TUPROQ TOM ONIDAN YUTILADIGAN ALM ASHINUVCHI
FOSFAT KISLOTA ANIONLARI
Tuproq tarkibiga kirgan loysimon minerallar nordon muhitda fosfat
anionlarini kuchliroq adsorbsiyalaydi. M asalan, illit (gidrosludalar
turkumidagi mineral) p H —4,5 bo'lgan sharoitda har 100 gr tuproqda
9 mg/ekv anionlarni adsorbsiyalaydi. Bentonit esa p H —4 bo'lganda
9,7 mg/ekv H
2P 0 4~ ni adsorbsiyalaydi. Loysim on minerallarning
montmorillonit guruhi kationlarni almashinuv yutishi, (ularga bentonit
kiradi), kaolinit guruhidan ustun turadi. Lekin fosfat kislota anionini
almashinuvli yutilishida bu narsa k o ‘zga tashlanmaydi. Bunday anomal
holatning mavjudligini montmorillonit guruhida ko ‘rish mumkin,
bunday gibsit qatlam har ikkala tomondan kremniy-kislorodli tetraedrlar
bilan ajratilgan, kaolinit guruhiga mansub minerallarda esa bu qatlam
faqat bir to m o n d a n tetraedrlar bilan qoplangan b oiadi.
H
2P 0 4- ionlari loysimon minerallar tomonidan, gibsit qatlamning
O H - guruhlari bilan almashingan holda yutilishi mumkin.
Lekin bu anionlarning potensial aniqlovchi anionlar holida adsorb-
siyalanishi ham ustun b o iish i mumkin. Shuningdek, [ P 0
2( 0 H ) 2]
tetraedrlarning hosil b o iish i imkoniyati ham mavjud deb hisoblanadi,
ular loysimon minerallarning yuzasida ushlanib qoladi yoki hatto
kremniy-kislorodli tetraedrlari bilan almashinadi. Fosfat ionlarni polutor
oksidlar yordam ida kimyoviy bogianishi va bu oksidlarning gidroksil
guruhlarini alm ashinuvi kolloidal holatga H
2P 0 4~ ni o ‘tishi sodir
b o iadi, degan faraz ham mavjud.
Shuningdek, ilmiy adabiyotda fosfat kislota anionlari tuproqning
musbat zaryad lang an kolloid zarrachalariga adsorbsiyalanishidan
tashqari, tuproqning amfolitoidlari bilan asitoidlar tarzida birikma
hosil qilishi, bu m oddalar ularning izoelektrik nuqtasidan past b o ig an
pH muhitida musbat zaryadlanishi va o'zini bazoid sifatida namoyon
qilishi mumkinligi qayd etilgan. Bu holdagi bogianish qizil tuproqlarda
namoyon b o i a d i , lekin fosfatlarning bu xildagi yutilishini kimyoviy
vutilish turiga kiritish mumkin.
Tuproqning mineral qismini tashkil qilgan loysimon minerallar
fosfat kislota anionlarining ancha qismini yutish qobiliyatiga ega bo'lgani
sababli, tuproqning o ‘zi ham bu xildagi almashinuv qobiliyatiga ega
boiishi isbot talab qilmaydi. Adsorbsion b o gianga n fosfat kislotani
ammoniy ftorid (0,03n) ning xlorid kislotadagi eritmasi (0,1 n) bilan
siqib chiqarish usulidan foydalanib, A.G. Marnovskiy qator tuproqlarda
tuproqqa solingan fosforli o 'g itla rd a n fosfat — ionlarning sezilarli
miqdorini almashinuvli adsorbsiyalanishga qodir ekanligini aniqladi.
Hatto tuproq bilan uzoq vaqt ta ’sirlanishi darajasida b o ig a n eruvchi
fosfatli tuproqlarda ham Dikman va Bray reaktivlari kiritilgan fosfat
kislotaning 70% ini o'zi bilan olib chiqadi, buning ustiga uning
30—75% miqdori almashinuvli adsorbsiyalangan b o ia d i lekin vaqt
o ‘tishi bilan kimyoviy b og ian ish ustun kela boshlaydi.
Radioizotop uslubidan foydalanish katta ahamiyatga ega b o ia d i
V.B. Zamyatin madaniylashtirilgan chimli-podzol tuproqlarga P
32 bilan
nishonlangan fosfatni solish izotopli almashinuvni kuchayishiga olib
kelishini isbotlaydi.
Bir soatdan keyinroq bu almashinuv 80% ko‘rsatkichida yuz beradi,
binobarin tuproqning 25% fosforli birikmalari shu m u d d at oralig'ida
nishonlandi va uning 89% almashinuvli yutiluvchi bo'lib qoldi.
V.M. Klechkovskiy tom onidan neytral qora tuproqdagina emas,
balki nordon podzolsimon va qizil tuproqlarda h a m tu p ro q q a solingan
fosfat anioni almashinuvli shaklda bo'ladi va bu ion tuproqni tuzli
eritma bilan ishlov berilganda eritmaga siqib chiqarilishi aniqlangan.
l.P. Serdobolskiy to m o n id an oddiy toshloq c h o ‘l qora tuprog‘ida,
podzollashgan loychil tuproqlarda fosfat ionning almashinuvli yutilishi
mavjudligi isbotlandi, qizil tuproqning bu xususiyati esa juda kuchsiz
b o ‘ladi.
Yuqorida qayd qilingan ikki xil tuproqlarda, yutilish tajriba o'tka-
zish sharoitiga qarab t u p ro q q a solingan f o s f o r n in g 2 —3% dan
20—35% ni (199 gr tuproqqa 200 mg gacha chegaradagi m e ’yor bilan
tajriba o ‘tkazilgan) tashkil qiladi. Konsentrlangan eritm alarda yuz
beradigan almashinuvli adsorbsiya kuchliroq bo'lishi qayd qilingan.
Shun d ay qilib, tu p ro q la rd a fosfat a n io n la rin in g almashinuvli
yutilishining mavjudligiga sh u b h a y o ‘q. Bu n a rs a o ‘simliklarning
oziqlanishida muhim ahamiyatga ega bo‘ladi, c h u n k i o'stiriladigan
ekinlar uchun o'zining o'zlashtirilish darajasi jihatidan tajribalar ko‘rsa-
tishi b o ‘yicha adsorbsiyalangan fosfat kislota ionlari, suvda erigan
fosfat miqdoriga yaqinlashadi. Lekin suvda eriydigan fosfatlarning
tuproqdagi miqdori juda kam va tuproq tom o nid an adsorbsiyalangan
fosfat anionlarining o ‘simlik oziqlanishi uchun yutilishi bo'lmagan
sharoitda, ularning yaxshi o'sishi va yuqori hosil yetishtirishi uchun
yetarli bo'lmas edi. Shuni qayd etish joizki, bikarb on at va organik
kislotalar anionlari tuproqning qattiq fazasi to m o n id a n yutilgan fosfat
anionlarini eritmaga oson siqib chiqaradi.
0 ‘simliklarning tuproq tom onidan adsorbsiyalangan fosfat-ionlar
hisobiga oziqlanishi g u m on tug'dirmaydi, chunki doirniy ravishda
ildizlar tomonidan (nafas olish tufayli), karbonat angidrid chiqarib
turiladi, u suvda erish natijasida H + va H C 0 3- ionlarga dissotsiya-
lanadigan karbonat kislota hosil qiladi va tuproq kolloidlari orqali
H
2P 0 4~ bilan almashinadi B undan tashqari, o ‘simliklarga organik
kislotalar (olma, limón va h.k.) ning ekzoosmosi h a m xosdir.
Tuproqning o ‘zida eruvchi gumus moddalarini topish mumkin,
ularning tarkibiga gum in va b o sh qa kislotalar kirib, u lar tuproq
tom onid an fosfatlarni eritmaga siqib chiqarish orqali yutilishi ham
mumkin
Organik kislotalar tuproqda mikroorganizmlar faoliyati tufayli ildiz
va o ‘simlikning turlicha qoldiqlarini va solingan organik o'g'itlarning
parchalanishi tufayli ham hosil b o lish i mumkin. Demak, tuproqda
fosfatlarning desorbsiyasini ta ’minlovchi agentlar bo'yicha tanqislik
yo ‘q, bu narsa ularning o ‘simlik tomonidan o ‘zlashtirilishiga yaxshi
zamin b o ‘ladi.
Lekin almashinuvchi adsorbsiyalangan fosfat ionlar tuproqda asta-
sekin kimyoviy c h o ‘kma holatiga o'tganligi uchun fosforli o ‘g ‘itlar
tuproqqa solinganda ularni o ‘simlik tomonidan iloji boricha o ‘zlashtirila
oladigan (suvda eriydigan almashinuvchi adsorbsiya) holatida davomli
ravishda b o ‘lishini t a ’minlashni hisobga oigan holda qoMlash lozim.
Bir yarim oksidlar tomonidan fosfatlarning almashinuvli yutilishi
loy minerallarinikiga nisbatan ancha davomsiz hisoblanadi. Bir yarim
oksidlarning gidrooksidlarini a m o rf holatdan kristallik holatga o ‘tishi
tufayli ular to m o nid an fosfat kislotani adsorbsion boglanishi susayishi
va kimyoviy cho^kindi hosil b o ‘lishining kuchayishi kuzatiladi: bu
xildagi reaksiya aluminiy gidrooksidida ternir gidrooksidiga nisbatan
kuchliroq nam oyon boiadi. Eruvchi silikat tuzlari aksincha fosfatlarning
harakatchanligini kuchaytiradi:
K2S i 0 3 + C a H P 0 4 = C a S i 0 3 + K2H P 0 4
Tabiiyki, o ‘simlik fosforga b o ‘lgan talabidan kelib chiqqan holda
bu xildagi eritmaning miqdorini ancha ko‘p bo‘lishini talab qiladi,
lekin a y n an bu narsa dala sharoitlarida yetarli bo‘lmaydi. Agar tuproq-
ning ag‘dariladigan qatlamini 1 ga maydonida 3 ming tonna massa
bo'lishini va uning namlik sig‘imini 50% (bu namlikning hammasi
ildiz to m o n id a n o ‘zlashtiriladigan holda deb hisoblansa, aslida buncha
bo'lishi m u m k in emas) deb qabul qilinsa, P20 5 miqdori 1 litrda 0,03
mg ni ta s h k il etsa, uning u m u m iy miqdori tu p ro q n in g bu nd ay
qatlamida j a m i 45 kg ni tashkil qiladi.
Faraz qilaylik, vegetatsiya davrida tuproq namligi o ‘zgarmagan
holda saqlanadi va bunda fosforning miqdori — 100 m arta qayta
tiklanadi desak, har gektar yer b or yo‘g ‘i 4,5 kg P 2Os miqdoriga ega
ekanligi m a ’lum bo'ladi.
Shu sababga ko‘ra tashqi eritmadagi P20 5 ning konsentratsiyasi
0,03—0,17 mg/1 b o ‘lganda uning o'simlikdagi konsentratsiyasi ham
ortadi.
Tashqi eritmadan fosfoming konsentratsiyasini o ‘ta oshiqcha boiishi
ham maqsadga muvofiq emas. Suvda o'stirilgan hollarda sulining 20
kunlik maysalari fosforni o ‘zlashtira olmaygina q olm asdan, balki
oziqa eritmasidagi uning miqdori 5 mg/1 P (11,45 mg P20 5) bo'lganda
hatto tashqariga chiqarganligi aniqlandi.
M a iu m k i, qishloq xo'jalik ekinlari o'sishning dastlabki bosqich-
larida fosfatlarni keyingi bosqichdagiga nisbatan jad alro q yutadi.
O'simliklar bu moddaning zaxirasini yuzaga keltirib, keyinchalik
uni organik moddalarni (konstitutsion va zaxira) sintezlashda kerak
b o iadiga n fosfat miqdoriga b o i g a n talabni qoplashga bog'liq holda
organlar o'rtasida taqsimlaydi.
Arpa bilan o'tkazilgan fiziologik tajribalar shuni
isbotladiki,
o'simlikning 5 haftalik m e ’yorl o ‘sishidan keyin, hatto fosforning oziqa
tarkibidan um um an chiqarib tashlansa ham hosilning miqdori va
donning sifatiga salbiy ta ’sir k o ‘rsatmaydi. D o n n in g shakllanishida
talab qilinadigan fosfor miqdori vegetativ organlardan reproduktiv
organlarga ko'chishi tufayli qoplangan. Xuddi shunday natija bahorgi
bug'doyda ham kuzatilgan b o i i b , boshoq hosil b o i a boshlaganda
fosfor oziqasidan m ahrum qilish o'simlikka ziyon yetkazmagan, ammo
ildiz tizimi hali nimjon, o'zlashtirish qobiliyati past sharoitda fosforli
oziqlanishga nisbatan o ‘simlik ju da sezgir b o ‘ladi.
Timiryazev nomidagi qishloq xo'jalik akademiyasining agrokimyo
laboratoriyasi xodimlari tomonidan shu narsa aniqlandiki, agar bug'doy
dastlab fosforsiz sharoitda o'stirilsa, keyinchalik (to'planishdan keyin)
fosfor bilan oziqlantirilsa (me’yorl fosforli oziqlangan o'simlikka nisbatan)
donning miqdori kamayibgina qolmay, balki undagi oqsilning miqdori
keskin kamayadi, somon va don tarkibida anorganik fosfor (foydalanilmay
qolgan) ning miqdori esa oshib ketadi. Fosfatlarning yetishmasligi
karbonsuvlardan organik kislotalarning hosil bo'lishini to'xtatib qo'yadi,
bu narsa esa ildiz orqali kirib keladigan ammiakli azotning bogianishini
to'sib qo'yadi. Demak, fosfor tanqisligi o'simlik to m onidan azot va
boshqa oziqa elementlarin o'zlashtirilishini susaytiradi.
Rivojlanishning dastlabki bosqichidagi fosfor tanqisligi shunday
nomutanosiblikka olib keladiki, uning asoratini keyinchalik fosforli
oziqlanishni to'liq ta ’minlab ha m yo'qotib b o im a y d i. Bunga qo'shim-
cha, ekinlar o'z rivojlanishini dastlabki bosqichidagi fosforning yetish
masligi asoratini, keyinchalik bu element bilan oziqlanishni kuchayi-
shiga salbiy ta’siri bilan javob beradi, bu narsa O 'zbekistonda g 'o 'za
o'simligi bilan o'tkazilgan tajribalarda to'liq isbotlangan.
H a tto yirik urug'li e kinlar (m akkajo‘xori, g 'o 'z a ) ham unib
chiqqandan so ‘ng ancha tez fosfor zaxiratarini o'zlashtirib qo'yadi va
agar ekinning ekilishidan oldin uni oson o'zlashtiriladigan shakJdagi
o ‘g ‘it b ila n o 'g 'i tl a n m a g a n b o ‘lsa, bu paytda tu p ro q va fosfat
kislotaning faqat suvda erimaydigan tuzlari qolganiigi tufayli maysalar
o'sishini susaytirishi yoki hatto fosfat tanqisligining tashqi belgilarini
nam oyon qilishi mumkin.
G ‘o ‘za o ‘zining urug'i (chigit) tarkibidagi
fosfor zaxiralarini,
o ‘sishning dastlabki 10—20 kunidayoq, makkajo'xori esa dastlabki
ikki hafta ichidayoq sarflab qo'yadi. Xuddi shu vaqtda ular ba ’zan
tuproqda o'zlashtiriladigan fosfatning zaxiralari bo'lishiga qaramay
fosfat tanqisligi alomatlarini namoyon qiladi. Urug' turgan joyga yaqin
m aso fad a tu p ro q q a o ‘g ‘it sifatida ekishdan oldin solingan oson
o'zlashtiriladigan nordon fosfat tuzlari bo'lgan taqdirdagina fosfat
tanqisligi sim ptomlari unchalik ham sezilmaydi. Odatda, shunday
maqsadni ko'zlab makkajo'xori uchun biroz miqdorda granullangan
superfosfat makkajo'xoriga I ga ga 7,5—10 kg, g'allasimonlarga —
15 kg, kartoshkaga — 20 kg solinadi.
Fosforning makkajo'xori o ‘simligi tarkibidagi miqdori 0,3 — 0,35 %
ni tashkil qiladi, agar bu miqdor 0,20 % ga tushib qolsa, unda barglar
kul rangga kiradi va o'sishi susayadi shu bilan birga fosfatli tanqislikning
yuzaga chiqishiga sabab bo'ladi. Rivojlanishning keyingi bosqichlarida
esa makkajo'xorining pishib yetilishining susayishiga olib keladi.
N i s h o n la n g a n atom lar uslubi asosida olib borilgan tajribalar
o'simliklarning nishonlangan fosforli o ‘g‘itlar va tuproq tarkibidagi
fosforning yutilishini miqdoriy jihatdan cheklash imkoniyatini yaratdi
(36-jadval ).
36-jadval
B u g ‘doyning o ‘g ‘it va tu p ro q tarkibidagi
fosforni o 'z la s h tirish i
F o sfo r
m anbayi
F osforning o ‘zlashtirilishi
(bir o'sim lik tom onidan mg hisobida)
T / r
H aft alar
2
4
6
8
1
n h
4
h
2
p o
4
0,24
1,15
2,11
2,36
2
T u p ro q
0,06
0,69
3,25
6,27
36-jadvaldan ko'rin ib tu rib d ik i, ta x m in a n 4 - h a f ta g a c h a yosh
o'simliklar fosforni o‘g‘itlar hisobidan ko ‘proq o ‘zlashtiradi, keyinchalik
esa (ildiz tizimi ancha rivojlangandan keyin) tuproq hisobidan ko'proq
o ‘zlashtiradi.
36-jadval m a ’lumotlari b u g'd oy to m onidan fosfor yutilishining
jadalligini ham ko'rsatadi, ikkinchi haftadan t o ‘rtinchi haftagacha
o ‘simliklarda P20 5 ning miqdori 6,1 martaga, to 'rtin c h id an oltinchi
haftagacha 3,2 martaga va oltin ch id an sakkizinchigacha 1,7 martaga
oshadi.
Shunday qilib, o ‘simlikda P 20 5 ning yig'ilishi uning o'sish m udda-
tiga qarab kamayib boradi.
Suli bilan o ‘tkazilgan tajribada tadqiqot o'simlik pishib yetilgunga
q a d a r davom ettirilgan. N a tija s h u n i k o 'r s a ta d ik i, o 's im lik n in g
yetilishiga qarab borgan sari o ‘simlikni fosfor bilan t a ’m inlashda
tuproqning ahamiyati oshib boradi.
Fosforning radioizotoplarini qo'llash yo'li bilan o'tkazilgan tajriba-
lar shuni ko'rsatadiki, fosforning tashqi m uhitdan o ‘simlik organizmiga,
shuningdek uning o ‘simlik ichkarisidagi harakatlanishi juda jadal boradi.
Bu tezlik diffuziya va osmos jadalliklaridan 100 mlrd m arta ziyod.
Radioizotop uslubi yordam ida yutilgan fosforning organ va t o ‘qi-
m alarda notekis taqsimlanish qonuniyatlari h a m ishonchli tarzda
namoyish qilingan. Ildiz va barglaming faol o ‘suvchi meristematik
to'qimalarining hujayralari b o iin ish i t o ‘xtab qolgan hujayralar to'qim a-
lariga nisbatan uni yuz va hatto ming marta kamroq o ‘zlashtiradi.
Rivojlanayotgan o'simlik yosh barglarini kuchli ravishda fosfor
bilan t a ’minlaydi, binobarin un in g tashqaridan kirishi t o ‘xtab qolsa,
bu holatda fosfatlarni eski barglardan yosh barglarga k o ‘chib o'tishi
kuchayadi.
Yosh makkajo‘xori o ‘simligi dastlabki 10 kun d a v o m id a oson
o'zlashtiriladigan fosfatlarni ildizga yaqin turgan tu p ro q qatlamidagi
1 m m atrofida b o ‘lgan qalinlikdangina yuta oladi, keyingi 100 kun
d avom ida esa bu kattalik ta x m in a n 5 mm q a linlik ka c h a bo'lgan
m iqdorni tashkil qiladi. M a ’lum ki, o'simliklar oziqlanishida tuproq
eritmasining umumiy konsentratsiyasi muhim aham iyatga ega bo'ladi,
uning osmotik bosimi oshganda fosforning o ‘zlashtirilishi susayadi.
0 ‘simliklarni ammiakli oziqlantirilganda nitrat oziqlantirishga qaragan-
da ularning tanasida fosforning t o ‘planishi ortadi.
Reproduktiv organlar hosil boMishida, ayniqsa ularning pishib
yetilishida vegetativ organlar (poya va barglardan-boshoqqa, novda
va daraxt poyalaridan mevalariga) dan ularga tom on fosfatlarning
jadal harakatlanishi kuzatiladi (37-jadval).
37-jadvaI
M a k k a jo ‘x o rid a P 2O s ning taqsim lanishi
(quruq m o d d a g a n isb atan % hisob id a)
T .r
0 ‘sish
fazalari
B o‘g‘in ora!ig‘i (pastdan)
po-
pugi
s o ‘-
tasi
po-
yasi
doni
1
3
5
7
9
1
S o q olch alarn i
tashlashi
0,407
0,498
0,672
0,820
0,815
1,91
-
-
-
2
T o 'la pishish
0,076
0 ,124
0 ,1 5 8
0,225
0,239
-
0,644 0,017 0 ,664
37-jadvaldan ko'rinib turibdiki, makkajo‘xorida P20 3 ning poyadagi
miqdori pastdan yuqoriga qarab osha boradi, ya’ni bu narsa pastki
birinchi b o ‘g ‘indan 9-b o‘g‘in oralig‘iga qarab sodir bo'ladi. Pishib
yetilish davomida vegetativ organlar fosfatlarni yo'qotadi, u dumbul
pishish fazasida yig‘ila boshlaydi. Popugini to‘kilish paytida fosfor
uning tarkibida ko‘p bo'ladi, pishib yetilish paytida esa donning
tarkibida k o ‘payadi.
U z un tolali zig'ir gullash paytida eng ko‘p miqdorda fosforni
o ‘zlashtiradi. Bug‘doy esa nay o ‘rash fazasidan, to'planishgacha bo'lgan
davrlarda fosforni yaxshi o ‘zlashtiradi. G ‘o ‘za esa 9/10 qism fosforni
gullagandan keyin yutadi.
M a i u n i ekin tomonidan fosforning yutilishi dinamikasi to ‘g‘risidagi
m a i u m o t g a ega bo ‘lish vegetatsiya davomida bu oziqa moddasiga
bo'lgan tanqislikning oldini olish imkonini beradi.
M a i u m m aydonda masalan, 1 gektarda o ‘simlik tarkibida boMgan
fosforning absolut miqdori oshib borganligiga qaramay, o ‘simlik yoshiga
qarab, uning foiz miqdori kamayib boradi.
Hosil tarkibida fosforning nisbiy miqdorining kamayishi organik
m o d d a m assasini tez yig‘ilishidan darak beradi, unda bu oziqa
elem entining oldin jadal yutilgan va keyinchalik sekinlashgan tarzda
yutilgan miqdorlari taqsimlanadi. Lekin bu narsa hosilning jami organik
massasiga, y a ’ni uni tovar va tovar bo im agan qismlariga bir xilda
tegishli boMadi.
Y u q o r i d a u r u g ‘ hosil boMish d av rid a fo sfo rn in g vegetativ
organlaridan reproduktiv organlariga ko‘chishi to ‘g‘risida mulohaza
yuritilgan edi. Shuning uchun somondagi kabi urug'larda pishib yetilish
jarayonida fosforning nisbiy m iqdori kamayib ketishi kuzatilmaydi
(38-jadval).
38-jadval
H a r xil davrlarda arp a n in g doni va som onidagi P 2O s
ning miqdori (quruq m oddaga nisbatan % hisobida )
T .r
Tahlil sanalari
P 2O s ning miqdori
donda
som onda
1
29 may
-
0,85
2
17 iyun
1,5
0,56
3
3 iyul
0,9
0,35
4
27 iyul
0,96
0,17
Shunday qilib, fosfor, kaliy kabi hosilning tovar qism ida konsentr-
lanadi, bu narsa fosforli o'g'itlarni qo'llash amaliyotida hisobga olinishi
lozim.
Odatda, hosilning tovar mahsulotining juda kam qismi xo'jalikda
bevosita foydalaniladi. Tovar bo'lm ag an qismi to 'laligicha xo'jalik
hududida qolib, uning ancha qismi yo yem-xashak, yoki hayvonlar
ostiga to'sham sifatida foydalaniladi, shuning uchun g o 'n g tarkibida
tuproqqa qaytariladi.
Lekin go'ng hosilning tovar qismi tom onidan olingan azot va
fosforni tuproqqa qaytara olmaydi, chunki bu m ahsulot xo‘jalikdan
tashqariga chiqarib yuboriladi.
Agar qishloq xo'jaligini un um li ravishda tashkil qilinishi va tovar
mahsulotini tobora oshira borishini nazarda tutilsa, u n d a h ar qanday
tuproq uchun ertami-kechmi shunday fursat keladiki, b u n d a hosilni
doimiy tarzda oshirish uchun tuproqqa albatta azot va fosforni o'g'it
sifatida kiritilishiga zarurat tug ‘iladi.
X o'jalikda fosfor balansini hisobga olish u c h u n u n in g tovar
mahsuloti bilan hamda chorvachilik uchun ishlatilgan bevosita tovar
hisoblanmagan qismi sarfini ham sarhisob qilish lozim. X o ‘jaliklar
hududlari ishlab chiqilgan sutning har bir Iitrida 0,9 g P 20 5 bo'ladi.
Yiliga 5000 kg dan sut beradigan 100 ta qora mol tovar mahsuloti
bilan tuproqdan shuncha fosfor o ‘z!ashtiradiki, uning o ‘rnini bosish
uchun 7 tonnadan kam bo'lm agan 20% li superfosfat solish lozim
bo'ladi. Hali bu miqdorni uncha to'liq deb bo'lmaydi, chunki dastlabki
12 - A g r o k i m y o
177
2 yilda, odatda, o'simlik solingan o ‘g ‘itdagi fosforning bor yo‘g ‘i
25—30% ini o ‘zlashtiradi xolos.
D em ak, o'simlik tom onidan tuproqdan o ‘zlashtirilgan va chor-
vachilik mahsulotlariga o'tgan fosforni to ‘liq va uzil-kesil o'rnini bosish
uchun solinadigan o ‘g‘itning miqdorini 3—4 barobar ko'paytirish talab
qilinadi.
O'simliklarning fosfatli oziqlanishini yetarli darajada tutib turish
faqat o ‘sim likshunoslik talablarigagina mos bo'lib qolm ay, balki
chorvachilik talablariga ham mos keladi. Oziqa tarkibida fosfatlarning
kam b o i is h i ularning oziqalik qiymatini pasaytiradi, bu holatda chorva
mollarining rasioniga fosfat kislotaning mineral tuzlarini q o ‘shish lozim
b o ‘lib qoladi.
Fosforning sarflanishida tuproqdan uning ishqorlanishi natijasida
yer osti suvlariga o ‘tishi (tuproqdan sezilarli tarzda azot,oltingugurt,
kaliy va o ‘simlik uchun oziq hisoblangan boshqa elementlardan farqli
o ‘laroq) kuzatilmaydi.
K o ‘p m a m la k a tla r d a q a t o r o ‘n yillar d a vom ida o 'tk a z ilg a n
tajribalardan m a ’lum bo‘ldiki, og‘ir tuproqlardan fosfat kislota tuzlari-
ning yuvilib ketishi sodir bo'lmaydi, lekin yengil tuproqlardan har
qalay fosforning biroz tuzlari, yuvilish yo'li bilan yo‘qoladi. Qumoq
t u p r o q l a r n i n g h a y d a la d ig a n q atlam iga doimiy ravishda fosforli
o ‘g ‘itlarni solib turish haydalma qatlam ostida uning miqdorini deyarli
oshirmaydi.
O'sim liklar tomonidan fosforning o ‘zlashtiriladigan ulishini, (kg
m iq d o rin i) hosilning bir s e n tn e r tovar qismiga moslab hisoblash
qulaydir. Lekin g'allani somonsiz, ildizmevalarni barglarisiz yetishtirib
b o ‘lmaganligi uchun, olingan raqamga bir sentner tovar mahsulotga
tegishli b o ‘lgan uning tovar mahsuloti hisoblanmagan qismidagi fosforni
ham q o'sh ib hisoblash lozim b o ‘ladi. Umumlashtirilgan tarzda ko ‘p
ekinlardagi bu raqamlar 39-jadvalda keltirilgan.
Shuni qayd etishjoizki, bu ko'rsatkichlar fosforning yig‘ib olingan
hosil bilan birgalikda tuproqdan chiqqan miqdorini bildiradi.
Fosforning o ‘simlikka ta ’siri o ‘zining xususiyatlari jihatidan azotning
ta ’siriga qarama-qarshi b o ia d i. M e ’yor chegarasida fosforli oziqlanish
ekinlarning rivojlanishini biroz tezlashtiradi, bu narsa ularning ertaroq
pishib yetishiga sababchi bo'ladi.
Fosforli o ‘g‘itlar ta’sirida o'simliklarning sovuqqa va qurg‘oqchilikka
chidamliligi, shuningdek ularning yotib qolishga nisbatan qarshiligi
kuchayadi. Fosforning t a ’sirida hosilning sifatini oshishi h am ko‘zga
H
o
si
l
ta
rk
ib
id
a
g
i
fo
sf
o
rn
in
g
m
iq
dor
i
3
9
-j
a
d
v
a
l
1
s
to
va
r
m
ah
su
lo
ti
va
un
ga
m
os
ke
la
di
ga
n
k
o
‘k
m
a
ss
a
to
m
o
n
id
an
Dostları ilə paylaş: |