiya sortları; 

2.

 

Tezyetişən Orta Asiya sortları; 

3.

 

Yumşaq ətli Orta Asiya sortları; 

4.

 

Xırçıldayan ətli Orta Asiya yay sortları; 

5.

 

Cənub payız-qış sortları; 

6.

 

Sıx ətli Rusiya sortları; 

7.

 

Kantaluplar və ya Qərbi Avropa sortları. 

Kantalupların ətli hissəsi sıx və dadı ətirli olur. Geniş yayılmış sortlarından 

Komsomol-142 və Limonu-sarı misal göstərilə bilər. 

Komsomol ortayetişən sort olmaqla, xırda meyvəli və şarşəkillidir. Ətli hissə 

ağdır, zərif vanil ətri verir. 

Limonu-sarı tezyetişən sortdur. Ətliyi ağ və sıx olur. 

Sıx  ətli Rusiya sortlarına Bronzovka, Kolxozçu, şəkərli Krım, Persidskaya, 

Zimovka daxildir. 

Zimovka orta yetişən olmaqla çəkisi 8 kq-a qədər gəlir. Yaxşı saxlanılır. 

Tərkibində 10%-ə qədər şəkər vardır. 

Kolxozçu  ən çox yayılmış sortlardandır. Meyvəsi xırda,  şarşəkilli, sarı-

narıncı yaşılı rəngdə olub, çox ətirli və dadlı, tərkibində 12%-ə qədər şəkər olur. 

Orta yetişən sortdur, daşınmağa davamlı, saxlanmağa davamsızdır. 

Payız-qış sortlarına Qulyabi kara, Qulyabi sarı, yaşıl Quliyabi, narıncı 

Qulyabi daxildir. Yaşıl Qulyabi Cərco sortudur və çox gecyetişəndir. Çəkisi 4-8 

kq-a qədər olur. Ətirli ətli hissəsinin tərkibində 10% şəkər vardır. 

 

 

64

Narıncı Qulyabi gecyetişən sortdur, çəkisi 2,5-4 kq-a qədər olur. 

Yumurtavaridir, yaxşı saxlanır. Orta Asiya yay sortlarına Ak-kaun, Arbakeşka, 

Bargi-816, Içi-Kızıl, Kzıl-urup, Konça, Xokuzkalya, Qırmızı  ətli və s. sortları 

daxildir. 

Azərbaycanda Kolxozçu-749/753, Balakən-281, Qusarçay-426 və yerli 

qovun sortları becərilir. 

Standarta müvafiq qovunlar təzə, təmiz və sağlam olmalıdır. Bunların rəngi 

və forması öz təsərrüfat-botaniki sortuna müvafiq olmalıdır. En kəsiyinin diametri 

ən çox 15 sm-dən, tezyetişən və silindrik formalılarda isə 10 sm-dən az 

olmamalıdır. Satışa buraxılan qovunların içərisində azacıq əzik və batıq, həmçinin 

ölçüdən uzaqlaşan qovunların miqdarı 5%-dən çox olmamalıdır. 10% eyni 

müddətdə yetişən başqa qovun sortlarının olmasına icazə verilir. 

Qabağın  (Cucurbita Rero L.) 3 növü: adi, irimeyvəli və muskat qabaq 

məlumdur. Aşxanada və yem üçün istifadə edilir. Qabağın aşxana sortlarından sup, 

yağlı və südlü püre, marinad hazırlamaq və qızartmaq üçün istifadə edilir. Bundan, 

həmçinin vitamin preparatları,  şirniyyat sənayesində sukat və müxtəlif içliklər 

hazırlanır. Vitamin preparatı üçün ətli hissəsi sarı olanlar daha əlverişlidir. Aşxana 

sortlu qabaqlar dadlı və xoş ətirlidir. Tərkibində orta hesabla ətli hissədə 91,85% 

su, 0,95% sellüloza, 0,55% kül, 0,8% azotlu maddə, 0,1% yağ vardır. Qabıq 

hissəsində isə sellülozanın miqdarı 3,3%-dir. Yetişmiş qabaqda şəkərin miqdarı 

orta hesabla 8%-dir. Vitaminlərdən 5-8 mq% C, 12 mq%-ə  qədər karotin olur. 

Bunun toxumunun tərkibində 40% yağ, 28% zülal vardır. Ümumi çəkisinin 75%-ni 

yeməli hissə  təşkil edir. Geniş yayılmış sortlarından boz rəngli Volqa sortu orta 

gecyetişəndir. Iri, yumru-yastı formada və açıq boz rəngdədir. Saxlanılma və 

daşınma üçün çox əlverişlidir. Sarı ətli hissəsi şirindir. 

Mozoleyev sortu çox yayılmış sortlardandır. Orta gecyetişəndir. Yumurtavari 

və ya uzunsov, rəngi sarıdır. Üzəri tünd yaşıl cizgilidir, orta irilikdədir. Ətli hissəsi 

dadlı, solğun çəhrayı rəngdədir. 

 

 

65

Ukrayna sortu çoxmeyvəli, zəif qabırğalıdır. Çəhrayı rəngdədir. Ətli hissəsi 

xırçıldayan çəhrayı rəngdə olur. Perexvatka-69 muskat ətirli və gecyetişən sortdur. 

Orta irilikdə  və silindrik formada olub, ətli hissəsi dənəli, xırçıldayan və  çəhrayı 

rəngdədir. Tərkibində 12 mq% karotin və C vitamini vardır. Göstərilən sortlardan 

başqa bir çox rayonlarda başqa sortlar da yetişdirilir ki, bunlardan Bıkov, 

Biryuçekut, Başkir, Çərkəz, Altay sortlarını göstərmək olar. 

Azərbaycanda Palov-Kadu-268,Perexvatka-69 və yerli qabaq sortları 

yetişdirilir. Standart üzrə qabaq təmiz, təzə, yetişmə  dərəcəsinə görə birnövlü, 

sağlam, rəngi və forması  təsərrüfat-botaniki sortuna müvafiq, bütöv saplaqlı 

olmalıdır. Qabağın  ən böyük en kəsiyinin diametri uzunsov formalılarda 12 sm-

dən, yastı və dairəvi formalılarda isə 15 sm-dən az olmamalıdır. 

Patisson (Cucurbita var. patisson) birillik bitkidir, yastı-girdə formada, 

kənarları diliklidir. Başqa sözlə, patissona boşqababənzər qabaq da deyilir. Rəngi 

açıq yaşıldan ağımtıl yaşıla qədər olur. Yetişib ötmüşlər ağ süd rəngindədir. 

Yeyilmək üçün 3-5 günlük patissonlardan istifadə edilir. Yetişib ötmüşlərkobud 

ətlikli və iri toxumlu olduğundan qida üçün yararsızdır. 

Patissonun tərkibində 4,3% şəkər, 2% azotlu maddə, o cümlədən 0,6% zülal, 

1,3% sellüloza, 0,6% pektin maddəsi, 0,1% üzvi turşu, 0,7% mineral maddə, 23-40 

mq% C vitamini, 0,25 mq% PP, 0,04 mq% B

2

, 0,03 mq% B

1

  və karotin (A 

provitamini) vardır. 

Aşpazlıqda suxari və yağ ilə bişirilmiş, qızardılmış  və qiymələnmiş 

patissondan istifadə edirlər. Suda bişirilmiş patissonun dadı yaxşı olur. Həmçinin 

patissonu  ət qiyməsi ilə doldurub (özək hissəsini çıxarıb  ət qiyməsini oraya 

doldururlar) – patisson dolması - bişirirlər. 

Patissonu konservləşdirir və sirkəyə qoyurlar. Konservləşdirilmiş və sirkəyə 

qoyulmuş patisson uyğun formada hazırlanmış xiyarı əvəz edir. 

Geniş yayılmış sortlarından ağ, tezyetişən ağ  və sarı yastı patissonları 

göstərmək olar. 

 

 

66

Patissonun  ən böyük diametrinin ölçüsü 10 sm-dən çox olmamalıdır. 

Konservləşdirmək üçün isə diametri 6-8 sm, çəkisi isə 80-100 qr olan patissonlar 

götürülməlidir. Patissonun meyvəsi zərif qabıqlı,  şirəli və  ətli hissəsi bərk, 

toxumları kal olmalıdır. 

Qabaqcıq (Cucurbita var. giraumontia) və ya göy qabaq qabağın kal formalı 

növüdür. Ağımtıl-yaşıl rəngdə, nazik qabıqlı və silindr şəklində olan bu qabaq kal 

(7-10 günlük) dərilir. Ondan qızardılmış, qiymələnmiş  və  həmçinin göy qabaq 

kürüsü hazırlamaq üçün isifadə edilir. 

Tərkibində 4,9% quru maddə, o cümlədən 2,55% şəkər, 0,55% zülal, 0,13% 

yağ, 0,2% üzvi turşu, 0,8% sellüloza və 0,5% mineral maddə  və 15 mq% C 

vitamini vardır. Ən çox yayılmış sortlarından Yunan, Qribov-37, Odessa-52, Sote-

38 qabaqcıqlarıdır. 

Standart üzrə göy qabaq kal, təzə, təmiz, bütöv, yaşıl rəngli və ya zolaqlı, 

müxtəlif formalı, səthi hamar və ya azca qabırğalı, ətliyi bərk, dolu, uzunluğu 12-

20 sm, toxumları kal olmalıdır. 

 

 

2.7. Tomat tərəvəzləri 

 

Tomat və ya pomidor (Solanum Licopersicum L.) birillik ot bitkisidir. Bir 

çox növ, yarımnövü və növmüxtəlifliyi vardır. 

Üç növmüxtəlifliyi olan pomidor becərilir. 

1.

 

Yüksək boyatan pomidorlar: kolu ştamsız, zoğları nazik olur, meyvə 

verdikdə yerə yatır. Sortlarından Rıbka-52, Cənublu-1644 və s. 

2.

 

Ştamlı pomidorlar: zoğları qalın və  bərk olur, meyvə verdikdə yerə 

yatmırlar. Sortlarından Karlik, Neva, Krasnodar, Volqoqrad və s. 

3.

 

Determinat və ya zəif budaqlı karlik (cırtdan) pomidorlar. Sortlarından 

Puşkin-1853, Pervenes, Kolxozçu-34 və s. göstərmək olar. 

 

 

67

Pomidor isti sevən bitki olduğundan,  əsasən  orta və  cənub rayonlarda 

becərilir. Pomidorun vətəni Amerikanın tropik rayonlarıdır. 

Pomidor nazik qabıqdan,  ətli hissədən, toxum kameralarından və 

toxumlardan ibarətdir. Daxili toxum kameraları çox olan tomatlar ən yaxşı 

tomatlardır. 

Pomidorun 600-ə  qədər becərilən sortu məlumdur. Bunlar biri-digərindən 

formasına, rənginə, üzərinin vəziyyətinə (qabırqalı), böyüklüyünə, toxum 

kamerasının sayı və yerləşməsinə görə fərqlənirlər. 

Pomidorun rəngi qırmızı, çəhrayı, yaxud sarının müxtəlif çalarında ola bilər. 

Pomidor oval, yastı yumru və konusvari, üstü isə hamar, ya da qabırqalı olur. 

Yetişməsinə görə pomidor yaşıl, boz, çəhrayı və qırmızı rəngdə olur. Saxlanan və 

daşınan zaman da yetişə bilir. Ölçüsünə görə iri, orta iri və xırda növlərinə ayrılır. 

Irilərinin çəkisi 100 qr-dan çox, orta irilərinki 60-100 qr, xırdalarınkı isə 60 qr-a 

qədər olur. 

Kameraların sayından asılı olaraq azkameralı (2-5 kamera), ortakameralı (6-

9 kamera) və çoxkameralı (10-dan çox kamera) qruplarına bölünür. 

Təsərrüfat  əlamətlərinə görə pomidorlar aşxana və konservlik qruplardan 

ibarətdir. Pomidorun aşxana sortları  ən çox aşpazlıqda salatların, 1-ci və 2-ci 

xörəklərin hazırlanmasında istifadə olunur. Bunlar şirəli və gözəl dadlıdırlar. 

Pomidorun konservlik sortları tomat-pasta, tomat-püre, tomat şirəsi almaq üçün 

işlədilir. Bu pomidorların tərkibində quru maddə çox olmalıdır. Sirkəyə  və duza 

qoyulası pomidorların ətli hissəsi bərk olmalıdır. 

Pomidorun tərkibində orta hesabla 93-96% su, 0,61% mineral maddə, 4%-ə 

qədər karbohidratlar, 0,19% yağ, 0,84% sellüloza vardır. 

Pomidorun tərkibində 1,4 mq% dəmir, həmçinin K, Mg, Na, Ca, P, J və s. 

elementlər vardır. 

Pomidorda 30 mq% C vitamini, 1,4 mq% karotin (A vitamini), B

1

, B

2

, B

3

, 

PP və P vitaminləri vardır. Pomidorda 0,4-0,6% üzvi turşu (alma, limon, az 

miqdarda kəhrəba və turşəng), 0,1-0,2% pektin maddəsi, kal pomidorda isə 0,3% 

 

 

68

nişasta vardır. Pomidorun acı dadı onun tərkibində olan solanin qlükozidinin 

miqdarından asılıdır. Kal pomidorda 4 mq%, yarımkalda 5 və yetişmədə 8% 

solanin qlükozidi vardır. Boya maddələrindən pomidorda karotin, likopin və 

ksantofil vardır. Pomidorun sortlarından Mayak, Biryuçekut, Bazar əcayibi, 

Qumbert və s. göstərmək olar. Mayak – tezyetişən, məhsuldar sortdur. Meyvəsi 

orta ölçülü, forması yastı-dairəvi və ya dairəvi, səthi hamar, qırmızı  rəngli, xoş 

dadlıdır. Bu sorta yaxın pomidor sortlarından Vosxod, Donskiy, Birinci, Volqa 

tezyetişəni, Zarya, Kolxozçu, tezyetişən Moldaviya və Tamenes göstərilə bilər. 

Morfoloji və  əmtəəlik göstəricilərinə görə  məhsuldar Maykop sortuna aid 

olan pomidorlar bir qrupda birləşdirilir. Buraya Brekodey, Opolçenes, Odessa, 

Hədiyyə, Sovet, Cənublu və s. sortlar aiddir. 

Orta zonada yetişdirilən pomidor sortlarından Planlı-904, Delikates, Erliana-

2, Axbutin-85, Tezyetişən, Talalixin-186, Belorusiya-225, Şatilov-35 və s. 

göstərmək olar. Bu sortlar, əsasən Uralda, Başqırdıstanda,Tatarıstanda, Çuvaşiyada 

və Aşağı Volqaboyunda rayonlaşdırılmışdır. 

Şimal vilayətlərində yetişdirilən pomidorlardan Bizon-639, Qribov-1180, 

Puşkin-1853, Tezyetişən-1165, Karlik-1185, Alpatyeva-905a və çoxmeyvəli Ural 

sortlarını göstərmək olar. 

Son illər ədəbiyyatlarda ən çox adı çəkilən pomidor sortlarından Krasnodar, 

Volqoqrad-5/95, Donetski-3/2-1, Bizon-639, Qribov və s. xarakterizə edilir. 

Bunlardan başqa Irimeyvəli,  Ştamblı-152, Vosxod-119, Simferopol-765, 

 

Xırdameyvəli, Malyutka, Rıbka, Kuban, Gavalıyaoxşar, Qonets və s. sortlar vardır. 

Son illərdə yetişdirilib rayonlaşdırılmış xırdameyvəli sortlardan Pridnestrov 

Yenisey, Maşınlı-1, Marinadlı və s. göstərilə bilər. 

Bolqarıstandan gətirilən pomidor, əsasən adi pomidorlardan 2-3 həftə 

tezyetişən № 10X BIZON sortudur. 

Azərbaycanda,  əsasən Mayak 12/20-4, Dnestrətrafı, Volqoqrad 5/95, 

Sevimli,  Şəfəq-49 və s. pomidor sortları yetişdirilir. Bunlardan əlavə Bizon-637, 

 

 

69

Novoçerkassk-416, Krasnodarlı 87/23-9, Nubar-1, Peremoqa-165 və Savalan 

sortları da becərilir. 

Pomidorun keyfiyyətinə  aşağıdakı  tələblər verilir. Meyvəsi təzə, təmiz, 

bütöv, sağlam, kənd təsərrüfatı  zərərvericiləri ilə  zədələnməmiş olmalı, forması 

eybəcər olmamalı, saplaqlı və ya saplaqsız, ölçüsü ən böyük diametrində 4 sm-dən 

az olmamalıdır. Gavalıyaoxşar və  xırdameyvəli sortlarda meyvənin ölçüsü 

normalaşdırılmır. Yetişmə müddətindən asılı olaraq satışa qırmızı, çəhrayı və sarı 

(sarı meyvəli sortlar üçün) pomidor göndərilir. Daşımaq üçün çəhrayı, boz və süd 

rəngli pomidorlar götürülməlidir. Satış yerinə çatdıqda partiyada 10% miqdarında 

(çəkiyə görə) sütül yetişmiş və zəif əzilmiş pomidorlar ola bilər. 

Üzərində çatları olan və ölçüsü 4 sm-dən az olan çəhrayı  və  qırmızı 

pomidorlar yalnız tədarük və istehsal rayonunun ərazisində realizə olunmalıdır. 

Səthində quru ləkə əmələ gəlmiş pomidorların miqdarı çəkiyə görə 15%-dən, 

diametri 4 sm-dən az olan pomidorların miqdarı 5%-dən, müxtəlif yetişkənliyə 

malik olanlar isə (tədarük rayonlarında) 5%-dən çox olmamalıdır. 

Iyul-avqust aylarında, partiyada 10% miqdarında sütül yetişmiş 

pomidorların, lakin tamamilə formalaşmış meyvələrin olmasına icazə verilir. 

Payızda satışa bozumtul-qırmızı pomidorlar buraxıla bilər. 

Tomat məhsulları hazırlamaq üçün pomidorlar tam yetişmiş, bütöv, təmiz və 

zədəsiz olmalıdır. Emal üçün pomidorlar saplaqsız, gün vurmamış  və  ləkəsiz 

olmalı, çatlamışların miqdarı 2%-dən çox olmamalıdır. 

Sütül və yaşıl rəngli pomidorlar duza və sirkəyə qoymaq üçün tədarük 

rayonlarında işlədilir. 

Badımcan  (Solanum melongena L.) istisevən birillik bitkidir. Əsasən 

Moldaviyada, Orta Asiya və Zaqafqaziya respublikalarında becərilir. 

Badımcan quruluşuna görə iri meyvə olub, qabıqla örtülmüşdür. Daxilində 

qalın ətli hissəsi və çoxlu toxumu vardır. 

Badımcanın tərkibində 4,2% şəkər, 1,3% sellüloza, 0,2% üzvi turşu, 0,5% 

kül, 0,6% zülal, 0,5-0,7% pektin maddəsi, 0,0044-0,093%-ə  qədər solanin 

 

 

70

qlükozidi vardır. Yetişib ötmüş badımcanın tərkibində solanin qlükozidi nisbətən 

çoxdur. Kal badımcanın tərkibində 0,8-3,7% nişasta olur. 

Badımcan ölçüsünə  və formasına görə qruplaşdırılır. Xırdameyvəli 

armudaoxşar badımcanların uzunluğu 8-10 sm, diametri 5-7 sm, irimeyvəli 

armudaoxşar badımcanda isə uyğun olaraq 10-18 və 8-13 sm, silindrformalı orta və 

iri ölçülü badımcanların uzunluğu 10-25 sm, diametri isə 5-8 sm-dir. Çəkisi 50 qr-

dan 100 qr-a qədər (bəzən 2000 qr-a qədər) olur. Lakin çox vaxt 100-300 qr 

irilikdə dərilir. 

Yetişməsinə görə tezyetişən (120 günə), ortayetişən (120-140 günə) və 

gecyetişən (140 gündən çox) sortları olur. Açıq bənövşəyi və ya tünd bənövşəyi 

rəngdə olur. Ətli hissəsi zərif və toxum hissəsi daha cavan olanlar yüksək 

keyfiyyətli sayılır. Saxlanılacaq badımcan növlərini yetişməmiş  dərirlər. 

Həddindən artıq yetişmiş badımcanın lifləri kobudlaşdığından dadı pisləşir. 

Geniş yayılmış sortlarından Universal-6, Simferopol-105, Uzun bənövşəyi-

239, Konservlik-10, Don-14, Delikates, tezyetişən, Pekin, Silindr formalı misal 

göstərilə bilər. Bunlardan başqa Bolqar 0-14, Krım-714  və Şavqremani-9 sortları 

da vardır. 

Azərbaycanda becərilən badımcan sortlarından uzun bənövşəyi-239 və Yerli 

Abşron sortunu göstərmək olar. 

Badımcanın keyfiyyətinə aşağıdakı tələblər verilir. Meyvəsi tam yetişməmiş, 

təmiz, təzə, sağlam, forması və rəngi botaniki  sortuna müvafiq, forması eybəcər və 

qabığı isə kobud olmamalıdır.  Ətli hissəsi elastiki, toxum kamerası boşluqsuz və 

natamam yetişmiş  ağ toxumları olmalıdır. Meyvəsinin uzunluğu 10 sm-dən, 

diametri 5 sm-dən az olmamalıdır. 

Tam yetişmiş, içərisi boşluqlu və toxumu tam yetişmiş badımcanların 

miqdarı 5%-dən, qabığı büzüşmüşlərin miqdarı 15%-dən, əzilmiş və çatlamışların 

miqdarı 8%-dən çox olmamalıdır. Kənarlaşmanın ümumi miqdarı  hər göstərici 

üzrə norma daxilində 15%-dən çox olmamalıdır. Badımcanın rəngi bənövşəyi 

rəngdə, müxtəlif çalarlı və saplaqlı olmalıdır. 

 

 

71

Saplaqlı istiot (Capsicum annuum) istisevən bitki olduğundan cənub 

rayonlarında daha çox becərilir. 

Istiotun vətəni Meksika və Qvatemaladır. Rusiyanın və Ukraynanın cənub 

rayonlarında, Moldaviya, Orta Asiya və Zaqafqaziya respublikalarında becərilir. 

Istiotun tərkibi onun sortundan, yaşıl və ya qırmızı olmasından, yetişmə 

dərəcəsindən asılı olaraq dəyişir.  Şirin istiotun tərkibində orta hesabla 4,8-9,5% 

quru maddə, o cümlədən 1,0-1,3% zülali maddə, 4,7-7,3% ümumi karbohidratlar, 

0,5-0,6% mineral maddə və 90-350 mq% C vitamini vardır. 

Acı istiotda 9-20% quru maddə, o cümlədən 4,5-8,0% şəkər vardır. Istiotun 

acı dadı onun tərkibindəki kapsaisin qlükozidinin (C

18

H

27

NO

3

) miqdarından (0,02-

1,0) asılıdır. 

Istiot dad xüsusiyyətinə görə acı və şirin növlərinə ayrılır. Daxilində isə 2-4 

kamera yerləşir. Adətən  şirin sortlar acılardan iri olur. Şirin istiotlara bibər adı 

verilmişdir.  Şirinlərdən duza və sirkəyə qoyma, habelə salat və 2-ci xörəklərin 

hazırlanmasında istifadə edilir. Acılar isə aşpazlıqda, duza və sirkəyə qoymaq və 

qurutmaq üçün istifadə edilir. 

Istiot yetişməsindən asılı olaraq tünd qırmızı, sarı-qırmızı, sarımtıl və yaşıl 

rəngdə olur. Şirin istiot (bibər) kal dərilir və satışa buraxılır. Acı istiot döyülmüş 

quru toz halında da satışa verilər bilər. 

Bütün istiot növləri saplağı ilə birlikdə  dərilir. Acı istiotun saplağının 

uzunluğu 2 sm-dən,  şirin bibərin saplağının uzunluğu isə 3 sm-dən artıq 

olmamalıdır. 

Istiotlar formasına görə silindrik, konusvari, yumurtavari, darəvi hamar, 

əyilmiş, qabırğalı və çopur səthli olur. 

Ölçüsünə görə iri – 45 qr-dan çox, orta – 25-45 qr və xırda – 25 qr-a qədər 

olurlar. Ətli hissənin qalınlığından asılı olaraq nazik divarlı – 1-2 mm qalınlığında, 

orta qalınlıqda – 3-4 mm və qalındivarlı – 4 mm-dən çox qalınlıqda olurlar. 

Yetişmə müddətindən asılı olaraq tezyetişən (90-120 günə), ortayetişən (121-

140 günə) və gecyetişən (140 gündən çox) qruplarına bölünür. 

 

 

72

Şirin bibərlərin  ən çox yayılmış sortlarından ağ Krım, Bolqar-79, 

Iri sarı, Maykop, Adıgey, Kalinkov, Novoçerkask-35, Qoqaşarı, Qırmızı 

konservlik-211, Oş-Kom, Ağ Moldaviya, Ağ nikitskiy, Ratunda və 

başqaları göstərilə bilər. 

Acı istiotların  ən çox yayılmış sortlarından Həştərxan A 160, 

147/628, Kayen, Ukrayna, Kardinalskiy, Velikan, Margelan, Fil 

xortumu-304 və başqaları göstərilə bilər. 

Azərbaycanda şirin istiot sortlarından Maykop-470, acı istiotlardan 

isə Fil xortumu-304 və Həştərxan-628 sortu becərilir. 

Şirin istiotun meyvəsi təzə, təmiz, sağlam, forması  və  rəngi 

botaniki sortuna müvafiq olmalıdır. Saplaqlı, yetişmə  dərəcəsinə görə 

eynicinsli, rəngləri tünd yaşıldan, yaşılımtıl-sarı, tam yetişmişlər isə 

qırmızı və ya sarı rəngli olmalıdır. Uzunsov formalıların uzunluğu 6 sm-

dən, yumru formalıların diametri 4 sm-dən az olmamalıdır. Dadı şirin və 

istiota xas olan zəif tündlüyə malik olmalıdır. Kiçik ölçülü meyvələrin 

olmasına yol verilir. Uzunsov formalılarda 4 sm-dən 6 sm-ə qədər ölçülü 

və yumru formalılarda 3 sm-dən 4 sm-ə qədər ölçülü olanların miqdarı 

8%-dən çox olmamalıdır. 

Bir qədər solmuş, lakin büzüşməmiş, sıxılmış  və çatlamışların 

miqdarı 15%-ə  qədər ola bilər. Kənarlaşmanın ümumi miqdarı  hər 

göstərici üzrə norma daxilində 20%-dən çox olmamalıdır. 

Acı istiot təzə, meyvəsi təmiz, sağlam, bütöv, müxtəlif formalı, 

saplaqlı, yetişmiş, qırmızı  rəngli, dadı acı  və yandırıcı olmalıdır. Acı 

istiot partiyasında 5% miqdarında  əzilmiş  və çatlamışların və 5% 

miqdarında yaşıl rəngdə müxtəlif istiotların olmasına yol verilir. 

 

 

73