Tuproqlar tarkibidagi mis, bor va marganesning miqdori
va ularning o ‘zgarishi
M a’lumki, h a r bir hududning tuproq qatlamlari va iqlim sharoitlari
ham xilma xildir. Bu hol turli tabiiy sharoitda o ‘sim!ik va h a y v o n
organizmlariga mikroelementlarning t a ’sirini chuqur o'rganishni talab
etadi. Bitta mikroelementni turli tuproqlarga q o ‘llanilishi ku tilg an
natijani bermasligi mumkin.
M asalan, m a ’lum bir m ik r o e le m e n t c h im li-p o d zo l t u p r o q q a
y a x s h i t a ’s ir e ti s h i m u m k i n , l e k in q o r a t u p r o q q a y o k i b o ‘z
tu p r o q l a r g a s h u n d a y t a ’sir e ta o l m a y d i , va a k s i n c h a b i r xil
tu proqlarning o ‘ziga turli m ik ro e le m e n tla r h ar xil t a ’sir e tadi. B orli
m ikroelem entlar kerak bo'lgan tu p ro q q a m arganes kerak b o 'lm a s lig i
m u m kin, va aksincha.
Demak, dastlab tuproqlarning kimyoviy tarkibini va ayniqsa h a r
bir mikroelementning ta ’sir etish xususiyatini bilish zarur.
Tuproqdagi mikroelementning miqdori ularning normal, k erag idan
ortiqcha bo‘lishi yoki yetishmasligi ona jinslarga, o'simliklarga t u p r o q -
ning madaniylashganlik darajasiga, organik va mineral o ‘g‘itlar h a m d a
yog'in-sochinlar bilan birga m ikroelem entlarning tuproq tarkib iga
qo ‘shilishiga bog'liq.
Ya.V. Peyve m a ’lumotlariga ko‘ra, 1 kg tuproqdagi m ik ro e le m e n t
larning um umiy miqdori quyidagicha :
b o r — 1,5—55 mg, mis— 1,5—30,0 mg, ru x —2 ,5 0 —6 ,5 0 m g ,
marganes—100—250 mg, molibden—0,2—7,5 mg, kobalt—0,4 d a n 4,0
mg gacha.
M ikroelem entlar organik m oddalarga birikkan h olda, tu rli xil
karbonatlar va minerallar tarkibida h am uchraydi. 0 ‘simliklar u larn i
suv va kuchsiz kislotalarda erigan eritm alar holida tu pro qd a n oladi.
Tajribalarning k o ‘rsatishicha, O 'r t a O siyoning eskidan s u g ‘o rilib
kelingan, suv va shamol eroziyasiga uchragan, mexanik tarkibi yengil
tuproqlarda mikroelementlar miqdori m e ’yordagidan ancha k a m .
Mikroelementlarning tuproqda kam yoki ko‘p bo'lishi h a m salbiy
hol hisoblanadi. Masalan, 1 kg tuproqda bor miqdori — 0,3 mg,
marganes 10,0 mg, rux — 1,5—2,0 mg, mis — 2—3 mg, k o b a lt —
1,5—3,0 mg, m o lib d en 0 ,2 0 —0,25 mg d a n kam b o i g a n d a g i n a
mikroelementlardan foydalanish tavsiya etiladi.
16 - A g r o k i m y o
241
T uproqlarning m ik ro elem en tlar bilan t a ’m inlanish darajasi
49-jadvalda berilgan.
49-jadval
Tuproq tarkibidagi mikroelementlar miqdori
Tuproqning
m ikroelem ent
lar bilan
t a ’minlanganlik
darajasi
Tuproqdagi m ikroelem entlar m iqdori, m g/kg
Suvii
so'rirnda
Cu
Mn
Mo oksalat
so'rimida
Zn 1 n
HCI da
Co 4 n
H N 03 da
Juda kam
0,1 gacha
0,3
1 gacha
0,05 gacha
0,2
0,2
gacha
Kam
0,1-0,2
0,3-1,5
1,0-10,0
0,05-0,15
0,2-1,0
0,2-1,0
0 ‘rtacha
0,3-0,5
2,0-3,0
20-50
0,20-0,25
2,0-3,0
1,5-3,0
K o'proq
0,6-1,0
4,0-7,0
60-100
0,3-0,5
4,0-5,0
4,0-5,0
Juda ko'p
1,0 dan
k o 'p
7.0 dan
k o 'p
100 dan
ko'p
0,5 dan
ko'p
5,0 dan
k o'p
5,0 dan
ko‘p
E.K. Kruglova m a ’lumotlariga asosan, bir turga mansub tuproq-
larda ham turlicha bo'lishi mumkin. Shu nuqtayi nazardan, har bir
tu m a n va xo'jalik b o 'y i c h a m ikroelem entlar m iqdorini aniqlab,
agrokim yoviy x a rita n o m a la r tuzish va mineral o ‘g ‘itlarni aynan
xaritanomalar asosida tupro q qa solish maqsadga muvofiqdir. Tuproq
tarkibidagi m ikroelementlar miqdorini bir m e’yorda ushlab turish
u c hun dalalarni organik o'g 'itla r (go'ng) bilan o ‘g ‘itlab turish yaxshi
natija beradi. Chunki, g o ‘ng tarkibida deyarli ham m a turdagi makro
va mikroelementlar mavjud. Tajribalar shuni ko'rsatadiki, aksariyat
k o ‘p hollarda go‘ng solinm ay makroolg‘itlar katta miqdorda berilib,
yuqori hosil olish moMjallangan dalalarda, o ‘simliklar va tuproqning
mikroelementlarga bo'lgan muhtojligi yaqqol seziladi.
Bor (B ).
Adabiyotlardan m a ’lumki, yengil mexanik tarkibli chim-
podzol, chim-gleyeli, botqoqlangan tuproqlarda bor juda kam bo'ladi.
T u n d ra tuproqlarining tarkibida 1—2 mg/kg, chim podzol tuproqlarda
2 —5 mg/kg bor uchraydi. Agar noqoratuproq zonada 1 kg tuproqdagi
horning miqdori 0,2—0,5 mg dan ko‘p bo‘lsa, borli mikroo‘g‘itlar
solish tavsiya etilmaydi. A m m o bu ko'rsatkich qora tuproqlar uchun
0,3—0,65 ni, 0 ‘rta Osiyoning b o ‘z tuproqlari uchun 0,45—2,0 mg/kg
ni tashkil etadi.
Bori kam bo'lgan bu xil tu p ro qlard a uni o'g'it sifatida solish har
gektar yer hisobiga zig'ir tolasini 2—3 s, qand lavlagisini 45 s ga
oshirib, bir yo'la keyingi ekinning ildiz mevasidagi shakarning miqdorini
ham 0,3—2,1% ga oshishiga sababchi bo'ladi. Borli o 'g 'itla r qo'llash
natijasida zig‘ir va paxtadan gektariga q o ‘shimcha 2—3 s hosil olish
mumkin. Tuproq tarkibida b o ‘r m iqdori 30 mg/kg dan oshib ketsa,
o ‘simliklarda zaliarlanish alomatlari paydo bo'ladi: poyaning pastki
qismidagi barglar sarg'ayadi, kuyadi, to'kiladi. Borning serobligi chorva
mollari salomatligiga ham salbiy t a ’sir k o ‘rsatadi.
Mis (Cu). Misning umumiy m iqdori har xil tuproqlarda a n ch a
keng chegaralarda o'zgarib turadi va bir kg tuproq hisobida 0,1 mg
dan 150 mg gacha bo'lgan miqdorni tashkil etadi.
Misga torfli tuproqlar, Boltiq b o'yining chim-karbonatli tuproqlari,
botqoq va botqoqlangan tuproqlari, q u m va qumoq tuproqlari juda
kambag'al bo'ladi. Nordon tuproqlarni ohaklash o'simliklarga tu p ro q -
dan misning kelib tushishini kamaytiradi. Ohak misning adsorbenti
sifatida ta ’sir etadi hamda ishqorlash yo'li bilan kompleks birikma
hosil bo'lishi uchun sharoit yaratadi. Xuddi shu vaqtda o'sim lik misga
nisbatan tanqislikni sezadi, tu p ro q d a esa mis miqdorining kamligi
kuzatiladi.
N oqoratuproq zonada misning m iqdori har kg tuproq hisobiga
1,5—3,0 mg dan, qora tuprqlarda 2,0—5,0 mg dan, O 'rta Osiyoning
bo'z tuproqlarida 1,5—4,0 mg dan kam bo'lgan hollarda o'sim liklar-
ning misga bo'lgan ehtiyoji kuchayadi.
M arganes (M n). Tuproqda m arganesning miqdori bir m u n c h a
yuqori bo'lishiga (sariq tuproqlarda 1% gacha va undan ziyod, chim
podzol tuproqlarda va qora tuproqlarda 0,1—0,2%) qaramay, bu ele-
m entning k o'p qismi tuproqda qiyin eriydigan oksid va gidrooksidlar
tarzida bo'ladi. Neytral reaksiya atrofida (pH 6 dan 8 gacha) o'simliklar
unga nisbatan tanqislik sezishi m u m k in , chunki bu m uhitda m arganes
qiyin eriydigan birikma shaklida bo'ladi. Marganesning miqdori n o q o ra
tuproq zonada 1 kg tuproqda 25—55 mg, qora tuproqda 40—60 va
bo'z tuproqda 10—50 mg bo'lganda yaxshi samara beradi.
Tuproqda marganes kam bo'lgan hollarda (yoki u m u m a n bo T m a -
ganda) oziqlanish balansidagi elem entlarning nisbati buziladi, chu nk i
u kalsiy singari tashqi muhitdan ionlarni tanlab singdirilishida o 'z in i
antogonist sifatida namoyon qiladi. M arganes reutilizatsiya jarayonini
tartibga solib turuvchi elem ent sifatida ham muhim o'rin tutadi. U
o ‘simlik hujayralarining suv tutish qobiliyatini oshiradi va hosil element-
larining ko'proq saqlanishiga yordam beradi. Tuproqda marganes
m iq d o r i 1% gacha y e ta d i, lekin uning asosiy qismi o ‘simliklar
to m o n id an qiyin o'zlashtiriladigan shakldadir.
Marganesga bo'lgan ehtiyoj M DH davlatlarining asosan Ukraina,
0 ‘rta Osiyodagi mamlakatlar hamda Kavkaz bo‘yi davlatlari tuproq-
larida seziladi.
M olibden (M o ).
T up roqdagi umumiy molibden miqdori
1
kg
tuproq hisobiga 0,20 dan 2,4 mg gacha, harakatchan shakldagi miqdori
esa 0,10 dan 0,27 mg gacha bo'ladi. Odatda, tuproqning haydalma
qatlamida harakatchan shakldagi molibden, umumiy molibdenning
8—17 foizini tashkil etadi. Yengil mexanik tarkibli, kam chirindili
tuproqlar tarkibida m olibden eng kam miqdorda uchraydi. Molib
denning eng kam miqdori podzol va qum tuproqlarda (1 kg ga 0,005
mg) uchraydi. Umumiy harakatchan shakldagi molibdenga eng boy
bo'lgan tuproqlar, qora tu proqlar hisoblanadi. Demak, bu o ‘z -o ‘zidan
bu tuproqlarning biologik akkumulatsiya qobiliyati borligidan dalolat
beradi.
Odatda, tuproqda m olibden oksidlangan holatda kalsiy va boshqa
m e ta lla rn in g m olibdatlari tarzida uchraydi. N o rd o n tuproqlarda
molibden, aluminiy, ternir va marganes bilan qiyin eriydigan birikmalar
hosil qiladi. Ishqoriy tuproqlarda esa oson eriydigan natriy molibden
ga aylanadi. Tuproq eritmasining nordonligi pasaytirilsa, molibdenning
suvda eriydigan shakli orta d i. Ohaklash natijasida m olibdenning
o'simliklar tomonidan yutilishi kuchayadi, lekin pH 7,5—8 bo'lgan
tuproqlarda karbonatlarning miqdori ko‘payganligi sababli pasayadi.
Molibdenning tanqisligi chimli-podzol, quritilgan nordon torf tuproqlar
va qora tuproqlarda kuzatiladi.
Gumusga boy tuproqlar o ‘z tarkibida molibden yalpi miqdorining
ko'pligi bilan ajralib turadi. Molibden bilan yaxshi t a ’minlangan
tuproqlarda o'simliklar azot, fosfor va kaliyni yaxshi o'zlashtiradi.
Azot oqsil tarkibiga to'liq o 'ta d i, natijada sabzavot va poliz ekinlarida
azotning nitrat shaklida to'planishining oldi olinadi. Shuning uchun
molibdenni dukkakli ekinlarga fosfor va kaliy bilan, boshqa ekinlarga
esa azot bilan birga qo'llash tavsiya etiladi.
Rux
(Z n ).
Ruxning u m u m iy miqdori qora tuproqlarda 1 kg tup-
roqqa nisbatan 24,90 mg, tun d ra tuproqlarida 55,76 mg ni tashkil
etib, uning kam miqdori c h im podzol tuproqlarida 20,67 mg ga teng
bo'ladi. Rux tanqisligi ko ‘pincha neytral va kuchsiz ishqoriy karbonat
tuproqlarda uchraydi. Nordon tuproqlarda rux ko'proq h a ra k a tc h a n
va o'simliklar tomonidan o‘zlashtiradigan holatda bo'ladi. Y a n a rux
tanqisligi nordon, kuchli podzollangan, yengil tuproqlarda harn, ruxi
kam karbonatli tuproqlarda va yuqori darajadagi chirindili tu p ro qlarda
ham nam oyon bo ‘lishi mumkin.
Ruxli o ‘g‘itlarni noqoratuproq zonasining tuproqlarida h a ra k a t
chan ruxning miqdori har bir kg tuproq hisobiga 0,2— 1,0 m g, qora
tuproq zonasida 0,3—2,0 mg va Markaziy Osiyoning b o ‘z va kashtan
tuproqlari uchun esa 1,4— 1,8 mg dan kam bo'lgan holatlarda qo'llash
lozim. 0 ‘ita Osiyoning mo'tadil va kuchsiz ishqoriy tuproqlarida ruxning
tanqisligi kuzatiladi. Mintaqamiz tuproqlarida rux miqdori 1,4— 1,8
mg/kg dan kam bo'lganda ruxli o 'g 'itla r qo'llashga to 'g 'ri keladi.
Kobalt (Co). Kobalt tutuvchi o'g'itlarni noqora tup roqlarda har
bir kg tuproqda 1,0— 1,1 mg, qora tuproq zonasida 0,6—2,0, M arkaziy
Osiyoning bo'z va kashtan tuproqlarida 1,0— 1,5 mg bo'lganda qo'llash
yaxshi samara beradi. Bo'z tu p ro q la r tarkibida kobalt m iqdori 1,0
mg/kg dan kam b o lsa , kobaltli m ikroo'g'itlar q o ila n ish i m um kin.
Lekin chorva mollari uchun sifatli oziqa yetishtirish m aqsadida tuproq
tarkibidagi kobalt miqdori 2,0—2,5 mg/kg bo'lganda h a m kobaltli
mikroo'g'it qo'llash mumkin. Yem-xashak tarkibida kobalt miqdori
0,07 mg/kg dan kam bo'lsa, chorva mollarida akobaltos xastaligi yuzaga
keladi.
Qishloq xo‘jaligida qoMlaniladigan mikroo‘g‘itlar
Borli o ‘g ‘itlar. Borli mikroo‘g ‘itlar har xil tuproqlardagi turli o 's im
liklar u c h u n jud a zarur o‘g ‘itlard a n biri hisoblanadi. B u n d a b or
birikmalari juda kam miqdorda (1 gektar yerga 1 — 1,5 kg) solinib,
ko'pincha juda yaxshi natijalarga erishiladi. Bor kislotasidan borli
mikroo‘g‘it sifatida foydalanilsa b o ‘ladi. Bor kislotasi b a ’zi issiq buloq
suvlarida, neft skvajinasi suvida va barcha toshko‘mir kullari tarkibiga
kiradigan natriy bor tuzida, shuningdek borning boshqa tabiiy birik-
malarida uchraydi.
Bor magniyli o ‘g‘it—bor kislotasi korxonalari chiqiti en g k o ‘p
tarqalgan. Bu o ‘g‘itning afzalligi shundaki, tuproqqa birdaniga 2 xil
kimyoviy element-o'simlik uchun zarur bo'lgan bor va magniy solinadi.
Bundan tashqari, bor yog'och kulida, torfda va go'ngda a n c h a k o ‘p
boMadi.
V.R. Vilyams nomidagi yem-xashak instituti xodimlari azot, fosfor,
kaliyli o'g'itlar solingan qu m o q —ohakli tuproqlarda tajriba o ‘tkazdilar.
Bor birikmalari ishlatilmaganda, 1 gektar yerdan 0,5 sentner beda
urug'i olindi. Gektariga 1,5 kg bor birikmasi solingan daladan esa 3
barobar ko'p, ya’ni 1,7 sentnergacha hosil olindi. Xuddi shunday
sharoitda 2 marta ziyodroq b or solinganda, gektaridan 0,8 sentner
o ‘rniga 4,7 sentner, ya’ni 6 m arta ko'proq beda urug‘i olindi.
M.V. Katalimov tajribalaridan birida borli o'g'itlarni ishlatmay
gektaridan 5,4 sentner, bor o'g'itini ishlatib esa 11,6 sentnergacha
karam urug'i hosili olingan.
Ohakli va ohaklangan tuproqlarga borli o'g'itlar juda yaxshi ta ’sir
ko'rsatadi. Masalan, zig'ir ekilgan tuproq ohaklanganda ko'pincha u
bakterioz kasalligi bilan zararlanadi (ohak tarkibida kalsiy bo'lib u
bakteriyalarning rivojlanishini kuchaytiradi). Olimlar o'simlik bor
mikroelementiga kuchli muhtoj bo'lganda bakterioz kasalligi sodir
bo'lishini aniqladi. Bor bakterioz kasalini qo ‘zg‘atuvchilarga qarshi
kurashib, o'simliklarga yordam beradi. Yana bir inisol, zig'ir ekiladigan
dalalarga yetarli m iqdo rda m ineral o 'g 'itla r (azot, fosfor, kaliy)
solishlariga qaramasdan zig'irdan ko‘p vaqtgacha yuqori hosil olinma-
gan, buning ustiga o'simlik bakterioz bilan kasallanib, uning yuqori
qismi quriy boshlagan.
Ya.V. Peyve tuproqqa ozgina miqdorda borli o'g'itlarni solishni
tavsiya etdi. Natijada keskin o ‘zgarish yuz berdi.
Urug‘ hosili 2 martadan ziyodroqqa ko'paydi, tola sifati yaxshilandi.
Bundan tashqari, mikroelement q o ‘llangan uchastkalarda zig‘ir erta
gulladi va tezroq pishib yetildi. Keyinchalik bunday tajriba ko'pchilik
xo'jaliklarga tarqaldi va oldingi yillarga qaraganda zig'ir urug'i va
tolasidan yuqori hosil olina boshlandi.
B orning yana bir ajoyib xususiyatlaridan biri tup roqqa oziq
elem entlar (N:P:K) n o to 'g 'ri nisbatlarda solinsa, bor birikmalari bu
tengsizlikni barobarlashtiruvchi sifatida ta’sir etadi. Azotli almashinish
tiklanadi. Shu narsa juda m uhim ki, bor birikmalari va ohak solingan
uchastkalarda o'stirilgan zig'irning urug'i birinchi yildagina emas,
balki bundan keyingi yillarda ham yuqori hosil berish imkoniyatiga
ega bo'ldi.
Z ig 'ir d a n boshqa e k in larg a ham bu m ik r o o 'g 'it ijobiy t a ’sir
ko'rsatadi. Ko'pgina hollarda qand lavlagisi «o'zak chirishi» kasalligi
bilan kasallanib turadi. Bu kasallik boshlanish paytida o'simlikning
o 'r ta qismida joylashgan yosh barglar so'liydi va o'rala boshlaydi,
so‘ng qorayib qurib qoladi. Natijada barg bandining o ‘zi qoladi.
Ko'pgina hollarda tuproqda o ‘simliklar oson o ‘zlashtira oladigan bor
birikmasi kamayib ketsa, bu kasallik yuzaga keladi.
Borli o ‘g'itlar q o ‘llangan dalalarda lavlagining ham rna tuplari
sog4om o ‘sadi. Bundan tashqari, bor birikmalari bilan ishlash hosilni
yanada oshiradi.
Boltiq b o ‘yi respublikalari tuproqlarida o ‘simlik to m o n id a n yaxshi
o'zlashtiriladigan borli birikmalar miqdori ju d a k am bo'ladi. 0 ‘rta
Osiyo tu p ro q la rid a b u n d a y b irikm a lar n i s b a t a n k o 'p b o 'lsa d a ,
sug'oriladigan sharoitda yuqori hosil olish uch u n yetarli emas.
Bor yetishmasligi natijasida kartoshka o'simligi ham «parsha» deb
nomlangan kasallikka chalinadi. Borli o ‘g‘itlar qo'llanilganda esa bun
day kasallik batam om yo'qoladi.
Borli mikroo'g'itlar jumlasiga borat kislota, bor-magniyli o'g'it
va borli superfosfatlar kiritiladi (50- jadval).
50-jadval
Borli m ikroo‘g ‘itlar
( B . Y a . Y a g o d in )
0 ‘g‘it
Suvda eriydigan bor miqdori, %
Borat kislota
17,3
Bor-magniyli o ‘g‘it
2,27
Borli superfosfat
0,2
Borli superfosfat
tarkibida 0,2% bo ‘r b o ‘lib, asosan qand lavlagi,
ozuqabop ildizmevalilar, boshoqli don ekinlari, grechixa kabi ekinlarga
tuproqni ishlash paytida, gektariga 2—3 s, ekish oldidan qator oralariga
1— 1,5 s miqdorda beriladi. Tarkibida 2,2% b o 'r tutgan bor—magniyli
o ‘g ‘it ham asosan yuqorida aytib o'tilgan e k in la r va zig‘ir uchun
gektariga 20 kg miqdorida beriladi.
B orat k islota
tarkibida 17,3% bor m avjud va u n d a n asosan
o'simliklarni ildizdan tashqari oziqlantirishda foydalaniladi (0,5—0,6
kg/ga). Bir sentner urug'ni 100g borat kislota bilan aralashtirib ekish
ham yaxshi natija beradi. Borli o'g'itlarni q o ‘llash natijasida zig'ir
(tola) va paxtadan gektariga 2—3 s gacha q o 's h im c h a hosil olish
mumkin. Qand lavlagi hosildorligi 45 s/ga oshib, tarkibidagi qand
moddasi 0,3—2,1% ga ko'payadi.
M olibdenli o ‘g ‘itlar.
M olibden ko‘proq dukkakli don ekinlari
tarkibida (0,5—20,0 mg/kg) uchraydi. Boshoqli don ekinlari 0,2—1,0
mg/kg atrofida molibden tutadi. Molibden o ‘simliklarda aminokislotalar
va oqsil hosil qilishda, nitratlarning amiakka aylanish jarayonlarida
qatnashadi.
U nitratreduktaza fermenti tarkibiga kiradi. Molibden bilan yaxshi
ta ’minlangan tuproqlarda o ‘stimliklar N P K ni yaxshi o ‘zlashtiradi.
Oqsil azot tarkibiga to'liq o'tadi, natijada sabzavot va poliz ekinlarida
azotning nitrat shaklida to'planishining oldi olinadi.
Shuning Lichun molibdenni dukkakli ekinlarga fosfor va kaliy bilan,
boshqa ekinlarga esa azot bilan birga qo‘llash tavsiya etiladi. Molibden
o ‘g‘it sifatida kislotali va karbonatli tuproqlarda ijobiy natija beradi,
paxta hosildorligini 3—3,5 s gacha oshiradi, beda pichanining sifati
va oqsil, tarkibini yaxshilaydi.
Molibdenli o ‘g‘it sifatida tarkibida 53% molibden bo'lgan ammoniy
molibdat qo'llaniladi. Molibdenli mikroo'g'itlarning turi ko'p b o ‘lsa
ham, s a n o atd a ko'p roq tarkibida 52—53% molibden saqlaydigan
ammoniy molibdat ishlab chiqariladi (51-jadval).
5 1-ja d va I
Molibdenli m ikroo‘g ‘itlar
0 ‘g‘it
T a ’sir etuvchi
modda
T a’sir etuvchi
modda m iqdori, %
A m m o n i y m o lib d a t
M o
5 2
N u r q u w a t - c h iro q sanoat c h iq in d is i
M o
5 - 8
M o l i b d e n l i o d d i y superfosfat
P A
M o
2 0 , 0
0,1
M o l i b d e n l i q o ‘sh superfosfat
P A
M o
4 3 , 0
0,2
N u r q u w a t sanoati chiqindilari o ‘z tarkibida 5—8% molibden tut-
gani uchun ulardan mikroo‘g‘it sifatida foydalanish mumkin. Molibdenli
oddiy va q o ‘sh superfosfatlar tayyorlash ham y o ‘lga qo'yilgan.
Molibdenli m ik ro o 'g 'itlar bir necha usulda qo'llanilishi m umkin
(52-jadval).
Molibdenli o ‘g ‘itlarni q o ila s h usullari va m e ’y orlari
o ‘g ‘it
Ekin tu ri
0 ‘g‘it dozasi
Q o'llash usuli
M o li b d e n li
q o 'sh
superfosfat
D o n li ekinlar
Ekish b ilan birga
5 0 k g / g a
T up ro q qa
kiritiladi
A m m o n i y
m o lib d a t
N o ‘xat, vika,
s o ‘ya va bo shq a
yirik urug'lliar
2 5 - 3 0 g o ‘g ‘it su v d a
eritiladi va 100 kg urug'
n a m la n a d i
U rug'lar ekish
old id a n
ishlanadi
A m m o n i y
m o lib d a t
Beda v a sebarga
5 0 0 - 8 0 0 g o ‘g ‘it 3 1
suvdaeritiladi va 100 kg
urug' n am la n a d i
U r u g i a r ekish
o ld id a n
nam lana di
A m m o n i y
m o lib d a t
N o 'x a t, xashaki
du kkakliiar,
b ed a ,
sabzavotlar
2 0 0 g o' g'i t 100 1 su v d a
eritiiib, aviats iya
y o r d a m id a se p ila d i
S h onalash ,
g ullash davrida
ild iz d a n tashqari
oziqlantirish
A m m o n i y
m o lib d a t
K o ‘p yillik
m ad an iy
o'tlo q la r
2 0 0 g o ‘g ‘it 100 1 su v d a
eritiiib, avia tsi ya
y o r d a m id a s e p ila d i
Ild izda n
tashqari
oziq lan tirish
U rug ‘larni ekish oldidan m olibdenli m ikroo‘g ‘itlar bilan ishlash,
o ‘g ‘it q o ‘llashning samarali usuli hisoblanadi. B uning uchun 1 s yirik
uru g'lar uchun 25—50 g, bedaning mayda u rug'lariga 500—800 g
am m oniy molibdat olinadi, 2—3 1 suvda eritiiib, aralashtiriladi.
Ildizdan tashqari oziqlantirishda, 1 ga m aydondagi nihollarga
200—600 g am m oniy molibdat ishlatiladi. 50 kg m olibdenli superfosfat
bilan tuproqqa 50— 100 g m olibden kelib tushadi. D onli ekinlarga
ekish bilan birga gektariga 50 kg m o lib d en li q o ‘sh superfosfat
beriladi.N o'xat, vika, soya va boshqa ekinlar ekishdan oldin ishlanadi.
25—50 g am m oniy molibdat o ‘g‘iti suvda eritiladi va 100 kg urug'
nam lanadi. Beda va sebarga urug'lari ham ekish oldidan ishlanadi.
Buning uchun 500—800 g o ‘g‘it 3 1 suvda eritiladi va 100 kg urug'
nam lanadi.
N o ‘xat, xashaki dukkakliiar, beda, sabzavotlar, shonalash va gullash
davrlarida ildizdan tashqari oziqlantiriladi. B u n in g u ch u n 200 g
am m oniy molibdat o ‘g‘iti 100 1 suvda eritiiib, aviatsiya yordam ida
se p ila d i, y a ’ni sh o n a la sh va gullash d a v rid a ild iz d a n tash q ari
oziqlantiriladi.
K o‘p yillik madaniy o'tloqlar uchun ham shu o ‘g‘it va shu usul
qo'llaniladi.
M arganesli o ‘g ‘it!ar.
Asosiy marganesli o ‘g‘itlar: m arganes sulfat
(20% M n ) va m argeneslangan do n ado r superfosfat (1—2% M n)
hisoblanadi (53-jadval).
53 -ja d va l
M arganesli mikroo‘g ‘itlar
0 ‘g ‘it
T a’sir etuvchi
modda
T a ’sir etuvchi
modda m iqdori, %
M a r g a n e s sulfat
M n S 0 4
70
M n li supe rfosfat
M n
20
1-2
M n li ruda c h iq in d is i
M n
17-18
M arganesli o 'g ‘it sifatida m arganes ishlab chiqaruvchi sanoat
korxonasining chiqindilari liarn ishlatiladi. Chiqindilar tarkibida ko'pin-
cha 10— 18% gacha marganes bo ‘ladi. Qim mat turadigan marganes
sulfat asosan issiqxona sabzavotchiligi uchun ishlatiladi. M arganesning
fosforli o ‘g ‘itlar bilan birga yaxshi sam ara berishini hisobga olib,
m arganeslangan superfosfat ishlab chiqarish maqsadga muvofiq.
T uproqqa solinadigan marganesning miqdori 1 ga yerga elem ent
hisobida 2,5 kg ni tashkil etadi. Qishloq xo‘jaligi uchun o ‘sim liklam ing
ildizdan tashqari oziqlantirilishi va u ruglarga ishlov berilishi uchun
30% ga yaqin marganesli o ‘g‘itlar ishlatiladi.
Marganesni qo'llash usullaridan biri urug‘larga ishlov berishdir. Bunda
50— 100 g m arganes sulfat 1 s urug‘ bilan aralashtiriladi (qand lavlagi,
byg‘doy, m akk ajo‘xori, n o ‘xat). Dala ekinlarini ildizdan tashqari
oziqlantirishda har ga yerga 200 g marganes sulfat ishlatiladi, mevali
daraxtlarni purkash uchun har ga yerga 600— 100 g dan ishlatiladi.
M arganes sulfat suvda yaxshi eriydi, nam tortib m ushtlashib qol-
maydi, ekin dalalariga 3—3,5 kg dan sepiladi. Marganesli m ikroo‘g ‘it
ayniqsa, ishqoriy, neytral va karbonatli, mexanik jihatidan yengil tup-
roqlarda ijobiy natija beradi. M arganesli o ‘g‘itlar q o ‘llash hisobiga
qand lavlagidan 23,7, bug‘doydan 2,2, m akkajo'xoridan 11,8 va arpa-
dan 3,0 s/g a q o ‘shim cha hosil olinadi. So‘nggi yillarda, m arganes
nitrofoska (0,9% ) yoki superfosfat tarkibiga kiritilib, fosforli o 'g 'itla r
bilan birga qo'llanilm oqda.
Shuningdek, ekinlarning u ru g ‘ yoki chigitlarga ekish oldid an
m arganesli eritm alar yoki kukunlari bilan ishlov berilm oqda. M asalan,
1 s bug‘doy, m akkajo'xori va n o ‘xat
urug'i ekishdan oldin 50 g
m arganes sulfat bilan, zig‘ir 100—200 g, qand lavlagi urug‘i esa 100—
450 g marganes sulfat bilan aralashtiriladi. Blinda 150—200 g m arganes
sulfat 100 litr suv bilan aralashtirilib traktorlar yordam ida barglar
orqali oziqlantiriladi. M arganes tanqisligi torfli, karbonatli, qum li,
qayir va o 'tloq i qora, neytral va ishqoriy tu proq lard agi ekinlarda
keskin sezilishi mumkin. M arganes tanqisligi ayniqsa tem irning eruvchan
birikmalari ko'p b o ‘lgan tuproqlarda yaqqol seziladi. O 'sim liklarda
m arganes tanqisligi, uning kam harakatchanligi tufayli ko ‘proq yosh
barglarda seziladi. G 'o 'z a bargining qum q massasida 240 mg gacha
marganes bo ‘ladi. Marganes tanqisligi ko'pgina o'sim liklarda kuzatiladi.
M asalan: paxta barglarida o q , sariq rangli dog'lar paydo b o ia d i va
to 'k ila boshlaydi. K artoshka, suli, n o 'x at, loviya, lavlagi, karam ,
shaftoli, olcha, olxo'ri, olm a, o ‘rik, limon kabi ta ’sirchan o'sim liklarda
ham marganes tanqisligi tez seziladi.
Ruxli o ‘g‘itlar. Ruxli o‘g 'it sifatida ba’zi sanoat chiqindilari, rux
sulfat (ruxning m iqdori 22%) va polim ikroo‘g‘it (P M O ‘—7), ruxli oq
b o ‘yoq ishlab chiqaruvchi zavodlarning chiqindilari ishlatiladi (54-
jadval).
54-judval
Ruxli mikroo‘g ‘itlar
0 ‘g‘it
T a ’sir etuvchi
modda
T a ’s ir etuvchi modda
m iqdori, %
Rux sulfat
Z n
2 1 , 8 - 2 2 , 8
P o li m i k r o o ‘g ‘it ( P M O ‘-7)
Z n
2 - 5
Ularning tarkibida 19,6% rux oksidi, 17,4% rux silikati, 21,1%
alum iniy oksidi ham da bir oz m iqdorda alum iniy, mis va marganes
bo'ladi. M akkajo'xoriga P M O ‘-7 ekish vaqtida q a to r orasiga (1 ga ga
20 kg dan) solinadi. Tldizdan tashqari oziqlantirishda rux sulfat (I ga
ekin maydoniga 150—200 kg) ishlatiladi. O ziqlantirish ko‘p ekinlar
u c h u n shonalash p ay tida yoki o 'sim lik g u lla sh in in g b o sh lan ish
fazalarida amalga oshiriladi.
M evali daraxtlarni o ziq lan tirish uchun b a h o rd a hosil bo 'lgan
barglarga o'g 'it (100 1 suvga 200—500 g rux sulfat solinadi, unga 0,2—
0,5% so 'n d irilg a n ohak q o ‘shib, barglar kuyib qolm asligi uch u n
neytrallanadi) purkaladi. 1 s donga ishlov berish uchun 4 litr suvda 4
g rux sulfat eritiladi. M akkajo'xori urug‘ining 1 sentnerini polim ikro-
o 'g 'it (P M O ‘-7) ning 400 grami bilan kukunlashtirib, ishlov beriladi.
Shuningdek, am m ofos 0,3—0,5% gacha rux bilan boyitilib, uni ekin
dalalariga ekishdan oldin shudgor ostiga, gektariga 3—4 kg dan sepish
m um kin, yoki m ikroo‘g‘itlarga aralashtirib, gektariga 1—2 kg m e’yorda
paxtaning shonalash davrida berish tavsiya etiladi.
Urug'ni ekishdan oldin rux sulfatning konsentrlangan (0,03—0,04%
li) eritmasi bilan 10—12 soat davomida, 2:1 nisbatda nam lash ham
ijobiy natija beradi. Rux yengil (qum li), neytral, kuchsiz ishqoriy,
karbonatli past unum dor tuproqlarda va shuningdek, bo‘z tuproqlarda
ijobiy natijalar beradi.
Kuchsiz kislotali muhitga ega bo'lgan podzol, torfli va chim li—
podzol, chim li—gleyli tuproqlar ruxli mikroo‘g‘itlarga nisbatan unchali
tanqislik sezm aydi. 0 ‘rta Osiyo hududidagi bo'z tuproqlarda ruxli
m ikroo‘g‘itlarni qo ‘llab, har gektaridan paxtadan 2—4, makkajo'xori-
dan 5—7 va bug'doydan 1,5—2 s gacha qo'shim cha hosil olish mumkin.
M isli o ‘g ‘itlar.
Qishloq xo'jaligida keng q o ‘llaniladigan misli
m ikroo‘g ‘itlar jumlasiga mis kuparosi, misli kukun va mis kolchedani
kiradi (55- jadval ).
55-jadval.
Misli m ikroo‘g‘itlar
O lg ‘it
T a ’sir etuvchi
modela
T a ’sir etuvchi
modda m iqdori, %
M i s ku porosi
Cu S 0 4 ■ 5
H ,0
Cu
9 2 , 0 - 9 8 , 0
2 3 , 4 - 2 4 , 9
M is li ku k u n
Cu S O .
4
Cu
1 4 . 0 - 1 6 , 0
5 . 0 - 6 , 0
M i s k o l c h e d a n i
Cu
K20
2 5 , 0
5 8 , 6
50— 100 g mis kuporosi bilan 1 s urug‘ aralashtirilib ekilsa yaxshi
samara beradi. Ildizdan tashqari oziqlantirishda 200—300 g mis kuporosi
1 ga m aydondagi nihollarga purkaladi. Mis kuporosi o ‘z tarkibida
25,0% ga yaqin mis tutadi. Hozirgi kunda Olmaliqdagi «Ammofos»
ishlab chiqarish birlashmasida tarkibida mis tutgan (0,25—0,30% Cu)
am m ofos ishlab chiqarish yo‘lga qo'yilgan.
M is kolched an i m ahalliy aham iyatga ega b o 'lg a n m ik ro o ‘g ‘it
hisoblanadi (0,2—0,3% Cu) va uni tuproqqa h a r 5 yilda 1 m arta
500—600 kg/ga m e’yorda kuzgi shudgorlash vaqtida beriladi.
Kobaltli mikroo‘g‘itlar.
Kobaltli m ikroo'g'itlardan foydalanish hosil-
ning sifatini faqatgina o'sim iik to m o n id an m u ayyan elem entning
to'planishi bilangina oshirib qolmay, baiki boshqa ko'rsatkichlar bo‘yicha
liarn oshishiga sabab bo'ladi. Masalan: kobaltli o 'g 'itla r qand lavlagisi
ildizmevasining hosilinigina oshirib qolmay, balki mevasi tarkibidagi
qandning ham m iqdorini oshiradi. 0 ‘simliklar kobaltni molibdenga
nisbatan 300 m arta kam talab qiladi va bakteriva ham d a ferm entlarning
faoliyatiga ijobiy ta ’sir ko'rsatadi. O'simliklarda kobalt 50% ion tarzda,
20% karbamid va vitamin 1312 birikmalari tarzida uchraydi.
Shuni alohida ta ’kidlash lozimki, hayvonlar u c h u n to 'la qimmatli
ozuqa va oziq-ovqat m ahsuloti sifatida ekiladigan ek inlar uchun har
kg tu pro qda kobaltning m iqdori 2,0—2,5 mg b o ig a n d a , kobaltli
o ‘g‘itlarni q o ila sh kerak bo'ladi. Asosiy kobaltli m ik ro o 'g 'itla r sifatida
kobalt sulfat, kobalt nitrat va kobalt xlorid tu zlaridan foydalaniladi.
SANOAT CHIQINDILARIDAN M IK R O O ‘G ‘IT
SIFATIDA FOYDALANISH
Qishloq xo‘jalik ekinlarining hosildorligini oshirishda m ikroelement-
larning muhim ahamiyati va ularga b o‘lgan talabning tobora oshib
borishi, sanoat oldiga qishloq xo‘jaligini istiqbolli m ik ro o ‘g ‘itlar bilan
ta ’m inlash vazifasini q o 'y a d i, bu o ‘g ‘itlarni o ‘sim lik to m o n id an
samarali foydalanish im koniyatini yaratishi lozim.
Mikroelementning mutloq yetishmasligi, ayniqsa ulam ing tuproq tarki
bidagi o ‘simlik tom onidan o ‘zlashtiriladigan m iq d o rin in g kamligi
o ‘simliklar hosildorligining pasayib ketishiga olib keladigan
asosiy
omillardan biri bo'lib xizmat qilishi mumkin. Bu xildagi tanqislikka misol
tariqasida tortli tuproqlarda misning, nordon chim li-podzol va sur tusli
o'rm on tuproqlarida molibdenning, karbonatli va qum oq tuproqlarda
marganes, ternir va ruxning tanqisligini keltirib o'tish m umkin.
Qishloq xo‘jaligini jadal ravishda kim yolashtirish sharoitida ekin-
larning hosildorligini oshishi m inerai oziq e le m e n tla ri, ju m ladan
m ikroelem entlarning ham k o ‘p m iqdorda tu p roqdan olib ketilishiga
sabab bilan bo'lib, bu narsa m ikroelem entlardan foydalanishga oid
ta la b m e z o n in i iz d a n c h iq a r a d i. T u p r o q d a a lo h i d a o lin g a n
m ikroelem entning yetishmasligi azotli, fosforli va kaliyli o ‘g‘itlarning
samarasini to ‘liq nam oyon bo‘lishiga yo‘l qo'ymaydi. M ikroo‘g‘itlardan
f o y d a la n is h esa o 's im lik o z iq a s in in g asosiy e le m e n tla r in in g
sam aradorligini oshishiga sabab b o ‘ladi.
Q ator tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, m ikroelementlar bilan boyitil-
gan o 'g 'itla rn i, jum ladan kompleks o'g'itlarni ishlab chiqarishni yo‘lga
qo'yish va ulardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Ishlab chiqarish
sharoitida m ikroelem entli o 'g 'itla rn i sinab ko'rish (ishqorlangan qora
tuproq va chim -podzol tuproqlarda) shuni ko'rsatadiki, faqat bor
hisobida nitroam m ofosdan olinadigan qo'shim cha hosil har gektar
m aydonga qand lavlagisining ildizlari bo'yicha 30—40 sentnerni, karam
urug'i b o ‘yicha 2,3—2,9 sen tn ern i, n o ‘xat doni bo'yicha 2,1—3,7
se n tn e rn i tashk il qiladi. C h im -p o d z o l tuproqlarga superfosfatga
m olibdenni qo'shib solish pichan uchun ekilgan dukkaklilar bo'yicha
qo'shim cha ravishda har gektariga 5—6 sentner hosil olish imkoniyatini
yaratadi.
•Misning keskin tanqisligida qo'llanilgan bir qator (torf, chim -
botqoq tuproqlarida) asosiy o 'g 'itla r fonida boshoqlilar deyarli don
berm aydi, mis bilan boyitilgan kaliy xlor solinganda esa, arpaning
hosilini 15— 18% ga, sabzavotlarning hosilini 20% ga oshishiga erishish
im konini yaratadi.
M ikroelem entlarni asosiy o 'g 'itla r bilan birga qo'shib qo'llash
iqtisodiy jih a td a n ham a n c h a qulay hisoblanadi. M asalan, qand
la v la g ig a n i tr o a m m o f o s n i b o 'r b ila n q o 's h ib b e r i l g a n d a ,
m ikroelem entlardan foydalanish tufayli qo'shim cha hosil qiymati 90
so 'm n i, shartli toza darom ad esa gektariga 66 so'm ni tashkil etadi.
M ik ro e le m e n tla rn i m in erai o 'g 'itla r fonida q o 'lla g a n d a, g 'o 'z a ,
bug'doy va bedaning ham hosildorligi oshganligi kuzatilgan.
Q is h lo q x o 'ja lig in in g m ik ro e le m e n tla rg a b o 'lg a n ta la b in i
q o n d irish 60—70% holatlarda ularni asosiy o 'g 'it tarkibiga kiritilish
orqali va 30—40% holatlarda ildiz orqali amalga oshiriladigan ham da
e k ish d an o ld in am alga osh irilad ig an oziqlantirish orqali am alga
osh irilish i lozim .
Q ishloq xo'jalik ekinlaridan mumkin qadar sifatli va yuqori hosil
yetishtirish, o'sim liklarni m utanosiblangan tarzda oziq elem entlari
bilan t a ’m in lash yoki m ik ro o 'g 'itlard a n foydalanishga differensial
yondoshishnigina talab qilib qolm asdan, balki tuproqlarning m ikroe
lem entlar bilan ta ’m inlanganlik darajasini, tuproq iqlim sharoitlarini,
ekinlarni oziqlanishga bo'lgan talabi va boshqalarni e ’tiborga olishni
talab etadi.
M ikroelem entlarning tuproqdagi harakatchanligi va o'sim liklar
to m o n id a n o 'zlashtirilish darajasiga tu p ro q m u h itin in g fiziologik
nordonligi yoki mineral o ‘g‘itlarning ishqoriyligi k atta t a ’sir ko'rsatadi.
Organik o ‘g‘itlarni yuqori m e ’yorda q o ila s h , od atd a, mikroele
m entlarning tuproqdagi zaxirasini va harakatchan shakldagi miqdorini
oshishiga sabab bo ‘ladi. Sanoat chiqindilaridan m ahalliy o ‘g‘it sifatida
fo y d ala n ish , sh a h arn in g ax la t k o m p o stla rid a n , o q a r suvlarning
ch o 'k m a larid an va h o k azo lard an foydalanish, o d a m , o ‘sim lik va
hayvonlar uchun toksik bo'lgan alohida m ikroelem entlarning tuproqda
yig'ilishiga olib keladi. Bu kabi chiqindilarni alohida ishlov berilgandan
keyingina q o ila sh tavsiya etiladi.
Azotli
0'g‘itlardan foydalanish sur'atining doim iy ravishda oshib
borishi sharoitida, m ikroelem entlardan foydalanishga alohida e’tibor
b e rish va bu n d a n itra t h a m d a azo t o ‘z la s h tirilis h in in g boshqa
jarayonlarining samaradorligini oshirishga qaratilgan harakatlar qishloq
xo'jalik mahsulotlarida nitratlarning to'planishi va ular bilan suvlarning,
ayniqsa ichimlik suvining ifloslanishining oldini olishga yo'naltirilgan
bo'lishi lozim.
K o‘p tadqiqotlarda m olibdenning o ‘g‘it va tuproq tarkibidagi azotni
o'zlashtirilishini yaxshilashi isbotlangan. M ikroelentlardan o ‘g‘it sifatida
fo y d alan ish g a q aratilg an ta d q iq o tla r d e h q o n c h ilik d a m ik ro e le
m entlardan foydalanishining am aliy jihatlarini ishlab chiqishga, ulardan
foydalanishning agrokimyoviy va iqtisodiy sam aradorligini oshirishga
qaratilgan bo‘lm og'i zarur. U la r jumlasiga:
1) tuproqni agrokimyoviy tahlil qilish asosida m ikroo'g'itlarning
sam aradorligini aniqlovchi uslublarni ishlab chiqish;
2) har xil tuproq sharoitida uzoq davom etadigan dala tajribalari
o'tkazish yo'li bilan makro va m ikroelem entlarning m utanosibligini
tatbiq qilish;
3) o'sim liklardagi oziqlanish va m oddalar alm ashinuvi jarayonida
m akro va m ikroelem entlarning o ‘zaro ta ’sirini, tu p ro q ham da o ‘g‘itlar
ta rk ib id a g i asosiy o ziq e le m e n tla r d a n fo y d a la n is h i va e k in la r
mahsuldorligiga mikroelementlar (mikroo‘g‘itlarning) ta ’sirini o ‘rganish.
Y uqorida ko‘rsatilgan y o 'n alish larn in g birin ch isi b o 'y ich a olib
boriladigan tadqiqotlar tup roq va o'sim liklar tarkibidagi m ikroele
m entlarning chegaraviy m iqdorini aniqlashga, tuproqdagi m ikroele
m entlarning o'sim lik tom onidan o ‘zlashtiriladigan shakldagi miqdorini
aniqlashning mukammal uslublarini ishlab chiqarishga qaratilgan boMib,
a lo h id a tu p ro q -iq lim z o n a la ri, tu m a n la r m iq y o sid a ek in larn in g
oziqlanish xususiyatlariga, organik va m ineral o ‘g‘itlardan foydalanish
darajasiga, suv bilan ta’minlanish holatiga qarab o ‘rganishga asoslanadi.
Ilgari agrokimyoviy nuqtayi nazardan o ‘rganilmagan m ikroelem ent
(yod, litiy, alum iniy, vanadiy, titán, selen, rubidiy, brom va ftor)
ham da alohida olingan m ikroelem ent (masalan, mis, ftor, mishyak,
xrom , q o ‘rg'o shin) larning texnologik ifloslanish va atrof-m uhitn i
m uhofaza qilish nuqtayi nazaridan o‘rganishga alohida e ’tibor berish
lozim. S an o at chiqindilaridan m ikroo'g'it sifatida foydalanish bo'yicha
O 'zbekistonda ham b irq an ch a ishlaram alga oshirilmoqda. M a’lumki,
O 'zbekistonda qazilma boyliklar juda k o ‘p bo'lib, ularni qayta ishlash
jaray o n id a ju d a ko‘p chiqindilar hosil bo'ladi. Bu chiqindilarning
ta rk ib id a esa k o 'p lab m ik ro e le m e n tla r mavjud. C h iq in d ila rd a n
foydalanishning afzalligi shundaki, ular arzonga tushadi. Paxtachilik
ilmiv ishlab chiqarish birlashmasining m a’lumotlariga qaraganda, bu
chiqindilar paxtaning o ‘sishi va rivojlanishiga samarali ta ’sir ko'rsatadi,
k o 'sak lar so n in i ko'paytirib, hosilni oshiradi, tolaning sifatini esa
yaxshilaydi. M asalan, Oxangaron sement zavodining chiqindisi paxta
dalasiga 3 yil davomida solinganda, paxta hosili 1,2—3,8 s/ga, Olmaliq
va O ltin to p g an zavodlarining chiqindisi esa hosilni 1,8—3,7 s/ga
osh irgan.
S an o at chiqindilarini ayniqsa aralash holda q o ila s h ju d a yaxshi
sam ara b erad i. M asalan, O lm aliq va Oltin topgan zavodlarining
chiqindisi alohida-alohida gektariga 500 kg dan solinganda, hosildorlik
3,6 va 2,7 s /g a , ular aralashtirilib, birgalikda q o 'lla n ilg a n d a esa
hosildorlik 5,5 sentnerga oshgan. Shuningdek, bu chiqindilar faqat
tuproqqa solingan yildagina hosilni oshirib qolmasdan, ularning ta ’siri
keyingi 2—4 yillarda ham davom etgan. Dem ak, bu chiqindilarni
3—4 yilda 1 m arta q o ila sh m aqsadga muvofiqdir.
Sanoat chiqindilari yerni shudgorlashdan yoki chigit ekishdan oldin
tuproqning 16—18 sm chuqurligiga gektariga 400—500 kg hisobidan
beriladi. A yniqsa bu chiqindilar ularga yaqin hududlarda mahalliy
o 'g 'it sifatida ishlatilsa, iqtisodiy samarasi yanada yuqori bo'ladi.
M IK R O O ‘G‘ITLARNING Q ISHLO Q XO‘JALIK EKINLARI
HOSILDORLIGIGA TA’SIRI
M ik roo ‘g ‘itlarni qishloq xo'jalik ekinlari hosiliga ta ’siri, ularning
hosildorlikni oshirishdagi roli haqida yuqorida aytib o ‘tildi. Biz respub-
likam izning asosiy qishloq x o ‘jalik ekinlaridan hisoblangan paxta
hosildorligiga mikroo‘g‘itlarning ta’siri haqida to‘xtalib o ‘tishni lozim
deb topdik.
M ik ro o 'g 'itla rn in g paxta hosiliga ta ’sirini te k sh irish b o 'y ic h a
respublikam izda bir qator tajribalar o'tkazilgan bo‘lib, bu tajribalarning
ko'rsatishicha, m ikroelem entlar paxta hosilini oshirishda m uhim aha-
miyatga ega. M asalan, m ikroo'g'itlarning paxta hosiliga ta ’siri bo'yicha
B. Isayevning m a’lum otlariga k o ‘ra rux elem en tini q o 'lla b o 'tk a -
zilgan 2 ta tajribada paxtadan olingan qo'shim cha hosil o 'rta c h a 3,6
s/ga ni tashkil etgan.
Mis o 'g 'itin i qo'llab o'tkazilgan 16 ta tajribada paxta hosilidan
olingan qo'shim cha hosil o 'rta c h a 2,9 s/ga ni, M o bilan olib borilgan
11 ta tajribada 2,8 s/ga ni, bor q o'llab o'tkazilgan 8 ta tajribada 2,3
s/ga ni, m arganes qo'llab o'tkazilgan 8 ta tajribada 2,4 s/g a ni, Co
m ikroelem entni qo'llab o'tkazilgan 8 ta tajribada esa 3,1 s/ga ni
tashkil etgan.
M ik roelem entlar bilan ch ig itn i ekish oldidan yoki vegetatsiya
davrida nam lash, paxtani bargi orqali oziqlantirish, shuningdek , ularni
m ikroo'g'itlar bilan birga berish lozim. Masalan, chigit b or kislotasining
0,25% li eritm asi, marganes sulfatning 0,05% li, mis, rux va m olibden
tuzlarining 0,01—0,04% eritmasi bilan nam langanda, un in g unib chi-
qishi 17—22% ga tezlashgan. Yosh nihollar tez ildiz otgan. Rivojlanishi
yaxshi bo 'lg an va um umiy hosildorlik gektariga 1,5—3,0 s /g a oshgan.
Paxtachilik ilmiy-ishlab chiqarish birlashm asining eksperim ental
bazasida b o 'z tuproqlarida o'tkazilgan tajribalar natijasiga k o 'ra , chigit
ekishd an o ld in nam lanib, tu p ro q q a m olibden, b o r va m argan es
m ikro o'g'itlari solinganda, paxta hosili 1,7—3,4 s/g a oshgan. Vilt
kasalligi esa 50% ga kamaygan. Tajriba natijalariga k o 'ra , m ikroele
m entlar paxta hosilini 8,6% dan 25% gacha ko'paytiradi, vilt kasalli-
gining ta ’sirini sezilarli darajada kamaytiradi.
M ikroelem entlarning texnik tuzlarini gektariga 0 ,1 —6 kg dan (sof
h olda) solish tavsiya etiladi. L ekin hozirgi kunda b u n d a y kichik
m e ’yordagi o'g 'itlarn i sepuvchi texnikalarining bo'lm aganligi sababli,
O 'zbekiston Respublikasi Fanlar ákadem iyasining kim yo institutida
m ikroelem entlarni zavodlardayoq azotli, fosforli o 'g 'itla r tarkibiga
kiritish uslubi ishlab chiqilgan va bu usul o'zining ijobiy sam arasini
berm oqda. M asalan, mis m ikroelem enti bilan boyitilgan am m ofos
o 'g 'iti Paxtachilik ilmiy-ishlab chiqarish birlashm asining dalalarida
q o 'llan ilg and a, kontrolga nisbatan gektariga 2,9—3,8 s k o 'p hosil
olingan. F arg'o n a viloyati tum anlari dalalarining birida
m is bilan
17 - A g r o k i m y o
257
boyitilgan am m ofos q o ila n ilg a n d a , hosildorlik kontrolga nisbatan 2,0
s/ga ortgan. Shuningdek, Paxtachilik ilmiy ishlab chiqarish birlash-
m a sin in g eksp erim en tal b azasid ag i b o ‘z tu p ro q la rid a m is bilan
boyitilgan am m ofos sepilganda ham ijobiy n atijalar olingan. Mis
q o 's h ilm a g a n am m ofos sh o n a la sh oldidan solinganda (n azo rat),
hosildorlik 1 yili 41,4 s/ga ni, 2-yili 42,5 s/ga ni tashkil etgan. 2 kg mis
q o ‘shilgan am m ofos (shonalash oldidan) berilgan variantda hosildorlik
1 yili 43,4 s/ga ni, 2-yili 45,5 s/g a ni, qo'shim cha hosil esa 1 -yili 2,0
s/ga ni 2-yili 3,0 s/ga ni tashkil etgan. Mis qo‘shilm agan ammofos
chigitni ekish bilan birga solinganda (nazorat), hosildorlik 41,7 s/ga
ni tashkil etgan. 2 kg mis q o ‘shilgan ammofos chigitni ekish paytida
solinganda, hosildorlik 45,5 s/g a ni, qo ‘shimcha hosil esa 3,8 s/ga ni
tashkil etgan va h.k.
A m m ofosni mis m ikroelem enti bilan boyitish texnologiyasi Olmaliq
kim yo zavodida joriy etilgan b o iib , kompleks o ‘g‘itning narxi sof
am m ofos o'g'itining narxiga nisbatan balandroq, lekin undan kelayot-
gan foyda esa xarajatga nisbatan bir necha marta yuqori.
M ikroelem entlarning organik birikmalari suvda yaxshi eruvchan
b o iib , o ‘sim liklar tom onidan oson o ‘zlashtiriladi. Organik birikma
holidagi m ikroelem entlarning biologik ta ’siri ham juda yuqori b o iib ,
oddiy anorganik tuzdagi m ikroelem entlarga nisbatan o ‘simliklarga
ijobiy ta ’sir etadi.
B u n d a y holda m ik ro e le m e n tla r tuproqqa solinganda o ‘sim lik
fo y d alan a olm aydigan b irik m ag a aylanm aydi. S huning uch u n ham I
b u n d a y birikm alardagi m ik ro elem en tlarn i g‘o ‘zaga solish m e ’yori,
o d d iy tu z la rd a g i m ik ro e le m e n tla rn in g m e’yoriga n isb a ta n kam !
b o i a d i .
B o ‘z tuproqlarda bor va m arganes mikroelementining paxta hosiliga
ta ’siri bo'yicha bir qator ilm iy ishlar o ‘tkazilgan va ular m e’yorda
b e rilg a n d a , bor paxta h o s ilin i gektariga 1,3—4,7; m arganes esa
0 ,7 —3,7 s/g a oshirganligi aniqlandi.
0 ‘zbekiston ilmiy tekshirish institutlarining m aiu m o tlarig a ko'ra,
paxta ekiladigan zona tupro q larid a bor, marganes, m olibden, mis,
kobalt kabi m ikroelementlar yetarli emas. M ikroelementlarning o'simlik
faoliyatidagi ishtirokini o ‘rganish b o ‘yicha ham m axsus tajribalar
o'tkazilg an. Tajribalar shuni k o ‘rsatadiki, bor va m arganes berilmagan
v ariantlarda o'sim likning vegetativ massasi ortsada, paxta hosildorligi
kontrolga nisbatan keskin kam aygan. Bundan shu narsa aniq bo iad ik i,
m ik ro elem en tlarn in g yetishm asligi sababli, organik m oddalarning
sintezlanish jarayoni buzilib, natijada paxta hosilining oshishi o ‘rniga
uning ildiz, poya sistemasi yaxshi rivojlangan.
G.A. Rafiqova o ‘z tajribalarida M n t a ’sirida tola chiqishi 1,3%
ga, 1000 dona chigitning vazni 5,2 ga k o ‘paytirilganligini, b arch a
turdagi m ikroelem entlar qo‘llanilganda, to lan in g 1,3 mm dan 1,8
m m gacha uzayganligini, paxta h o sild orlig inin g esa 0,2—5,8 s /g a
oshganligini aniqlagan.
G.A. Rafiqovaning dala tajribalarida paxtaning shonalash davrida
liar gektar yerga 4 kg rux, 6 kg b o ‘r, 10 kg m olibden va ularning h a r
xil aralashm alari berilgan. Natija shuni k o 'rsatad ik i, eng yuqori hosil
marganes va rux berilgan variantlarda olingan. M ikroelem entlar yaqin
yillargacha qishloq xo'jalik ekinlariga q o'llanilm asdi. C hunki uning
tuproqdagi m iqdori qishloq xo'jalik ekinlari u ch u n yetarli hisoblanar
edi. So'nggi yillarda dehqonchilik va paxtachilik m adaniyatining oshishi
bilan hosildorlik ham sezilarli darajada ortdi, am m o tuproqdagi m ineral
m oddalar m iqdori kamayib ketdi.
H ar yili solingan m akroo‘g‘itlar hisobiga ularning o ‘sim liklarni
tuproqdan oigan hissasi to ld irilib borildi. M ikrelem entlarning m iqdori
esa tashqaridan q o 'sh im ch a berilm aganligi sababli kamayib bordi.
Shu sababdan ham hozirda 0 ‘zbekistonning asosiy ekin m aydonlarining
anchagina qism ida m ik ro elem en tlarnin g, ayniqsa rux va m isning
yetishmasligi aniqlangan. Demak, bunday tuproq lard a paxtadan yuqori
hosil olish uchun m ikroo‘g‘itlarni q o ‘sh im cha tarzda berilishi talab
etiladi.
Sinov savollari
1. Q anday m ikroo'g'itlarni b ila s iz ?
2. B o'rn in g o ‘s im lik la r ta r k ib id a g i m iq d o r i va fiz io lo g ik a h a m iy a ti
to'g'risida n im aiarn i bilasiz?
3. Bo'rli o ‘g ‘itlarning shakllari, qo'llash d o za si, m u ddatlari va usullarí
t o ‘g ‘risida n im aiarn i bilasiz?
4. Mis yetish m asa o ‘sim liklarda qan aqa ta sh q i o ‘zgañ sh lar k u za tila d i?
M isli o'g'illarn in g asosiy vakillari q a y sila r?
5. M a rg a n es o z iq m o d d a la r n i ta n la b s in g d ir ilis h i va r e u tiliz a ts iy a
ja ra y o n la ríd a q a n d a y vazifani ba ja ra d i?
6. M arganesli m ik r o o ‘g ‘itlar qan day u su llarda q o ‘llan adi?
7.
Nima uchun m olibden «azot alm ashinuv ja r a y o n i mikroelementi» deb
y u ritila d i?
8. Ruxning o ‘sim lik la r hayotidagi roli h a q id a n im aiarn i bilasiz? Ruxli
o'g'illarning a sosiy vakillari q a ysilar?
9. O ‘sim liklar tarkibida kobalt qan aqa sh a k lla rd a u chraydi?
K o m p lek s o 'g 'i t l a r deb, ikki, u ch va u n d a n k o 'p ro q oziq
elem entlarini: azot, fosfor, kaliy, magniy va m ikroelem entlarning
m a’lum nisbatda va xilma-xillikda saqlovchi o ‘g‘itlarga ayliladi.
U larni ikki elem entli (fosforli-kaliyli, azotli-fosforli, azotli-kaliyli
kom ponentdan iborat bo'lgan) va uch elem entli (azotli-fosforli-kaliyli)
larga bo'linadi. Olinish uslublariga qarab kompleks o 'g'itlar murakkab,
m urakkab-aralash va aralash ham da agregat holati bo‘yicha esa qattiq
va suyuq holatdagi xillarga bo'linadi.
M urakkab o 'g 'itla r yagona kimyoviy jarayonda amm iak, fosfat,
nitrat, sulfat kislotalar, suyuq am m oniy, nitrat, fosforit yoki appatit,
kaliyli tuzlar va boshqa xomashyo kom ponentlardan olinadi, kamida
ikki oziq elem entlaridan tashkil topgan o 'g 'itla r hisoblanadi.
M urakkab-aralash o 'g 'itlarn i tayyor oddiy o'g'itlarga suyuq va
gazsimon m ahsulotlarni singdirib olinadi. M urakkab-aralash o'g'itlarni
oddiy superfosfatni ammonizatsiyalash yo'li bilan yoki nitrat kislotali
yoki kaliyli tuzlarga fosfat yoki sulfat kislota qo'shib olinadi.
A ralash o 'g 'itla rg a ikki yoki undan k o 'p ro q oddiy o 'g 'itla rn i
aralashtirish yo'li bilan olingan o 'g 'itlar kiradi.
Komleks o 'g 'itla r ishlab chiqarishning ko'p texnologik jarayonlarini
to 'rtta guruhga um um lashtirish mumkin:
1) m urakkab o 'g 'itla rn i fosfat va polifosfat kislotalari asosida olish;
2) fosfat va polifosfat kislotalar asosida suyuq komleks o 'g 'itla r
tayyorlash;
3) tabiiy fosfatlarni nitrat kislota asosida parchalab, qattiq murakkab
o 'g 'itla r olish;
4) aralash va m urakkab-aralash o 'g 'itla r olish.
Oziq m oddalarni yuqori konsentratsiyasi va bir yo'la bir necha xil
oziqa elem entlarini bo'lishi komleks o'g'itlarning ustuniigini belgilaydi.
M asalan, am m ofos, diam m ofos, amm oniylashgan superfosfat, kar-
boam m ofos, nitrofoslar ikkitadan oziqa moddasiga ega; nitrofoska,
nitroam m ofoska, karboam m ofoskalar-uchtadanga ega.
B a’zi m urakkab o ‘g‘itlar tarkibiga m ikroelem entlar ham k ira d i.
H isoblar shuni ko'rsatadiki, oddiy o ‘g ‘itlardan 2—3 m arta a lo h id a
foydalanish, ularni tayyorlash va tu p ro q q a solishdagi x a ra ja tla rn i
kompleks o'g'itlarga nisbatan 1,5—2 m artaga oshirar ekan. Buni u stig a
k o'pin cha oziqa moddalarining optim al nisbati ham buziladi.
O 'g'itlarda oziq elementlarining m iqdorini 10% ga oshishl tra n s p o rt
uchun 5 mln tonna/kilom etr iqtisod qilish imkoniyatini yaratadi. T a jri-
balar shuni ko'rsatadiki, azot, fosfor va kaliy bilan oziqlanishni a lo h id a
amalga oshirilsa, birgalikda solishga nisbatan (alohida, ildiz tiz im i
orqali) m akkajo'xori yomon rivojlanadi va ildiz tizimi orqali P 20 5 ni
kam o'zlashtiradi.
Fosforni azot va kaliylar bilan birgalikda solganda, lining o 'sim lik lar
tom onidan o ‘zlashtirilishiga oid dastlabki tajribalarning ijobiy hu losalari
kompleks o 'g 'itla r bo'yicha olib borilgan tadqiqotlar natijasida h a m
tasdiqlangan.
K om pleks o ‘g ‘itlardan foydalanish ildiz tizimi to m o n id an o ziq
m oddalarini yaxshiroq o ‘zlashtirilish darajasini kuchaytiradi.
Murakkab o ‘g‘itlardan foydalanish o'simliklarning oziqa m o d d ala -
riga bo'lgan talabini qondirib qolm ay, balki tashish, o m b o rx o n a lar
qurilishi, ortish, tushirish va tuproqqa solish ishlariga m exanizatsiya
vositalarini ishlatish bilan bog'liq xarajatlarni iqtisod qilish imkonini beradi.
H ar xil turdagi kompleks o 'g 'itla rn i ekvivalent oddiy o ‘g ‘itlar b ila n
solishtirish shuni ko'rsatadiki, alm ashlab ekishda qatnashgan h a m m a
ekinlarning rivojlanishi va hosilining shakllanishiga komleks o 'g 'itla rn in g
ijobiy ta ’siri ko 'p ro q bo'lar ekan.
K o'p tadqiqotchilarning m a’lum otlariga ko'ra, ko'p hollarda k o m p
leks o 'g 'itlar oddiy o'g'itlarga nisbatan qishloq xo'jalik m ahsulotlarining
sifatiga ko'zga tashlanarliroq ta ’sir k o'rsatadi. Kompleks o 'g 'itla rd a
oziq m oddalarining o'zaro nisbati q an d ay bo'lishi kerak? T aj riba
natijalarini umulashtirish asosida bu m a ’lum otlar 56-jadvalda keltirilgan.
MURAKKAB 0 ‘G ‘ITLAR
M urakkab o 'g 'itla r jumlasiga tark ib id a 2 ta elem ent saq lo v ch i
(am m oniy polifosfat, ammofos, diam m ofos, nitrofos, karboam m ofos,
siydikchil fosfatlar, fosfor-kaliyli) va 3 ta saqlovchi (n itro fo s k a ,
nitroam m ofoska, karboammofoska) o 'g 'itla r kiradi.
Ammofos N H 4H 2P 0 4 — bir alm ashingan am m oniy fosfat. Bu tu z n i
tashkil qiluvchi ionlar (am m oniy va fosfat) barcha o'sim liklar u c h u n
K
ompleks
o
‘g
‘i
tl
a
rd
a
g
i
oz
iq
m
o
d
d
a
la
rin
in
g
o'
za
ro
n
is
b
a
ti
v
a
ular
nin
g
u
m
u
m
iy
mi
qd
org
a
ni
sba
ta
n
u
lu
sh
i
s*
О
И
-O
В •£
а c
E
S
в
О
t-f
О
Pu"
Z
i r
С ТЗ
гс
> «
w. Е
л я
I с
Ё Jo
“л °
О Xi
О..Е
£
^
£ %
= я
X i
0 с
5 0 &
g Dû
1 ■
“
J l
t - «
С
га
.
.2? о
■5
га -с
— Ç/5
:
е
с
Je
ос С
2
с
N rt
о
'в
> . я
I I
га O'
> С
I I
_га —
о- 6-
Р -С
ï: сл
С . О
5
« "§
©Ь Е
т" га
с Æ
X!
„
I I
- * га
• Ь _ с
1/5
2
*0
О
о .
i с
г о
о -о
> £
È
га
г - 00
О
'-Б
^
уз
=3 О
— 00
> ч 'м
га я
ад go
*5 га
& £
Ё З
J3 Е
N '< л
= =
й Я
о “
■“ я
с “ >
.£'2
я и
я
<*• ро
га к—
> iS
га п-
ÊPS
iS
с .
Р
£■ «
3 00
w с
с га
8» о
Ъ ?
. с ^
га Н?
■5 «
г а
v.
I О
« -с
• =
С
С
S j
> » га
ЕН £
га —
о
•п х:
я •—
ад о-
с с
О га
*о w
оо
га с
£ с
с- >*
г> ’О
* 7
О e t
га с
>, га
J2 £
•— W5
> га
>*•*
-5 £
с
га
га р
Л/1 Е.
' &
■
» >1
: ь
>■ га
га >
2 .>•
Dostları ilə paylaş: |