0 ‘simliklarda uchraydigan fo sfa t k islota birikmalarining
shakllari
(qu ru q vazn ga n isb atan P 20 . n in g % m iq d o ri)
№
Ekin
Umu-
miy
fosfor
Jumladan organik
modda tarkibidagi fosfor
M in
eral
Umumiy fosforga
nisbatan %
litsi-
tin
fitin
nuk-
leopro-
teid
bosh-
qalar
jami
fosfor organik
m ineral
1 B u g 'd o y
(d o n )
0,860
0,032
0,609
0 ,1 3 0
-
0,771
0,089
89,6
1 0,4
2
Y o 'n g 'i-
c h q a
(xashak)
0 ,5 5 4
0,050
0,300
0 ,0 5 0
0,084
0 ,484
0,070
87,0
1 3 ,0
|
1 1 - A g ro k im y o
161
Hujayraning tuzilmaviy tarkibida fosforning taqsimlanishi muhim
ahamiyatga ega hisoblanadi va bu yo‘ng‘ichqa misolida ko'rib chiqilgan.
U n in g birinchi hujayrasi sitoplazmasida fosforning miqdori 50%, yad-
rosida 21%, plastidasida 19% va mitoxondriyalarida 10% ni tashkil
etadi.
Barg tarkibidagi fosforining ancha qismi (kuzgi javdar, bug‘doyda
15%, salatda
22%) fotosintezni amalga oshiruvchi xloroplastlarga to'g'ri
keladi.
0 ‘SIM LI KLARNING FOSFOR MANBALARI
Tabiiy sharoitda o ‘simliklar uchun asosiy m anba bu ortofosfat
kislotaning tuzlari hisoblanadi. Lekin piro-va u m um an polifosfatlar
gidrolizdan so‘ng hamma ekinlar tomonidan o'zlashtirilishi aniqlangan.
Metafosfatlar gidrolizsiz h a m o'zlashtirilishi mumkin, lekin ularning
asosiy qismi gidrolizga d u ch keladi. chunki, odatda, ular polimer
masalan, (K PO ,)p holatda uchraydi.
Uch asosli kislota bo'lganligi uchun ortofosfat kislota uch xil
a nionga dissotsiatsiyalanishi mumkin: H
2P 0 4_ , H P 0 42~ va P 0 43~.
Kuchsiz nordon m uhitda asosan birinchi xil anion ko'proq uchraydi,
lekin ikkinchi xili ham mavjud b o ‘ladi, uchinchi xili amaliy jihatda
o ‘simliklarning oziqlanishida ishtirok etmaydi (34-jadval).
34-jadval
M u h itn in g lia r xil p H k o ‘rsa tk ic lila rid a d is so tsia tsiy a la n m a g a n
H , P 0 4 va u n in g a n io n la rin in g n ish ati,
(%
h iso b id a )
No
K islo ta,
io n lari
pH
5
6
7
8
1.
M ,P 0 4
0,1
0,01
—
—
2
h
,
p o
4
9 7 ,9 9
8 3,68
3 3 .9 0
4 ,8 8
3
H P 0 4 2
1,91
16,32
6 6 ,1 0
9 5 ,1 2
4
P 0 4 3
—
—
—
0,01
Tuproq eritmasi p H 5 (chimli— podzol tuproqlar) dan, 7 (qora
tuproqlar) gacha o ‘simliklar ixtiyorida ko‘proq H ,P Ü 4_ va kamroq
miqdorda H P 0
4' 2 bo'ladi. Tuproqda faqat ortofosfat kislotasining
tuzlari, lekin zamonaviy murakkab o ‘g ‘itlar va meta va polifosfat
kislotalarining tuzlari ham uchrashi m um kin.
Lekin b a ’zi ekinlar borki, ular fosforni faqat uch a lm a sh in g a n
kalsiy fosfat yoki hatto tarkib jihatidan yana ham m u rak kabro q va
eaivchanligi yanada kamroq b o ig a n tabiiy fosforitlarning tark ib id a n
ham o ‘zlashtira olar ekan. Ular jumlasiga grechixa, lyupin (bo‘rikallik),
xantal (gorchisa), no‘xat, qashqar beda (donnik), esparset va n a sh a
kiradi, ular biroz kamroq bolsada, lekin har holda fosforitlar tark ibi-
dagi fosforni o'zlashtira oladi. Bu o'sim liklarning qiyin eriyd igan
fosfatlarni o ‘zlashtirish qobiliyati boiish i ularning ildizlaridan chiqarila-
digan ajratmalarining nordonligidadir.
Bo'rikallik (lyupin) ning ildiz tuklari yuzasiga tegib turadigan e ritm a
pardasining pH 4 —5 ga tengligi, shuningdek, bedaning ildiz atrofi
zonasini pH 7—6 ga teng ekanligi oldindan m a iu m . Shu ko'rsatkich -
larga asosan nima uchun bo‘rikallik fosforitni eritishi, beda esa erita
olmasligini tushuntirish mumkin. Lekin ildizning ichidagi hujayra shirasini
reaksivasi o'simlikning fosforitni eritish qobiliyati bilan korrelyasiyada
b o im a y d i, binobarin ko‘p qishloq xo'jalik ekinlari u c h u n h u jay ra
shirasining pH 5—7 oralig‘ida, va’ni neytral nuqtaga yaqin b o ‘ladi.
Hujayra shirasining o'ta nordan reaksiyasi otquloq, begoniya va ro v o ch
o'simliklariga xos. Ularda hujayra shirasining pH 1,2 — 1,5 gacha b o i a d i
F.V. Chirikov qiyin eriydigan fosfatlar hisobiga oziqlanuvchi va
bu qobiliyati b o im a g a n o ‘simliklarning gullash bosqichida b u ja ra y o n g a
CaO va
ning nisbatan t a ’siriga e ’tibor beradi. N atija s h u n i
ko'rsatadiki, b o ‘rikallakda bu k o 'r s a tk ic h 1,3 dan b a la n d , d o n l i
o'simliklarda esa 1,3 dan past. Shunday qilib, birinchi xil o 's im lik la r
t o m o n id a n tashqi eritmadan kalsiyni jadal ravishda v o 'q o t il is h i ,
fosforitdagi fosfat kislota qoldig'ini eritmaga oiish iga sababchi b o i i s h i ,
bu narsa esa ekinning fosforit uni hisobiga fosfat ioni bilan t o i i q
ta’minlashini ko'rsatadi.
Ikkinchi xil kalsiyni kam yutuvchi o'simliklar tashqi e ritm a d a g i
kalsiyni yo'qota olmaydi va oqibatda fosforittiing erishi to'xtab q o la d i,
natijada bu ekinlar, fosforitlar va u m u in a n qiyin eruvchi fo sfa tla r
evaziga o'z talabini qondira olmaydi. Lekin bu qonuniyatda m u s ta s -
nolik mavjud. Masalan, uzun tolali zig'ir CaO va P
20 5 ning nisbati
1,8 boiganda ham, yoshi oigan sari bu ko'rsatgich yanada oshganda
ham fosforit tarkibidagi fosforni o 'zlashtira olmaydi.
Demak, C aO va P
20 ; ning kulidagi nisbatini fosforning sekin
eriydigan manbalari evaziga oziqlanishitii ifodalovchi yagona s h a ro it
deb bo'lmaydi. Bunda tashqi muhit sharoiti h am m uhim ahamiyat
kasb etadi. Ular jumlasiga o 'g 'it uchun qulay b o ‘lgan sharoit aniqrog‘i,
u n in g fiziologik n o rd o n lig i va tuproqning potensial nordonligi
sharoitlari kiradi. Yana o ‘zlashtirish qobiliyatini yuzaga chiqaradigan
sharoit uch valentli kationlar va fosforit kislotaning o'rta asosiy tuzlari
hisoblanadi, ular nordon tuproqlarda fosforitlarning asosiy ulushini
(A va boshqalar) tashkil qiladi.
O'simliklarning fosforli ochiqish simptomlarining tashqi ko'rinishi,
barglar bazan oqish va t o ‘q sarg'ish rangli d o g ‘larga ega bo ‘lishi
(oqsil sintezini to'xtab qolishi yoki shakarlaraing to'planishidan guvohlik
beradi) bilan kuzatiladi. Odatda, fosfor yetishmasligi sharoitida barglar
maydalashib yupqa b o i i b rivojlanadi, ularning chekkalari tepaga qarab
buraladi (kartoshka). U larning rangi m e’yor chegarasida fosfor bilan
oziqlangan o'simliklarga nisbatan to'q rangda b o ‘ladi. Tamakining
fosforli ochiqishi sharoitida barglar poyaga nisbatan to ‘g‘ri burchak
hosil qilib joylashadi, plastinkasi go'yo cho'zilganday bo'ladi, uzunroq
va torroq bo'lib qoladi.
Fosfor tanqisligi sharoitida ekinlarning o'sishi to'xtab qoladi,
hosilning pishib yetilishi kechikadi. Shuni h a m qayd etish joizki,
fosforning oshiqchaligi uning o'simlik to m onidan o'zlashtirilishini
yomonlashtiradi, chunki bu holatda fosfatlarning ko'p qismi mineral
shaklda ayniqsa vegetativ organlarda (urug‘larda 90% gacha fosfatlar
organik moddalar tarkibida) bo'ladi.
Fosfor oshiqcha b o ‘lganda o'simlik yaxshi hosil hajmidagi mahsu-
lotlarni to'plab, ulgurmay tez pishadi.
Fosfor donda va u m u m a n hosilning tovar mahsulotida somon va
um u m a n boshqa tovar bo'lm agan massaga nisbatan ancha ko‘p bo'ladi.
Bu qonuniyatdan kartoshka mustasnodir (35-jadval).
35-jadval
B a’zi m adaniy o'sim liklarning asosiy organlaridagi
fosforning miqdori
№
Ekin
P 2Os ning miqdori (%
hisobida)
Eslatm a
don,
tuganakda
somon,
tupchada
1
K uzgi b u g 'd o y
0 ,8 5 -1
0,2
Y ig 'ish tirib o lish d a n am lik 14,3%
d o n d a , 16% som onda
2
N o 'x a t
0,9-1,1
0,35
S h u n in g d ek
3
K arto sh k a
0,14
0,16
Y ig 'is h tirib o lish d a n o ld in
y e tilg a n h o la td a (tu g a n a k la rd a
75% v a tu p id a
11% o lin a d ig a n )
0 ‘simliklar, tuproq va o‘g‘itlar tarkibidagi fosforning miqdorini
fosfor (v) oksid orqali ifodalash qabul qilingan.
Fosforning o ‘simlikIardasodirbo‘ladigan hayotiyjarayonlarga t a ’siri
xilma-xildir. Yaxshi fosforli oziqlantirish qishloq xo‘jalik ekinlarining
hosilini oshiribgina qolmay balki u n in g sifatini ham yaxshilaydi.
G ‘allasimonlarda um umiy hajmdagi d o n n in g miqdori oshadi, d o n
kraxmalga, b a ’zan esa oqsilga ham boy boMib qoladi. Meva va ildiz
mevalarda karbon suvlarning miqdori oshadi. Mahsuloti yetishtirish
uchun ishlatiladigan ekinlarning b o ‘yi u zu nro q, poyasi m ustahkam roq
b o ‘Iib qoladi. Azotga qarama-qarshi fosfor, o ‘simlikning rivojlanishini
tezlashtiradi, bu narsa janubiy tumanlarda g'allasimonlarni qurg‘oqchil
payitigacha, shimoliy tomonlarda esa bahorgi donli o ‘simliklarni sovuq
tushguncha (erta kuzda) yetilishini ta ’minlaydi.
Kuzda solinadigan fosforli o ‘g‘itlar t a ’sirida hujayra shirasida eruv-
chi karbon suvlarining miqdori oshadi, bu narsa o ‘simlikning m uzlash
nuqtasini pasaytiradi va demak kuzgi ekinlar, ko‘p yillik dukkakli
o'tlarning qishga chidamliligini oshiradi.
Fosforli o ‘g ‘itlar ta ’sirida som o n nin g mustahkamligi oshadi va
g‘alla o ‘simliklari poyasining yotib qolishga nisbatan barqarorligi ortadi.
P
20 5 ning um um iy miqdori har gektar haydaladigan yerga 3—6
tonnagacha yetishi mumkin. Bundan k o ‘rinib turibdiki, tu p ro q n in g
fosfatlar bilan to'yintirilishi faqat iqtisodiy nuqtayi nazardan h a q q o n iy
bo‘libgina qolmasdan, balki texnik nuqtayi nazardan ham haqqoniydir.
Bundan 50 yillar muqaddam qizil tuproqlarga solinadigan fosforli
o ‘g‘it!ar «o‘ta barqaror» birikishi, ya’ni o ‘simlik tom ondan o ‘zlash-
tirilmaydigan birikmaga aylanishi liaqida ochiq darajada
fik rla r
bildirilgan edi. U nd a shu fikrga asoslanib 1 gektar yerga 3 to n n a d a n
fosforli o ‘g‘it solib, choy ekilgan m aydonlarda o ‘simlik qator yillar
davomida superfosfatning me’yoriy chegaradagi m e ’yorini oladi d egan
taxmin bor edi.
Agrokimyogarlar o ‘sha davrdayoq n o rd o n tuproqlarga superfosfat
o ‘rniga fosfarit unini solishni taklif qilishgan edi, chunk i b u n d a
tuproqning nordonligidan fosforitni parchalashda foydalanish imko-
niyati tug‘iladi.
Superfosfatni solganda esa uni joy-joyi bilan solish lozim, chunki
bunda o ‘g‘it tuproqning k o ‘p qismi bilan ta ’sirlanmaydi va demak
fosfat kislotani kimyoviy bog'lanishini susaytiradi.
Vaqt agrokimyoning haq ekanligini isbotladi, choy ekilgan o ‘ta
nordon tuproqli m aydonlarga fosforitlarni solish superfosfat solish
bilan barobar ekan. Superfosfatdan foydalanilganda uni tuproqning
k o 'p qismi bilan aralashishiga yo‘l qo'ymay qator oralig'iga solish
kerak. Qizil tu p ro q la r, subtropik va podzol tuproqlarga fosforli
o ‘g‘itlarni oldindan solinganda uning ta ’sir chegarasi davomiy b o ‘lishi
aniqlandi, bu narsa esa hatto bir yarim oksidlarga boy bo‘lgan, bu xil
tuproqlarda ham fosfatlarning «o‘lik» tarzda bog‘lanishining asossiz-
ligini isbotladi.
Bu xildagi xabarning mavjud bo'lishi boshqa tuproqlar uchun
h a m h a q iq a td a n a n c h a yiroq, ayniqsa reaksiyasi (pH ) kuchsiz
nordoniikdan kuchsiz ishqoriygacha chegarada b o ig a n tuproqlarda
bu fikr o ‘z ifodasini topadi. Fosfat kislotaning suvda eriydigan tuzlari,
o ‘g‘itlar bilan bu nd ay tuproqlarga tushganda biroz vaqtdan keyin
kimyoviy bog‘lanishlar tufayli kalsiy va magniyning ikJci almashingan
(C a
3H P 0 4 2H20 , M g F lP 0 4 ) tuzlariga aylanadi va uzoq vaqt davomida
u ham m a o'simliklar tam o nidan o'zlashtirila oladigan holda qoladi.
Keyinchalik qolib ketgan ikki almashingan kalsiy yoki magniyli
tuzdagi vodorod ionining asta-sekinlik bilan almashinuvi yuz berib
uch almashingan fosfatlar C a
3( P 0 4)2, M g,(P 04)2 va ulardan ham tuproq
asosli fosfatlariga aylanishi sodir bo‘ladi. Lekin bu tuzlar ham sof
am orf holatda bo'ladi va kuchsiz kislotalarda erish qobiliyatini sezilarli
t a r z d a s aqlab q o l a d i v a d e m a k o 's i m l i k t o m o n i d a n q is m a n
o ‘zlashtiriladigan holatda b o ‘ladi. Faqat «qarish» yuz bera boshlagan-
dagina uch almashingan va undan ham asosliroq bo'lgan fosfat kislota
tuzlari ko’p madaniy o'simliklar uchun o'zlashtirilmaydigan shaklga
o ‘tishi mumkin.
Nordon tuproqlarda ahvol og‘irroq b o ‘ladi, bu tuproqlarda yuqo-
rida qayd qilingani kabi suvda eruvchi kalsiy fosfatlar evaziga temir
va aluminiy fosfatlar hosil b o ‘ladi. Lekin bunday havfli tendensiyadan
b u xildagi tuproqlarni ohaklash yo‘li bilan qutilish mumkin, chunki
bunday fosfatlarning qaytadan, plutr oksidlarga o ‘tishi tufayli kalsiy
va magniyning fosfatlari hosil b o ‘ladi, buning ustiga bu jihatd an
ohakning ta ’siri a n c h a davomliligi ko'rinib turadi, u o ‘nlab yillar
o ‘tgandan keyin h a m tugab ketmaydi. M ironov (Kiyev viloyati) tajriba
stansiyasining tuproqlarida olib borilgan tadqiqotlari tahlili s h u n i
ko‘rsatdiki, ilgari ishlatilgan fosfatlarning yarmiga yaqini C 0
2 bilan
t o ‘yintirilgan distillangan suvga o'tadi va de m a k u ham m a ekinlar
tomonidan oson o'zlashtiriladigan fosfor hisoblanadi.
K o 'pincha fosforli o'g'itlarning ta ’sirini kuchli boimasligiga, tuproq
to m on id an fosfat kislota ionlarini m u s ta h k a m ravishda biriktirib
olinmasligi va kaliyning yetarli bo'lmasligi sabab bo'ladi deb tushintirish
mumkin. Bu o'g'itlarni qo'llash fosfatlarning t a ’sirini kuchaytiradi.
M a’lumki, fosforli o'g'itlarni m untazam ravishda uzoq vaqt yuqori
(ya’ni hosil to m o n id an o'zlashtirilgan fosfordan bir necha barob ar
ziyod) m e’yorlarda solinganda tuproqda a n c h a miqdorda o'zlashtiri-
ladigan fosforning t o ‘planishi yuz beradi, sh u n d a n keyin esa yangidan
sohnadigan o'g'itlarning ta’siri bo ‘lmay qoladi.
Bunday holatda bo'lgan maydonlarda fosforli o'g'itlarni to tuproqda
zaxira bo'lib qolgan oson o'zlashtiriladigan fosforning ekin to m o n id a n
o'zlashtirilish darajasi pasaygunga qadar solmaslik talab etiladi.
Tuproqlarda fosforning mustahkamlaning qolishining m ohiyatini
oydinlashtirish ikki xil xulosaga olib keladi. U fosfatlarning tu p ro q d a
ancha miqdori «o'lik» tarzda mustahkamlanishining sodir bo'lmasligini,
ikkinchidan o'g 'itlarning ongli ravishda q o'llash uchun agrokimyoviy
tahlilning muhimligini isbotlab beradi. Bu xildagi tahlillarsiz o'z la sh -
tiriladigan fosforning miqdori har xil bo 'lg an maydonlarni aniqlab
bo'lmaydi, demak shunday ekan beriladigan fosforli o'g'itlar m e ’yorini
ham to'g'ri belgilab bo'lmaydi. Rotamsted fosforli o'g'itlardan u z o q
vaqt davomida foydalanish natijasi va uning t a ’sirini 50 yildan buyon
davom etayotganini isbotladi. Fosfatlarga tu p ro q d a organik m oddalar,
namlik va harorat (yuqorida ko'rib chiqilgan loysimon minerallar,
polutor oksidlar va reksiya muhitini t a ’siridan tashqari) ham t a ’sir
etadi. Aniqlanishicha, natriy gumatlari tupro qd a kalsiy fosfatlarning
harakatchanligini oshiradi, lekin bir yarim oksidlarga ularning t a ’siri
bo'lmaydi. Shuni ham ta ’kidlash lozimki, chirindi qo'llash (torfdan
olingan) qizil tuproqlarda (arpa bilan o'tkazilgan vegetatsion tajriba-
larda) kalsiy monofosfatning ta’sirini kuchaytirar ekan. A ñidan b u n d a
tuproqda musbat zaryadlangan kolloid zarrachalari (ular orasida p olutor
oksidlar ham) organik anionlarni adsorbsion yutishi yuz beradi, b u
narsa ular to m on idan fosfat anionini b o g 'lab olishi uchu n halaqit
beradi va natijada o'simlik tomonidan o'zlashtirilishini kuchaytiradi.
Bu narsa ko'p organik kislotalar (vino, lim on, sut, otquloq) n o r d o n
muhitda aluminiy va temirni biriktirib oladi ham da fosfat ioni qiyin
eriydigan va o ‘simlik uch un o'zlashtirilishi qiyinlashadigan holatga
o ‘tishiga xalaqit beradi
Bu dalillar asosida hosil qilinadigan amaliy xulosalar ham m a’lum.
Bu narsa chirindini superfosfat bilan birga (yoki mineral o ‘g‘itlarning
t o ‘liq yig‘indisi bilan) q o ‘llashdan iborat, bunda ko‘pincha fosfor va
boshqa oziq moddalarning samaradorligi oshadi. Shuni ta ’kidlash joizki,
chirindining ta ’siri k o ‘p qirrali boiadi: u tuproq zarrachalari (ayniqsa
polutor oksidlar) to m on idan fosfat ionlarning kimyoviy bog'lanishini
susaytiradi, o ‘zi adsorbent bo'lganligi sababli tuproqning buferligini
oshiradi, chirindi mavjud b o ‘lgan joyda ammiakli va kaliyli tuzlarning
fiziologik zararini yumshatadi. Nihoyat chirindining o ‘zi uni yetarli
miqdorda solinganda, o ‘simliklar uchun oziq elementlari (azot, fosfor,
oltingugurt h.k. lar) ni manbayi bo ‘lib xizmat qiladi.
A.N. Lebedyansev namlik o ‘zgarib turganda tuproqdagi fosfatlar-
ning o'zgarish dinam ikasini o'rganib, qora tuproqdan namlikning
qochishi, fosfat kislota tuzlarining harakatchanligini oshiradi va bu
holat o ‘z navbatida esa unumdorlikda ijobiy tarzda namoyon bo'lishini
aniqladi. Bu jarayonni V.A. Franseson tushuntirib namligi qochgan
tuproqni tez namlantirilganda tuproq agregatlarining kuchli ravishda
parchalanishi yuz beradi, deb izohladi. Bunda yangi ancha tubda
joylashgan yuzalarning ochilib qolishi natijasida ilgari yashiringan
fosforli birikmalar eritmaga o ‘tadi.
Tuproq agregatlarining xuddi shunday holdagi «taxini buzilishi»
natijasida tuproq organik moddalarining harakatchanligi oshadi.
Xo‘jalik sharoitida tuproqdan namlikning qochib ketishi dehqon-
ning o ‘ziga bog‘liq b o lm a g a n , balki quruq va qurg‘oqchilik davrlari
bilan bog‘liq h olda yuz beradi. Bunday sharoitlarda shu narsa ham
kuzatilganki, qurg‘oqchilik yilidan keyingi yilda hosildorlik oshadi.
Hozircha bu narsa faqat tuproqdagi fosfat rejimini yaxshilanishi tufayli
yuz beradi deb b o ‘lmaydi. Tuproqdan namlikning qochishi qator
hollarda uning fosfatlarini harakatchanligini va fosforli tuzlarning
yutilishini kuchaytiradi. Masalan, Voronej viloyatidagi kuchli qora
tuproq quritishni havo sharoitidagi quruq darajasigacha yetkazilganda
kalsiy monofosfatining kuchsiz eritmasidan, namlangan sharoitdagiga
nisbatan 4 —5 m arta k o‘p miqdorda fosfat kislota yutganligi aniqlandi.
Bu narsa h a m m a tuproqlarning ancha konsentrlangan eritmalardan
fosfatlarni ko'proq yutishi bilan ham bog'liq bo'lishi mumkin. Shunday
b o ‘lib chiqsa, suyuq fosfor tutuvchi o‘g‘itlardan foydalanish amaliyo-
tida tuproq tom onidan fosfat kislotani t o ‘laroq yutilishini kutish lozim.
Tuproqning mexanik tarkibi h a m m uhim bo'lib, 0,01 m m dan yirikroq
zarrachalar fosfatlarni yutmaydi.
Azot va kaliyga nisbatan eruvchi o ‘g‘itlar va tuproq zaxirasidagi
harakatchan (10 dan 15% gacha) fosforning o'simliklar tomonidan
o'zlashtirilishining sustligi qator sabablar bilan b o g iiq .
Ulardan eng muhimlari jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin:
tuproqda fosfat ionlarning diffuziyasini (ular va komponentlarining
kimyoviy, fizik-kimyoviy va biologik b o g'lanish larga moyilligini)
kuchsiz bo ‘lishi: tuproqning ham m a hajmini o'zlashtiruvchi ildiz tizimi
bilan qamrab olishini yetarlicha bo'lmasligi (ba’zi olimlarning fikricha
ildizlar bilan kontaktda bo'lgan tuproq hajmi 1/250 ni tashkil qiladi),
k o ‘p in ch a namlik darajasining past b o 'lis h i tufayli fosfatlarning
diffuziyasini qiyinlashuvi va boshqalar.
Tuproqlarning yengil loysimonlariga nisbatan loylilik daraja baland
xillari bilan fosfatlar kamroq eriydigan shaklga o'tadi. Shundan kelib
chiqqan holda har xil tuproqlarda P
2O s ning bir xil m e ’yorda solinishi
optimal namlanish darajasida bo'lganda h a m q u m o q tuproqlardagiga
nisbatan loysimon tuproqlarda fosforli tuzlarning diffuziyalanishi ko‘z-
ga tashlanarliroq bo'lad i.
Juda ko'plab tajribalar natijasida shu narsa isbotlandiki, o'simlik-
larning fosforli oziqlanishi fosforli o'g'itlarni uya-uya qilib solinganda
(ayniqsa nordon tuproqlarda) ancha qulayroq bo'ladi. Uya-uya qilib
solishga granullangan o'g'itlarni tasmasimon tarzda joylashtirish asosida
erishiladi.
Superfosfatning tuproq bilan o'zaro t a ’sirlanishi davomida fosfat
k islo tan in g b a rq a r o rlik , e ru v c h a n lik va o 's i m l i k l a r t o m o n i d a n
o'zlashtirish darajasi bo'yicha farqlanadigan 30 ga yaqin birikmalari
hosil bo'ladi.
Dostları ilə paylaş: |