1
0 ,7 7
2 ,8 7
15,00
2
1,87
6 ,2 0
6 3 ,1 0
40-jadvaIdagi m a ’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, ikkinchi xil tuproq
birinch isiga n isb a ta n fo sfatlarga ancha boy. U la rn in g m iqdori
ag'dariladigan tuproq qatlamining 1 gektarida qancha bo‘ladi? Buni
osongina hisoblab chiqish mumkin. 100 g dagi 1 mg P20 5 1 ga
maydonning 0—20 sm tu p ro q qatlamining 30 kg miga to ‘g‘ri keladi.
Dem ak, birinchi xil tupro qning har gektarida 22,1 kg oson
0‘zlashti
riladigan P20 5 bo'lsa, ikkinchisida 56,1 kg b o ia d i. 0 ‘simtiklar tuproq
tarkibidagi ham m a o'zlashtiriladigan fosfat kislotasini o ‘zlashtira
olm aydi, chunki, ildiz tizimi tuproq zarrachalarining hammasini
qamrab ololmaydi.
M a’iumki, I ga yerning yuzasi bir necha o ‘nlab metr kvadratni
tashkil qiladi. 39-jadval m a ’lumoti asosida xulosa qilish mumkinki,
b irin c h i xil t u p ro q d a o so n o'zlashtiriladigan fosfatlar qoniqarli
m iqdorda hosil yetishtirish uchun yetarli emas. 40-jadvalda ko'rsatilgan
reaktivlar F.V. Chirikov to m o nid an taklif qilingan b o ‘lib, u karbonat
angidridli distirlangan suvda ishqoriy, ya’ni kalsiy va magniyning bir
va ikki almashingan fosfatlari va qisman bu ikki kationlarning uch
almashingan fosfat tuzlarida (magniy uch fosfat to'laroq) eriydi. Bu
eritmaga o'tuvchi tuzlar o ‘simliklarga erkin kiradi.
Ikkinchi reaktiv kalsiy uch fosfatning bir qismini, fosforit, appatit,
aluminiy fosfatlari va fosforli kislotalarni eritmaga o'tkazadi. Bu
birikmalarni ekinlar tomonidan yaxshi o'zlashtiradi deb b o ‘lmaydi.
Har ikkala tuproqda karbonat angidrid bilan to'yintirilgan distillangan
tuz yordamida ajratiladigan fosfatlardan ancha ko'p boiishiga qaramay,
olingan natijalarni baholashda xushyor bo'lish kerak b o ia d i.
Dala tajribalari bilan taqqoslash orqali aniqlandiki, 0,5
11 sirka
kislotali eritma tuproqdagi 100 gr hisobiga 5 mg P
2( ) 5 ni eritadi,
demak o'simlik fosfor bilan kuchsiz t a ’minlanadi.
Shunga asosan aytish mumkinki, birinchi xil tuproq o'simliklar
o'zlashtiriladigan fosforlar bilan kam t a ’minlangan, shuning uchun
ham fosforli o'gitlarni ko'proq m iqdorda solishga to'g'ri keladi. Ikkin-
chi tuproq ham o'rtacha m iqdorda o'zlashtiriladigan fosforga ega va
bu tuproq uchun fosforli o 'g'itning o 'rtacha m e’yorini q o ‘llash kifoya.
Sirka kislotali eritmaga har 100 g tuproq hisobiga 10 mg P
20 5 erib
chiqadigan darajada b o ig a n d a ekinlar o'zlashtiriladigan fosfatlar bilan
to'liq t a ’minlanadi. Uchinchi g u ruh eritmaga 0,5 n xlorid kislota
bilan eritiladigan fosfatlarga kelganda ular o'zlashtiriluvchilar jumlasiga
kiritiladi, bu eritmaga fosforit, apatit, aluminiy va ternir fosfatlari
hamda fitatlari o ‘tadi.
Uchinchi guruh fosfatlarni aniqlashning amaliy ahamiyati yo'q.
Uning natijalari faqat o'zlashtiriladigan fosfatlarga o 'tu v ch i zaxira
haqida m a ’lumoga ega bo'lish imkonini beradi xolos. H a r xil uslublar
vositasi bilan aniqlanadigan tuproqdagi harakatchan deb nomlangan
P
20 5 ning miqdori haqida um um iy tushunchaga ega bo'lish, tahlil
qilinadigan tuproqning fosfat potensiali haqida bilish imkoniyatini
beradi. Bu potensial o'simliklar to m onidan P
20 5 ni o'zlashtirishi natija-
sida pasayadi, va yerga dam berilganda yoki fosforli o'g'itlar solinganda
oshadi.
SANOATDA ISHLAB CHIQARILADIGAN
FOSFORLI 0 ‘G‘ITLAR
Fosforli o ‘g ‘itlar ishlab chiqarish uchun xom ashyo.
Tarkibida fosfor
bo'lgan ko'p xil minerallardan vulqon natijasida chiqqan apatit va
c h o 'k m a fosforitlar fosforli o 'g 'itla r ishlab chiqarishning xomashyosi
hisoblanadi
Apatit-vulqon natijasida chiqqan, keng tarqalgan mineral bo‘lib,
tog‘ jinslarida dispers holatda bo'ladi. Uning konlari jud a kam. Eng
yirigi 1025-yil Kola yarim orolining Xibin degan joyida topilgan edi.
Apatitlarning biroz kamroq va kam qimmatliroq konlari Ural, Baykal-
ning janubi hamda Braziliya, Ispaniya, Kanada, AQSH va Shvetsiyadan
topilgan.
Fosforitlar qadim geologik davrlarda yerda yashab o ‘tib ketgan
h ayv on larn ing skeletlarini mineralizatsiyasi ham da suvdagi kalsiy
yordam ida fosfat kislotaning cho'kishi tufayli hosil bo'lgan.
Fosforit konlari yer sharida k o 'p uchraydi, lekin G'arbiy Yevropada
ular u n c h a katta bo‘lmay ishlab chiqarishda qo'llash uchun yaroqli
emas. Osiyo mamlakatlarida Xitoydan tashqari boshqa erlarda deyarli
ucliramaydi. Fosforitlarning katta konlari Shimoliy Amerika davlatlari-
da uchraydi. Amerika qit’asida bu jinsga mansub konlar — Florida,
Tennesi va boshqa shtatlarda topilgan.
Afsuski, M D H mamlakatlarida uchraydigan fosforitlarda fosfor
kam va bir yarim oksidlarga boy bo'lganligi uchun superfosfatga
aylantirish mushkul. Juda qimm atli fosforit koni 1937-yil Qoratog'
tog‘larida (Janubiy Qozog‘iston) ochilgan, u fosforli o ‘g‘itlar solinishiga
muhtoj bo'lgan Markaziy Osiyo Respublikalarining o'rtasida joylashgan.
Apatit asosan kristall holida, fosforitlar esa ham am orf ham kristall
holida uchraydi. Amorf xillari tez parchalanadi, shuning uchun unga
kimyoviy ishlov bermasdan ham o ‘g ‘it sifatida ishlatish mumkin.
Kelib chiqishi jihatidan h a r xil b o ‘lishiga qaramay appatit va
fosforitlarning kimyoviy tuzilishida umumiylik bor. Ular ortofosfat
kislotaning uch almashingan kalsiyli tuzlari bo‘lib, tarkibida kalsiy
ftor va shu kationning boshqa birikmalari hamda boshqa chiqindi
m oddalar bilan birgalikda uchraydi. Apatit kristallari yuqori darajadagi
barqarorligi bilan ajralib turadi, ulardan ftorni kimyoviy yoki termik
yo‘li bilan ajratish apatitning kristall panjarasini parchalaydi.
Apatitning emperik formulasi C a
5( P 0 4),F yoki (Ca3( P 0 4)2)3 C aF2
b o ‘lib, kalsiy ftorid uning xloridi, karbonati, gidroqsili bilan almashi-
nishi m um kin.
O 'z a ro mos holda ftor—apatit, xlor—apatit, karbonat—apatit va
gidroqsil — apatitlar farqlanadi.
Fosfat minerallardan tashqari fosforidlar ham uchrab, ularning
tarkibida chiqindilar: polutor oskidlar, qum, tuproq k o ‘p b o ‘ladi.
Xibinda apatitnefelinli jins tarzida uchraydi. Nefelin—( K N a
)2 A120 3
2 S i 0 2+ n S i 0
2 tarkibli alumosilikatdir. Fosforitlar jelvaklangan (keng
tarqalgan) yumaloqlangan tosh kabi va qatlamlangan, quyib qo ‘ygan
massaga o'xshash xillarda uchraydi. Qatlamlangan eng q u w a tli fosforit
koniga misol tariqasida Qaratog
1 fosforitini keltirish mumkin, uning
qatlamini qalinligi 7 m gacha yetadi. Boshqa ko nlarda esa qalinligi
0,8 m, eni esa 1,5 m gacha bo'lishi mumkin.
U boshqa fosforit konlardan o'zining sifati b o ‘yicha ham farq
qiladi: P
20 5 ning miqdori 29,6 dan 35,6% gacha va polutor oksidlarning
miqdori bor yo'g'i 2—2,5% (boshqalarda 4 — 11%) bo'ladi. Lekin
Qoratog' fosforitining kamchiligi ham bor b o i i b ,
uning tarkibida
magniyning miqdorini ko'p bo'lishi, ishlov berishni qiyinlashtiradi.
Hosil bo ‘lgan mahsulot o ‘ta gigroskopikligi bilan ajralib turadi, uni
yo‘qotish uchun maxsus texnologik uslublarni q o i l a s h talab etiladi.
Boshqa k onlarda fosforning m iqdori kam b o 'l i b , bir yarim
oksidlarning miqdori k o 'p bo'ladi (41-jadval).
41-jadval
F osforit konlaridagi fosforning miqdori
Konlar
M iq d o r iy k o ' r s a t k i c h l a r ( % )
P A
AL20 3
+
Fe20 3
A ktyub insk
18 ga yaqin
3 , 4
V y a t s k o - K a m s k o y e
2 3 - 2 7
5 - 1 0
Egorevsk
1 6 -2 5
5 - 6 va ko'p roq
K rolevesk oye
18 ga yaqin
3,5
S h igrovsk oye
1 6 -1 7
3 , 5
Loysimon fosforitlar tarkibida fosforning miqdori ko ‘p bo'ladi,
ular jumlasiga: Vyatsko — Kamskoy, Vurnarsk, Yegorevsk, Kijshemsk,
Kroloveskoye konlari kiradi. Qumsimonlari (glaukonitlilardan tashqa-
rilarda fosforning miqdori kam bo'ladi), jumlasiga Donesk, Marshansk,
Seshansk konlari kiradi. Glaukonit K 20 4 R 20 , - 1 0 S i0 2 n H 20 tarkibli
alumoferrisilikat bo'lib, undagi kaliy oksidining miqdori 8% gacha
borib yetadi. Glauronit fosforitlarida kaliy 1—4% bo'lib, fosfor miqdori
bo ‘yicha loysimon va qum sim onlar o ‘rtasidagi oraliq miqdorni tashkil
qiladi.
Fosfatli xomashyoda polutor oksidlarning bo'lishi maqsadga mu-
vofiq emas, chunki ularga qo 'sh im ch a ishlov berishda qo'shim cha
miqdorda kislota sarflanishini talab qiladi va fosfat kislota tuzlarini
retrogradatsiyasi (ulami kamroq eriydigan shaklga o'tishi) ga olib keladi.
Fosforli o ‘g ‘itlar ishlab chiqarish uchun Xibinsk apatit koni yaxshi
xomashyo beradi. Maydalangan jinsi suvga solinib, olein kislotasi,
kerosin va eruvchi shishadan iborat reagent qo'shiladi
(1 t jinsga 1
kg). Pulpa orqali havoni jadal ravishda puflash natijasida apatit
zarrachalari ko'pikka o'xshab qalqib yuzaga chiqadi va o'zaro yopisha-
di, nefelin esa tubda qolib suv bilan yuvilib chiqib ketadi. Boyitilgan
nefelindan tozalangan appatit konsentranti 39—40% P
20 5 ga ega
bo‘ladi va dunyoda eriydigan fosforli o ‘g ‘itlar olishda eng
yaxshi
xomashyo hisoblanadi. Nefelin ham xalq xo'jaligida ishlatiladi. Nordon
tuproqlarda uni kaliyli o'g'it sifatida ishlatish muinkin.
Yer kurrasida topilgan appatit va fosforit konlaridagi fosforning
umumiy zaxirasi I.10g t ni tashkil qiladi, lekin ularning faqat biroz
qismigina sanoat ahamiyatiga ega. Fosfat xomashyosini zamonaviy qazib
olinishi jadalligi bir yilda 28 mln.t.ni tashkil etadi, u 3000 yilgacha
yetgan bo'lardi. Lekin yildan-yilga qazib olish jadalligi oshib borishi va
undan fosforni ajratib olisli uslublari takomillashganligini e ’tiborga olish
lozim. Shu nuqtayi nazardan termik jihatdan qayta ishlash istiqbolli
hisoblanadi, u elementar fosforni ajratib olish, shu asosida esa yuqori
konsentrlangan polifosfor kislotalarni hamda ularning tuzlarini olish
imkonini beradi. Hozirgi kunda ekstraksion uslubdan (apatit yoki
fosforitni sulfat kislota yoki uning nitrat kislota bilan aralashmasi yoki
fosfat kislota yordamida parchalash) ko‘proq foydalaniladi. Ekstraksion
uslubda olingan fosfat kislotaning kamchiligi uning ifloslanganligi va
undan olingan so'nggi mahsulotlarning chiqindi moddalarga boyligi
hamda ishlab chiqarilgan o 'g ’itning konsentratsiyasini pastligi hisob
lanadi. Elementar (qizil fosforning ishlab chiqarish istiqbollari, unga
mis oksidi (P massasiga
1% miqdorda) qo'shilganda, asta-sekin tuproqda
o'simlik tom onidan oson o'zlashtiriladigan ortofosfat (H
3P 0 4) kislota-
gacha oksidlanadi. Elementar fosfor tarkibida chiqindi mahsuloti yo‘q
va tashish uchun eng kam xarajatli (P.O.. ning tniqdori 229%).
FOSFORLI O'GMTLARNI ISHLAB
CHIQARISH USÜLLARI
Fosforli o ‘g ‘itlarning hammasi fosfat kislotaning kalsiyli tuzlari
hisoblanadi, ular uch guruhga boMinadi:
1) suvda eruvchan bir alma-
shingan,
2) yarim eruvchan 2 almashingan (suvda erimaydigan, lekin
kuchsiz kislotalarda eruvchan o ‘sirnliklar tom onidan o ‘zlashtiriladigan
va 3) uch almashingan suvda erimaydigan va kuchsiz kislotalarda k a m
eruvchan. Agar bu fosfatlar, tuproq nordonligi t a ’siri natijasida a n c h a
oson eriydigan shaklga o ‘tmasa, k o ‘p ekinlar tom on idan o 'z la s h -
tirilmaydigan shakldagi fosfatlar hisoblanadi. Fosfatli xom ashyoga
ishlov berishdan asosiy maqsad fosfatlarni o'simlik tomonidan o 'z la s h -
tiriladigan shaklga o ‘tkazishdan iboratdir.
Bir almashingan fosfatlar
(Suvda eriydigan fosfatlar)
Superfosfat. Tegishli konsentratsiyadagi
sulfat kislota (57
va
undan yuqori) ni maydalangan fosfat xomashyoga ta ’sir etish natijasida
kalsiy monofosfat va suvsiz kalsiy sulfat hosil boMadi, vodorod ftorid
uchadi va tutiladi:
[(Ca,(PO.),)], • C a F , + 7FLSO .+ 3 H , 0 =
3 C a (H
2P 0 4)2 • H 20 + 7 C a S 0 4+2 H F
(ka lsiy m o n o f o s f a t )
Bir tonna xomashyoga 1 to n n a kislota sarflanadi va 2 to n n a g a
yaqin tayyor mahsulot olinadi. Shu sababli o'g'itdagi fosforning miqdori
xomashyodagi miqdoriga nisbatan 2 m arta kam b o ‘ladi.
A patitli
konsentratdan olingan superfosfat filtratida eruvchi P , 0
5 ning m iqdori
19,5% dan kam bo'lmaydi. Q o r a to g
1 fosforitida esa 14% g a c h a
o ‘zlashtiriladigan fosfor (P
20 5) tutadigan o ‘g‘it olish mumkin.
Oliy navida uning miqdori 19,5% bo'ladi. Qoratog‘ fosforitiga
ishlov berish natijasida olingan m ahsulotning tarkibida bor y o‘g ‘i 14%
o ‘zlashtiriladigan P
20 5 boladi. U ch kalsiyli fosfat va sulfat kislota
o ‘rtasidagi asosiy reaksiyadan tashqari boshqa reaksiyalar ham boMib
o'tadi.
Masalan, aralashtirilishning u n ch a yetarli bo'lmagan joylarida sulfat
kislotaning ortiqcha b o ‘lib qolishi tufayli uch kalsiyli fosfat t o ‘liq
parchalanib fosfat kislota, kalsiy sulfat va vodorod ftoridga aylanish
rcaksiyasi sodir bo'ladi:
[Ca
3( P 0 4)2]3 ■ C aF2+ l 0 H 2SO 4 = 6 H 3P 0 4+ 1 0 C a S 0 4 + 2 H F
Bu reaksiya tufayli Qoratog‘ mahsulotining oliy va birinchi navlarida
ancha: 5% dan 5,5% gacha m iqd o rd a fosfat kislota b o ‘ladi. Fosfat
kislota superfosfatga no rdo n lik va g ig roskopiklikni t a ’m in l a y d i
(andozaviy ko‘rsatkich 12—15% dan oshmaydi).
Superfosfatni nordonlikdan xoli qilish uchun unga ammiak, ohak
yoki fosforit qo'shib neytrallanadi. Tabiiyki, reaksiyaga kirishuvchi
massaning to ‘liq aralashtirilmasligi tufayli sulfat kislota yetarli bo'lmay
qolgan joylarida ikki almashingan kalsiy fosfat (presipitat) hosil bo'ladi,
u ham o ‘simlik to m o n idan o'zlashtiriladi. Chunki, kuchsiz kislotalarda
eriydi:
[ C a ,( P 0 4)2]3 • C a F 2 + 4H2S 0 4 + 12H20 =
6 C a H P 0 4 2H 20 + 4 C a S 0 4 + 2 H F
k alsiy difosfat
Shunday qilib, superfosfat tarkibiga quyidagi o'simliklar tomonidan
o'zlashtiriladigan birikmalar kiradi: kalsiy monofosfat, kalsiy difosfat
va erkin fosfat kislota. Monofosfat va fosfat kislota jami 75% dan
90% gacha P
20 5 ni beradi. Demak, difosfat 25— 100% dan kam
miqdordagi o'zlashtiriladigan P
20 5 ni o'zida tutadi. Qisman uch fosfatli
kalsiy parchalanmay qoladi, fosfat kislotaning biroz qismi esa ternir
va aluminiy bilan birikadi (1% ternir oksidi 2% P
20 5 ni 1% aluminiy
oksidi esa 1% li P
20 5 biriktiradi). Superfosfatdagi erkin fosfat kislota
gipsning hosil bo'lishiga halaqit beradi ( C a S 0
4 2H 20 ) , shuning uchun
kalsiy sulfat suvsiz qoladi yoki faqat bir molekula suv birikadi. U
o 'g 'it massasining 40% gacha qismini tashkil qiladi.
Kukunsimon superfosfatning rangi to ‘q va (fosforitdan olingan),
o c h kul rang (apatitdan olingan) bo'lib, undan fosfat kislota hidi
anqib turadi.
Neytral asoslar bilan to'yingan tuproqlarga solinganda tarkibidagi
monofosfat tezda kalsiy difosfatga aylanadi:
C a (H 2P 0 4)2 + C a ( H C 0 3)2 = 2 C a H P 0 4 • 2 H 20 + 2 C 0 2
Karbonatlar ishtirokida reaksiya yana davom etadi va kislota
tarkibidagi uchta vodorod o'rnin i kalsiy egallagan fosfatlar hosil bo'ladi:
C a ( H 2P 0 4)2 + 2 C a ( H C 0 3)2 = Ca3( P 0 4)2 ■
2 H 20 + 4 H 20 + 4 C 0 2.
Bunday sharoitda tu p ro q d a hatto gidroksil apatit va ftorappa-
titlarning hosil bo'lishi h a m mumkin. Neytral tuproqlarda super
fosfatning tarkibidagi fosfat kislotaning ikki va uch almashingan kalsiy
fosfatlar hosil qilishi orqali kimyoviy yutilishi, tuproqqa solingan o'g'it
tarkibidagi fosforning harakatchanligini kamaytiradi.
Shu bilan birga yangi c h o'ktirilgan uch a lm a sh in g a n kalsiy
fosfatlarning kuchsiz kislotalarda ancha miqdorda eruvchanligi va
;
o 'sim lik to m o n id a n o ‘zlashtiruvchanligi ortadi. N o r d o n p o lu to r
oksidlarga boy tuproqlarda kam eruvchan va shuning uchun o ‘simliklar
|
tom on id an qiyin o'zlashtiriladigan tem ir va aluminiy fosfatlari hosil
|
b o iis h i mumkin:
!
C a ( H
2P 0 4)2 +2A1(0H)3 = 2A IP04+ Ca(OH)2+ 4H 20
H am m a tuproqlarda fosfat kislotaning bir qismi anionlari musbat
zaryadlangan kolloid zarrachalari to m o nidan (boshqa a n io n la rg a
almashingan holda asosan H C 0 3~) adsorbsiyalanadi va ular o'sim liklar
tomonidan o'zlashtiriladigan holatda saqlanadi
Tuproq mikroorganizmlari h am bir qism fosfatlarni biriktirib olib,
ularni hujayra plazmasiga k o ‘chiradi.
;
Superfosfat fosforining kimyoviy bog‘lanishini uning tuproq bilan
aralashuv yuzasini kamaytirish hisobiga amalga oshirishda o 'g 'itn i
donador qilib chiqarish muhim ahamiyatga ega bo'ladi.
Donador superfosfat.
Uni ishlab chiqarish uchun tayyor u n s im o n
mahsulotni biroz namlash va aylanib turadigan barabanda quritish
kifoya. Bunda har xil kattalikdagi granulalar hosil bo'ladi. D ia m e tri
1 m m dan 4 m m gacha bo'lganlari ishlatish uchun yaroqli b o 'lad i.
D o n adorlangan superfosfatning bahosi kukunsim ondan b a la n d va
donador o'g 'itn in g ta ’siri kukunsim onga qaraganda, ayniqsa ekish
vaqtida urug', ko'chat va tuganakka yaqin solinganda ancha yaxshi
samara beradi.
Donador superfosfatni eng yaxshi xomashyodan tayyorlanadi, u
kam miqdorda namlikka ega (1—4%) va o'zlashtiriladigan P
2O s ning
miqdorini ko'pligi — 19,5—22,0%, nordonligi, namligi— 1—2,5 %
(kukunsimonda 5—5,5% o'rniga) va eng yaxshi fizik xossalari bilan
ajralib turadi, bu kabi xususiyatlari o'g 'itn ing yaxshi sepiluvchanligini
ta ’minlaydi.
D onador superfosfatni urug', kartoshka tuganaklari va k o 'c h a tla r -
ning ildizi atrofiga solish yaxshi samara beradi. Bir sentner d o n a d o r
superfosfat 3 sentner kukunsimon superfosfatning o'rnini bosadi.
K onsentrlangan superfosfat
(ikkilam chi va uchlam chi). O d d i y
superfosfat tarkibida 40% kalsiy sulfatning bo'lishi uning transportg a
sarflashi xarajatlarini oshirib yuboradi.
Gipsni h a m m a tuproqlar u ch u n ballast (oshiqcha) deb tu sh in ish
to'g'ri emas. G ips t a ’sirida yaxshilanadigan sho'rxak tuproqlar, c h i m -
podzol va ayniqsa sulfatlari hamda u m u m a n oltingugurti kam b o 'l g a n
hamma tuproqlar uchun, sulfat-ionlarga ega bo'lgan o'g'itlar, n isbatan
13 - A g r o k i m y o
193
samarali hisoblanadi. Ba’zi ekinlar masalan, ko ‘p miqdorda oltingugurt
o 'z la sh tirad ig a n d ukkaklilar va butguldoshlar u c h u n superfosfat
tarkibidagi gips juda foydali. Lekin boshqa xil ko‘p tuproqlar va
ekinlar uchun gips deyarli foydasizdir. Shuning uchun superfosfat
ishlab chiqarishda hamisha gipsdan qutilishga harakat qilinadi.
Oldin fosfat kislota olish uchun fosforitga sulfat (past konsen-
tratsiyali bo‘lsa ham b o ‘ladi) kislota bilan ishlov beriladi (bu t o ‘g‘rida
j
oldinroq to'xtalib o'tilgan edi). Keyin filtrlash vo'li bilan H
3P 0 4ni
j
gipsdan ajratib olinib, u bilan yuqori foizli fosfat xomashyoga ishlov
beriladi: shu y o i bilan konsentrlangan superfosfat, ya’ni xomashyoda
mavjud bo'lgan bir oz chiqindili kalsiy monofosfat olinadi:
|Ca3(P04)2] , C a F 2+ 1 4 H 3 P 0 4+ 1 0 H 20 = 1 0 C a ( H 2P 0 4)2 H20 + 2 H F
Fosfat kislotani bu uslubda olishni ekstraksion uslub deyiladi.
Hozirgi kunda fosfat kislota olishning ancha mukammalroq uslubi—
past foizli fosforitlardan 1400— 1600°C da elektr pechlar yoki domna
pechlarda koks yoki antrasit bilan fosforni haydab chiqarib olish uslubi
ishlab chiqilgan va tatbiq etilmoqda. Ajralib chiqqan elementar fosforni
suv ostida yig'ib olinadi, so‘ng havo ishtirokida yondiriladi va hosil
bo'lgan fosfor besh oksidni suvga biriktiriladi:
I
P
20 - + 3 H 20 -> 2H3P 0 4
|
Olingan fosfat kislota faqat konsentrlangan superfosfat olish
uchungina ishlatilib qolinmasdan, balki boshqa qimniatbaho o ‘g‘itlarni
olishda ham ishlatiladi.
Oddiy va konsentrlangan superfosfatlar fosfor miqdorini ekvivalent
liolda olganda hosilga deyarli bir xil ta’sir qiladi. Shuning uchun
konsentrlangan superfosfat afzalligi uni idishlarga solish, tashish, saqlash
va tuproqqa solishda nam oyon bo'ladi. Lokal ravishda (uya-uyacha)
solib o'g'itlashda konsentrlangan superfosfatning donador shakldagisini
qo'llash lozim. Apatitli konsentratni sulfat va fosfat kislotalari aralash-
malari bilan parchalanganda t o ‘yingan superfosfat olinadi, uning
tarkibida 23,5—24,5% o'zlashtiriladigan P
20 . bo'ladi. Uni ham
o 'g'itning boshqa turlari kabi ishlatiladi. Superfosfatdagi o'zlashtiri
ladigan P ,0 , ning miqdorini tahlil qilish uchun uning o'ichab olingan
qismidan
2 xil erittnasi tayyorlanadi: suvli va ammoniyning limon
kislotali tuzidagi: ikkinchisi reaktivlardan kalsiy difosfatini va qisman
aluminiy va ternir fosfatlarini eritadi, keyingi tuzlar o'zlashtiriluvchi
fosfatlarga noo'rin kiritiladi. Shuning uchun fosfat xomashyo tarkibida
bir yarim oksidlar qancha ko'p bo'lsa, superfosfatni baholovchi ushbu
uslubning xatosi shuncha katta bo'ladi. Ba’zi o ‘zlashtiriluvchi fosfat
kislota miqdorini aniqlash uchun neytral limon kislotasining ammoniyli
tuzidan foydalaniladi.
Bu uslubning kamchiligi eritma faqat difosfatnigina emas balki
trifosfatlarni ham eritadi, aslida esa trifosfat o'zlashtiriladigan fosfatlar
guruhiga kirmaydi.
Shundan ko'rinib turibdiki, «o'zlashtiriladigan» fosfor tushunchasi
shartlidir, buni ustiga bug'doy va grechixa yoki kanakunjut va xantal
uchun o'zlashtirilish darajasi bir xil emasdir, chunki keyin nomlangan
o'simliklar g'allasimonlarga nisbatan oziqlanish uchun qiyin eruvchan
tuziardan ham foydalanishi mumkin.
Yarim eriydigan fosfatlar
(Ikki almashingan fosfatlar)
P re sip ita t. Yuqorida kalsiy va m agniyning ikki alm ashingan
fosfatlaridagi fosforning o'simliklar tomonidan o'zlashtirilishi haqida
mulohaza yurtilgan edi. Jahon amaliyotida ikki almashingan kalsiy
fosfat oldindan superfosfatga nisbatan bir oz kam b o l s a d a , lekin
keng ishlatilayotgan o 'g 'itla rd a n biri hisoblanadi. Buni shunday
tushuntirish mumkinki, superfosfatni lokal (uya-uyacha) ham asosiy
o'g'it sifatida ham, zaruriy bo'lganda hatto oziqlantirish uchun ham
(tuproqqa chuqur qilib solish) ishlatiladi.
Presipitat esa asosiy o'g'itlar sifatida dalaning yuza qismiga tekis
sochish va kerakli chuquiiikka kultivator yordamida kiritiladi. O'simlik
asosiy o'g'itning fosforidan kuchli ildiz tizimini hosil qilib olgandan
keyingina oziqlana boshlaydi. Lokal (uya-uyacha) solinadigan o'g'it
ildiz tizimi uncha taraqqiv etmagan yosh maysalarning oziqlanishi
uchun xizmat qiladi.
Peresipitat ko‘p xil tuproqlarda asosiy o'g'it sifatida ishlatilganda
superfosfat kabi samarali bo’ladi. N ordon tuproqlarda u hosilga t a ’siri
jihatidan hatto superfosfatdan ham yuqor samara beradi, chunki nordon
tuproqlarda superfosfat retrogradatsiyaga duch keladi va presipitatga
nisbatan uning ko'proq miqdori polutor oksidlarning fosfatlariga
aylanadi. Presipitat fosfat kislotani
ohakli suv (kalsiy gidroksidini
suspenziyasti) bilan neytrallab olinadi:
H , P 0
4 + Ca(OH ), - C a H P 0 4 • 2H 20
P
2Os ning presipitatdagi miqdori dastlabki xomashyoning sifatiga
bog'liq holda 25—27 dan 30—35% gacha bo'ladi. U ammoniyning
limón kislotali tuzida eriydi va o'simlik tomonidan o'zlashtiriladi.
U ni superfosfatni yerga solish m e ’yori q an cha b o 'lsa, sh un cha
miqdorda solinadi.
Presipitat yaxshi fizik xossalarga ega, yopishib
qolmaydi yaxshi sochiladi. Tashqi ko'rinishidan oq yoki och kulrang
kukun.
Dostları ilə paylaş: |