1
N o s o v
Kuzgi javd ar
1,1
6,2
2
Hark ov
Kuzgi javd ar
1,5
3,5
3
N e m e r c h a n
Q an d lavlagisi
30,2
6 6 , 6
S u p e rfo s fa t so lish dan o linadig an q o ‘s h im c h a hosil h a m m a
tuproqlarda o ‘zaro bir-biriga yaqin bo'lgan raqamlarni tashkil qiladi,
bu qonuniyatdan sur tusli o 'r m o n va janubiy qora tuproqlar mustasno,
ularda tegishli miqdorlar anc h a kam bo'lgan raqamni tashkil qiladi.
ü'sim liklarn ing sur tusli o 'r m o n tuproqlarda solingan superfosfatga
nisbatan unchalik hozir javob bo'lmasligi ularda fosforning organik
b i rik m a la r in i a n c h a y u q o ri darajadagi ha ra ka tc ha nligi va qora
tuproqlarga nisbatan ekinlarning azot bilan ta’minlanishini yomonroq
bo'lishi tufaylidir, deb tushuntirsa bo'ladi. Janubiy qoratuproqlarda
nam likning kamligi bilan ko'zga yaxshi tashlanadi.
Oddiy va konsentrlangan superfosfatlar va prisipitatlarning P
20 5
miqdorini o 'zaro bir xil qilib solinganda chim li-podzol, s u r tusli
o 'r m o n tuproqlar, degradatsiyalangan, kuchli va o d d iy q o r a t u p -
roqlarda har xil ekinlardan olingan o ‘rtacha hosilning m iq d o ri juda
yaqin b o ‘lgan.
Fosforit unining samaradorligi ekin ekiladigan tuproqning nordonlik
darajasi va boshqa omillarga b o g iiq . Mustaqil Davlatlar Ham do'stligi
davlatlari hududlarida taxminan 4 min tonna fosforit u n id an foyda-
laniladi.
Agar uni samarali va ilmiy asoslangan m e’yor chegaralarida, y a ’ni
har gektarga 3—4 s qo'llanilsa, u n da 10— 12 min gektar c h im -p o d zo l
tuproqlarni o 'g ‘itlash mumkin bo'ladi.
M D H davlatlarining tuproqlarini xilma-xil bo'lishi fosforli o'g 'itla -
rining hammasidan unumli foydalajiish imkonini beradi.
A m m ia k ni y o ‘qotmaslik u c h u n fosforli o ‘g ‘itlarn ing ish q o riy
shakldagi xillarini (tomasshlak, fosfatshlak) ammiakli tu z la r bilan
aralashtirib b o ‘lmaydi.
Quruq superfosfatni yerga solishdan birozgina oldin quru q a m
miakli va nitratli azotli o ‘g‘itlar bilan aralashtirish m umkin.
Ammiakli selitra bilan oldindan aralashtirib q o ‘yish, aralashm aning
nam lanib qolishiga, ammoniy sulfat bilan aralashtirilishi esa uni
yangidan hosil bo'lgan gips bilan ushJab qolinishiga olib keladi. N o r d o n
superfosfatni nitrat o ‘g ‘it bilan aralashtirilishi u c h u v c h a n n itra t
kislotaning yo'qolishiga olib kelishi mumkin:
H 3P 0 4+ N aN O 3 = N a H 2P 0 4 + H N 0 3
Superfosfatning nordonligi o'sim lik uchun zararli, shuning u c h u n
uni neytrallash lozim. Buning u c h u n mexanik aralashtirgan h olda
unga 15% gacha fosforit u niyoki
10% gacha dolomit uni yoki sh u n c h a
karbonatli ohak qo‘shiladi.
0 ‘yuvchi ohakni qo'shish m u m k in emas,
chunki b un d a fosfat kislota o 's im lik to m o n id an y o m o n o 'z l a s h -
tiriladigan birikma shakliga o'tib qoladi. Superfosfat bilan olib borilgan
ko'p yillik tajribalar shuni ko'rsatdiki, bu o'g'itni solish natijasida
tuproqning nordonligi o'zgarmaydi.
H am m a fosforli o'g'itlarining nam lanish natijasida ularnin g fizik
xossalari va sochiluvchanliklari yomonlashadi, masalan, superfosfatning
granulalari shikastlanib uvalanib ketadi.
Buning oldini olish uchun uni zavoddan chiqarilgan id ish d a va
albatta quruq joyda saqlash kerak.
E K IN L A R N I S U P E R F O S F A T B IL A N
O Z I Q L A N T I R I S H
Ekinlarni ularning o ‘sishi jarayonida oziqlantirishning maqsadga
muvofiqligi, tashqi ko‘rinishidan namoyon ho'lib qolgan fosfbrning
tanqisligining oldini olish, asosiy o ‘g‘itlar bilan fosfatlarni to'liq ravishda
solinmaganligining o'rnini toMdirishdan iborat.
N o r d o n tuproqlarda superfosfatni ularning zarrachalari bilan
t a ’sirlanish muddatini qisqartirish yoki
bu ta’sirlanishni umuman
oldini olish (ildizsiz oziqlantirish) yo‘li bilan o ‘simliklar tomonidan
P , 0
5 ning o‘zlashtirilishi koeffitsiyentini oshirishga qaratilgan boMadi.
F o s fa t kislota io nla ri b a r g l a r t o m o n id a n ja d a l yutilib gin a
qolm asdan, balki o ‘simlikning bosliqa qistnlariga, to ildizlarigacha
harakatlanadi, hatto ular orqali tuproqqacha ajratib chiqariladi.
Lekin ildizsiz fosforli oziqlanish juda chegaralangan ahamiyatga
ega boMadi va o'simlikka miqdoriy jihatdan kam foyda keltiradi.
Ildizsiz fosforli oziqlantirish ni katta maydonlarda amalga oshirish
j u d a qiyin, blinda suvning k o‘p miqdorda sarflanishi tufayli, juda
qim m atg a tushadi, chunki barglarning kuyib qolishining oldini olish
m a q s a d id a o ‘ta suyultirilgan eritm alardan foydalanib purkashni
tak ror-tak ror amalga oshirish lozim boMadi.
Superfosfat bilan tu p ro q orqali ekinlarni oziqlantirishning ham
b ir q a to r qiyinchiliklari m avjud.
Fosfat kislota a n io n la rin i tuproq to m onidan kimyoviy va fizik-
kimyoviy jihatdan ju d a tez bogManib olishi tufayli, o ‘g ‘itning uni
tashlab qo'yilgan joyidan ham vertikal, ham gorizontal yo'nalishlar
b o ‘ylab harakatlanishi j u d a sust bo'ladi.
Demak, superfosfatni yer yuzasiga sepilishiga yoM qo'ymaslik,
sepilgandan keyin esa (zig‘ir va boshqa sepib ekiladigan ekinlar uchun)
boranalashni amalga oshirish kerak.
Amaliyotda xo‘jalik u yoki bu ekinga har xil sabablarga ko‘ra,
asosiy o ‘g ‘itni yetarli m iqdorda sohnasligi nuimkin, bunday holatda
qo'sh im c h a ravishda oziqlantirish zarur boMib qoladi.
Qator orasiga ishlov beriladigan ekinlarga superfosfat bilan ishlov
berish jarayonida tuproq orasiga solish (1 0-12 sm dan kam boMmagan
yaxshisi 14—16 sm chuqurlikka) yo ‘li bilan oziqlantirish yaxshi samara
beradi, lekin bu narsa asosiy o ‘g ‘it yetarlicha solinmagan hollardagina
m um kin boMadi.
Sinov savollari
1. O 'sim liklar tarkibida fosfor qan day birik m a la r s h a k /id a uchraydi?
2. Fosfor o'sim lik tanasidagi q aysi ja ra y o n la rd a f a o l qatn a sh a d i?
3. Fosforni o 'sim liklar qaysi b irikm alar sh a k lid a o 'zla sh tira d i?
4. Q aysi o 'sim lik la r tu p ro q d a g i qiyin eriyd ig a n fo s f o r li b irik m a la rn i
ham o'zlashtira o la d i?
5. Tuproqda fosfor qan day sh akllarda u ch raydi?
6. Apatitlar va fosforitlarning o'xshash va farq la n itvch i belgilari q a ysilar?
7.
Fosforli o'g'itlarning eruvchanligiga ko'ra q a n d a y guruhlarga bo'lish
mumkin ?
8. S u perfosfaín in g olish u su lin i tu sh u n tirib b erin g . O d d iy va qo'sh
superfosfatning fa r q i n im ada?
9. K u ch siz k islo ta la rd a eriydigan fo sfo rli o 'g 'itla r q a n d a y xossalarga
ega?
10. Fosforli o 'g 'itla rn i a so siy o'g'itlash ja r a y o n id a k iritish va uning
sam aradorligi nim adan iborat?
11. Fosforli o'g'itlarni ekisli bilan birga qo'llashning o'ziga xos qanday
a fza llik la ri bor?
0 ‘SIMLIKLAR HAYOTIDA KALIYNING AHAMIYATI VA
UNING HO SIL TARKIBIDAGI MIQDOR1
Tabiatda kaliyning uch ,
9K, 4,)K va 4IK izotoplari bor, ulardan 40K
radiaktiv b o 'lib , uning yarim parchalanish
davri 1,3-10
9 yildir.
Radioaktiv 4ÜK tabiiy kaliyning 0,001% ni tashkil qiladi. Bundan
tashqari, s u n ’iy ravishda kaliyning qisqa umrli 42K izotopi (yarim
parchalanish davri) olingan.
Kaliy o ‘simliklarda ion shaklida bo'ladi va hujayraning organik
birikmalari tarkibiga kirmaydi. U asosan sitoplazma va vakuolada
boMadi, y a d ro d a esa boMmaydi,
20% ga yaqin kaliy o ‘simliklar
hujayrasining sitoplazmasini kolloidlarida almashinuvli yutilgan holatda
b o ‘ladi, uning
1% gayaqini mitoxondriyalar tomonidan alniashinuvsiz
yutiladi, asosiy qismi (taxminan 80%) esa hujayra shirasida va suv
bilan oson ajraladigan shaklda boMadi. Shuning uchun kaliy o'simlik-
lardan, ayniqsa qarigan barglardan yuvilib chiqib ketadi.
Xloroplast va mitoxondriyalarda to ‘planadigan kaliy ularni tuzil-
maviy jihatdan mustahkamlaydi va fotosintetik hamda oksidlovchi
fosforlanish jarayonlarida energiyaga boy bo'lgan ATF ning hosil
b o ‘lishida ishtirok etadi.
YorugMikda kaliy ionining hujayra sitoplazmasi kolloidlari bilan
bog‘lanish mustahkamligi kuchayadi, qorong‘ilikda esa u susayadi va
qisman kaliyning o'simlik ildizi orqali tuproqqa chiqishi sodir b o ‘ladi.
Kaliy eng a w a lo sitoplazma kolloidlarining gidrotatsiyasini ku-
chayishiga t a ’sir etadi, bunda ularning dispersligini kuchaytiradi. Bu
esa o ‘simlik to m o n id a n namlikni ushlab turilishini va vaqtincha
qurg‘oqchilikka chidamliligini oshiradi. Kaliy ta’sirida kartoshka tugana-
gida kraxmalning va qand lavlagisida saxarozaning va qator mevali va
sabzavot ekinlarda monosaxaridlarning to ‘planishini kuchaytiradi. Kaliy
o ‘simliklarning sovuqqa va qishga (hujayra shirasini osmotik bosimini
kuchaytirish tufayli), o'simliklarni zamburug
4 va bakterial kasalliklarga
chidamliligini oshiradi.
Kaliy yuqori m olekular ugievodlar (selluloza, gom iselluloza,
shuningdek pektin moddalari ksilinlar va boshqalar) ning sintezini
kuchaytiradi, natijada g'allasimon o ‘simliklar somonini hujayra devorlari
qalinlashadi va donli ekinlarni yotib qolishga chidamliligini oshiradi,
zig'ir va nashada esa tola sifati yaxshilanadi; b a ’zi fermentlarning
ishini katalizlaydi, shuningdek o'simliklarda qator vitaminlar (masalan,
tiamin va riboflavin) ning sintezlanishi va t o ‘planishini kuchaytiradi,
bu narsa esa hujayra og'izchalari bilan chegaradosh hujayralar faoliya-
tini kuchayishida katta ahamiyatga ega bo‘ladi.
Kaliy (kalsiy va magniy bilan birqatorda) qishloq xo'jalik ekinlari-
ning animoniyli oziqlanishida ham muhim ahamiyatga ega bo'ladi.
Kaliyli oziqlanishga putur yetishi o ‘simliklardagi metabolizmning
izdan chiqib ketishiga olib keladi. Kaliyning tanqisligi qator fermentlar
faoliyatining susayishiga, o'simliklardagi uglevod va oqsil almashinu-
vining izdan chiqishiga, bunda shakarlarning nafas olish uchun o ‘ta
ko‘p sarflanishi tufayli donning puch bo'lib qolishi urug'ning unib
chiqishi va yashovchanlik qobiliyatini pasayishiga olib keladi va umu-
man olganda oqibat natijada hosilning sifatiga salbiy t a ’sir ko'rsatadi.
0 ‘simlikning kaliy bilan oziqlanishi to ‘liq bo'lm aganda har xil
kasalliklarga tezroq chalinadi, hosil yig‘ib-terib olingandan so'ng esa
shu sababga ko‘ra hosilning saqlanish ko‘rsatkichi pasayadi.
0 ‘simliklarning kaliyli oziqlanishini taqchilligi: qari barglarning
chekkasidan boshlab niuddatdan oldin sarg‘ayishi keyinchalik esa
ularning chekkasi va tepa qismining jigar rang (ba’zan qizil, zangsimon
dog*li) tusga kirishi, bundan so'ng esa barglar o'ladi va yemiriladi,
natijada kuyganday bo'lib qoladi. Ayniqsa kaliy tanqisligidan kaliyni
sevuvchi o'simliklar ko‘p talofatga uchraydi.
Kaliy tanqisligi amaliy jihatdan m odda alm ashinuvini hanima
tomonlarini qamrab oigan ko‘p d a n -k o ‘p biokimyoviy jarayonlarni
sustlashuviga olib keladi. Bu narsa bunday holatning yuz berishining
asosiy sababi kaliy yetishmasligining oqibati deb qarashga asos bo‘la
oladi.
Kaliy o'simliklar tomonidan kation sifatida yutiladi, u hujayrada
zaryadlangan ion sifatida qoladi, u hujayra m oddalari bilan kuchsiz
bog'lar orqali birikadi. Hujayrada ancha miqdorda to'planib, anorganik
anionlar, ham m a hujayraning polielektrolitlarini manfiy zaryadlarini
neytrallash uchun asosiy qarshi ion hisoblanadi, shuningdek hujayra
va muhit o'rtasida ion assimetriya va elektrik kuchlanishlar farqini
yuzaga chiqaradi. Kaliyning hujayradagi maxsus funksiyasi ehtimol
shunday nam oyon bo'lib o'sim liklar o z iq la n ish id a uning o 'rn in i
bosadigan element bo'lmasligini sababi ham shudir.
14 - Agrokim yo
209
Kaliyning bu xususiyati D.A. Sabinin tomonidan qayd qilingan boMib,
u — kaliy, natriy va qisman kalsiylarning ahamiyati sitoplazmatik
tuzilmalarni hosil qilinishi va protoplastning chegaraviy moddalarini
elektrik xossalarini tutib turilishini ta’minlashdir — deb yozgan edi.
Hujayrani m em brana kuchlanishini ancha ko‘payishi va uning
metabolitik jarayonlarga bogMiqligi, hamda kaliy uchun hujayra memb-
ranalarining selektiv o'tkazuvchanligini oshishi kaliy tanqisligining
dastlabki samarasi hisoblanadi.
Kaliyning hujayradagi miqdori undagi boshqa kationlardan hamda
tashqi muhir eritmasidagi kaliy miqdoridan ancha ko‘p bo‘lishi m a’lum.
M a sa la n , y u k s a k o 's im lik ia r d a kaliyning h ujayra ichidagi kon-
sentratsiyasi uning tashqi muhitdagi konsentratsiyasidan
100— 1000
marta ziyod boMadi.
Qator tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, kaliyning hujayradagi miqdori
bilan o ‘sish jarayonlarining jadalligi o'rtasida korelyativ bogManish
bor. Binobarin, kaliyning tanqisligi hujayraning boMinishi, o'sishi va
cho‘zilishini susaytiradi, degan xulosaga kelish mumkin.
Hozirgi kunda o ‘simlik!ardagi oqsil sintezi jarayonini jadalligi va
ulardagi kaliyni miqdori o'rtasida yaqin bogManish borligi haqida
m a’lumotlar bor. Kaliy tanqisligida fotosintez mahsuldorligi kamayadi.
Kaliy tanqisligida barglardagi fotosintez mahsulotlarining oqishini
sekinlashishi haqidagi m a ’lumotlar olingan.
0 ‘simliklar tomonidan
kaliyning o ‘zlashtirilishidagi eng past boMgan davri ularning ilk (unib
chiqqandan keyingi 15 kun) o ‘sa boshlashiga t o ‘g ‘ri keladi. Odatda,
o ‘simlik kaliyni eng ko‘p miqdorda, biologik massaning jadal o ‘sishi
davrida o'zlashtiradi.
G ‘allasimonlar va g‘allasimon dukkaklilarda kaliyning o'zlashtirilishi
gullashdan—sutli pishiqlik davrigacha, zigMrda «toMiq» gullash faza-
sidan, kartoshka, qand lavlagisi va karamda ancha cho'zilgan niuddat-
larda boMib, amaliy jihatdan butun vegetatsion davrni o ‘z ichiga
oladi. Kartoshka kaliyni eng ko'p
miqdorda gullash davrida jadal
ravishda tuganak hosil boMish jarayonida, qand lavlagisida ildizmeva
hosil boMish davrida, karamda uning barg mevasining shakllanishida
o'zlashtiradi.
Kaliy fosfatni organik birikmalar tarkibiga kiritish hamda fosfat
gunihlarni ko'chirish reaksiyalarini amalga oshishi uchun kerak bo'ladi.
Kaliy orqali faollanuvchi fermentlar xilma-xil turdagi reaksiyalarni
nazorat qiladi, bunda muayyan jarayonlarda muhim ahamiyatga ega
boMadi, fosfofruktolipaza glikoliz jarayonini boshqaradi. Shuningdek,
kaliy atsetil koenzim A hosil bo'lishda qatnashuvchi fermentlarni harn
faollashtiradi.
Ferrnentlaming faollashuvida kaliyning ahamiyatini o'rganish, bu
kation ferment bilan o ‘zaro ta’sirlashib, uning konformatsiyasini o'zgar-
tirish mumkinligini ko‘rsatdi, bunda ferment — K — substrat kompleksi
hosil bo'ladi.
Kaliy ion-effektor vazifasini faqat fermentativ oqsillar uchungina
bajarib qolmay boshqa oqsillar uchun liam bajarishi mumkin.
Aniqlanganki, hujayra membranalarining o'tkazuvchanligi faqat
HT ionidan mustasno holatda kaliy ioni uchun boshqa ionlarga nisbatan
juda yuqori bo‘ladi.
Hujayrada kaliyning miqdori kamayganda do im o undagi natriy,
magniy va kalsiylarning miqdori ko‘tarilib ketadi. Kaliy tanqisligida
hujayrada erkin ammiakning vodorod ionlari, mineral fosfatlarning
miqdori oshadi. Shunday m a’lumotlar borki, bunda sulfat va nitratlar-
ning miqdori kamayib ketadi.
Kaliyning miqdori hamisha o ‘simliklarning yosh o ‘suvchi organ-
larida hamda meristema va kambiyda ko‘p bo'ladi. Eski barglardan
kaliy yoshroq barglarga ko‘chadi, ya’ni u o ‘simliklar tomonidan takror-
takror ishlatiladi (reutilizatsiya).
K o 'p hollarda reutilizatsiya oziq m u h itid a yetarli boMmagan
joylarda namoyon bo'ladi natijada pastki barglarning sarg'ayib qolishi
m e ’yor kaliyli oziqlanganlarga nisbatan oldinroq sodir b o ‘ladi.
Eski barglardan yangi barglarga kaliyning ko'chishiga natriy yordam
beradi, qaysikim o'zining o ‘sishini to'xtatgan to 'q im a va barglarda
uning o‘rnini oladi.
Demak, o'simlikda kaliyning taqsimlanishi bazesetal konsentratsiya
gradiyenti deb nomlangan xususiyat bilan t a ’siflanadi, bunda barglar
va novda qismlaridagi uning miqdori quruq m odda hisobida pastdan
yuqoriga qarab oqadi.
Kaliyning o'simliklar, tuproq va o ‘g‘itlar tarkibidagi miqdorini
hisoblashda uni oksid K , 0 shaklida sarhisob qilish odatlanilgan. Ba’zi
bir ekinlarning hosilidagi kaliyning o 'r ta c h a m iqdori 46-jadvalda
berilgan.
G ‘allasimonlar va dukkaklilarga qaraganda q and lavlagisi, kartosh-
kalarning asosiy va qo'shimcha hosil mahsulotlarining quruq vazni
hisobiga ancha ko'proq miqdorda kaliy to ‘g‘ri keladi. Ayniqsa kaliyning
yuqori konsentratsiyasi sabzavot ekinlarining mahsulotlarida yuqori
b o ‘ladi.
B a ’zi qishloq xo'jalik ekinlari hosilida K20 ning
o ‘rta c h a miqdori
(a b s o lu t quruq m o d d a g a nisbatan % miqdori)
T .r
E k in lar
Hosil
m ahsuloti
k
2
o
%
№
Ekinlar
H osil
mahsuloti
k
,
o
%
1.
K u z g i
g ' a ll a s i m o n l a r
D o n ,
s o m o n
0,05
1,19
8.
O q karam
Karam
m ev a
4 ,0 0
2.
Bahorgi
g ' a ll a s i m o n l a r
D o n ,
s o m o n
0 ,6 7
0 ,3 0
9.
Sabzi
Il d izm ev a
3 . 2 0
3.
M a k k a jo 'x o r i
D o n ,
poya
0 ,4 3
1,19
10
Bodring
M ev a
5 .6 5
4.
N o ' x a t
D o n ,
s o m o n
1,46
0 ,6 0
II
P o m id o r
M e v a
5 , 6 0
5.
Q a n d lavlagi
Ild iz m ev a ,
bargi
1,00
3 ,0
12
Zig'ir
P o y a
1,10
6.
Y e m - o z i q a
qan d lavlagisi
Ild iz m ev a ,
bargi
3 , 5 0
2,6 3
13
CJ'o'za
T o la
1,00
7.
K artoshka
Tu ga n agi,
poyasi
2 . 4 0
3,70
14
15
Q izil beda,
yo 'n g 'ic h q a
Pic han
1,80
1,80
Sabzavot ekinlari, kartoshka, qand lavlagisi va boshqa ildizmevalar
azotga nisbatan 1,5 marta ko'proq kaliy o ‘zlashtirsa, fosforga nisbatan
bu miqdor 3—4,5 marta ziyod miqdorni tashkil qiladi.
Har xil o ‘simliklar 10 s asosiy hosil mahsuloti (unga mos holda
vegetativ hosil) s/ga nisbatan K20 ni har xil miqdorda o'zlashtiradi.
G ‘allasimon ekinlar taxminan 25—37 kg, g'allasimon dukkaklilar
16—20, kartoshka 7,0—9,0, oziqa va qand lavlagisi 6,7—7,5, sabzavot
ekinlari 4,0—5,0, beda 20—24 kg.
Oziq elementlarining asosiy mahsulot birligiga va unga mos boigan
qo'shim cha mahsulot hisobiga (masalan,
10 s hisobiga) tuproqdan
oiingan miqdori ham m a vaqt qiyoslanadigan kattalikka ega bo'lmaydi,
chunki har xil elementlarning hosilini asosiy mahsulotini quruq qismi
bir xil bo'lmaydi.
S h u n i n g u c h u n h ar xil e k in l a r t o m o n i d a n h a r xil o z iq a
elementlarini tuproqdan olinishini obyektiv baholash uchun asosiy
hosilni quruq modda hisobida ekvivalent miqdor bo'yicha sarhisob
qilish lozim. Masalan, har gektar yerdan 50 s asosiy mahsulot hosilini
olish uchun hisoblanganda har xil ekinlar bo'yicha quyidagi raqamlarga
ega bo‘lamiz (47-jadval).
47-jadval
Hosil bilan tuproqdan olinadigan K 20 miqdori
Dostları ilə paylaş: |