P
20
,
ni
ng
0
‘zla
sh
tirilish
i
(%
hisob
id
a)
1,
0
ga
y
a
q
in
1
,0
-1
,3
5
1.
0
-
1
.2
0,
7
-
0
,9
I,
5
5
g
a
y
a
q
in
2,
6
g
a
c
h
a
2.
6
a
lr
o
fi
d
a
6.
2
g
a
c
h
a
1,
5
g
a
c
h
a
1,
4
ga
y
a
q
in
l,
5
g
a
y
a
q
in
0,1
1
g
a
c
h
a
0
.1
8
g
a
c
h
a
0.
10
a
tr
o
fi
d
a
0
.1
5
g
a
c
h
a
0
,1
2
g
a
c
h
a
0
,5
5
a
tr
o
fi
d
a
0
,4
-0
,5
M
ahs
u
lo
t
tu
rl
a
ri
d
o
n
d
o
n
u
o
p
d
o
n
d
o
n
u
r
u
g
'
to
la
to
la
to
la
p
o
liz
e
k
in
i
b
a
r
g
la
r
i
sa
b
z
a
v
o
t
il
d
iz
m
e
v
a
ka
ra
m
b
o
sh
tu
g
a
n
a
k
p
iy
o
z
b
o
sh
y
e
m
-x
a
s
h
a
k
b
a
r
g
la
r
l
tm
9
a
§
K
u
z
g
i
ja
v
d
a
r
,
su
li
,
a
r
p
a
K
u
z
g
i
b
u
g
'd
o
y
B
a
h
o
r
g
i
b
u
g
'd
o
y
o
X
o
'c?
w
N
o
‘x
a
t
K
u
n
g
a
b
o
q
a
r
U
zu
n
to
la
li
z
ig
'i
r
N
a
s
h
a
«5
N
'o
Ü
B
od
r
in
g
T
a
m
a
k
i
P
o
m
id
o
r
Q
an
d
la
v
la
g
i
K
a
r
a
m
K
a
r
to
sh
k
a
P
iy
o
z
Q
iz
il
y
o
'n
g
'i
c
h
q
a
C
h
o
y
b
a
rg
i
(k
o
‘k
)
w
H
-
CN rO rf
00 O' ©
CM rO TT
\D
00
yaqqol tashlanadi. Eng a w a lo um um iy hosil ulushini hisoblaganda
don ulushi, somon ulushiga nisbatan ustun keladi. Xuddi shunday
o'simlik mahsulotining kimyoviy tarkibi yaxshilanadi; don va moyli
ekinlarda oqsil va shakar h a m d a kraxmalning miqdori oshadi. Tolali
ekinlarda o'zlashtiriladigan fosforning ta’minoti yetarli boMganda tola-
ning mustahkamligi, uzunligi va pishiqligi yaxshi tomongan o ‘zgaradi.
O'sim likka oshiqcha m iqdorda fosforning kirib kelishining salbiy
ta ’siri, erta kunda pishib yetilishiga, ya’ni bu narsa tovar mahsuloti
miqdorini к аш bolishiga olib kelsa, boshqa tomondan hosil tarkibida
sintez uch u n ishlatilmagan oshiqcha miqdorda mineral fosfatlarning
yig‘ilishiga h a m d a barglarning erta kunda so‘lib qolishiga olib keladi.
TUPROQLARDAGI FOSFORNING M IQDORI
VA SHAKLLARI
Yerning p o ‘stloq qismi tarkibida fosforning miqdori 0,12% ni yoki
1 • 1015 t o n n a n i tashkil qiladi. Ishlov berilmaydigan tuproqlardagi
fosforning zaxirasi aslituproq jinsidagi miqdorga bogMiq, chunki uning
boshqa uslubda qo'shilish yo‘li mavjud emas. Fosforli o ‘g‘itlar solib
turilishi ahvolni tubdan o ‘zgartiradi, chunki o ‘g‘it tarkibidagi fosfor
to 'liq o ‘zlashtirilmaydi va bu narsa o ‘zlashtiriiadigan fosforning
madaniylashgan yerning haydalma qatlamida asta-sekin t o ‘planishiga
sababchi b o ‘ladi.
Agar tuproqdagi fosforning o'rtach a miqdori sifatida (0—20 sm)
0,4% ni qabul qilinsa, unda yerning tuproq qobig‘idagi um umiy
m iqdori l-lO"' t bo'ladi. T u p r o q eritmasi tarkibidagi fosforning
konsentratsiyasi 1 1 eritmaga nisbatan 0,1 dan 1 mg gacha bo'ladi,
lekin so‘nggi ko‘rsatkich miqdori kamdan-kam uchraydi.
V ulqondan ajralib chiqadigan kristall tarzidagi tog‘ jinslarida P20 5
ning miqdori 0,275% bo‘ladi, lekin keyinchalik ularning parchalanishi,
suv bilan siljitilishi va c h o ‘kishi tufayli hosil bo'lgan c h o ‘kindilar,
y a ’ni ulardan keyinchalik tuproq hosil bo‘ladigan jinslarning tarkibida
o ‘rtacha 0,14% bo ‘ladi. Qumli jinslarda fosforning miqdori foizning
yuzdan bir ulushini tashkil qiladi.
Dem ak, uzoq davom etgan biologik davrlarda cho'kindi jinslar
hosil b o ‘lish jarayonida fosfor yo‘qoIavergan. U fosforit tutuvchi jelvak
yoki plast tarzida suvdan ajralgan holda yig‘ilgan, bir vaqtning o'zida
vulqon tarzida chiqqan fosforga boy mineral appatit maydalanishga
duch kelgan va qisman tuproq hosil qiluvchi jinslar tarkibida qolgan.
Tuproq hosil b o iish jarayonining rivojlanishi, ildiz tizimi tomo-
nid an fosforitlarning pastki qatlam lardan yuqori qatlamlarga asta-
sekinlik bilan ko'chirilishiga bo g iiq. Shuning uchun P20 5 ning miqdori
tuproq qatlamlari bo ‘yicha tahlil qilinganda paski qatlamga borgan
sari u kamaya boradi. Lekin bu tabiiy jarayon tufayli yerning ag‘da-
riladigan qismining fosfatlarga boyitilishi qishloq x o ‘jalik ekinlarining
yuqori hosildorligi va uzoq vaqt ekilishi sharoitida ularning talablarini
qondirish uchun yetarli bo im a y d i.
H a r qanday tuproq d a fosfat kislotaning m in e r a l va organik
birikmalari uchraydi. Odatda, mineral fosfatlar k o 'p ro q b o iad i. Bu
narsa quyidagi qiyosiy raqamlarda k o ‘rinadi. Agar P20 5 ning umumiy
miqdorini 100 deb qabul qilinsa, unda haydalma qatlamdagi mineral
fosfatlarning ulushi o'rta podzollangan qum oq tuproqlarda 73, sur
tusli o 'rm o n tuproqlarida 56, kuchli qora tuproqlarda 65, kashtan
tuproqlarda 75 va bo'z tuproqlarda 86% ni tashkil qiladi.
Neytral reaksiyali tuproqlarda mineral fosfatlarning asosiy zaxirasi
maydalangan apatit tarzida uchraydi. N ordon tuproqlar asosan temir
va aluminiy fosfatlariga ega b o ‘ladi. Ularning o'sim lik tom onidan
o ‘zlashtirilishi appatitlarga nisbatan ancha past b o ‘ladi. Lekin nordon
tuproqlarga ohak solinganda (ohaklanganda) 1,5 oksidlarning bir qismi
kalsiy fosfatga aylanadi va bu o ‘simlikning fosforli oziqlanishida ijobiy
ahamiyatga ega boiadi. Eruvchan fosfatlar nordon tuproqlarga ularni
ohaklashdan so'ng solinsa ularni ohaklashgacha solingandan ko'ra
o'simlik tomonidan ko'proq o'zlashtiriladi.
Tuproqdagi fosforning organik birikmalari chirindi ( P 20 5 ning
miqdori 0,8 dan 2,5% gacha tuproq xiliga qarab: bundagi yirik raqam
sur tusli o'rrnon tuproqqa tegishli) va fitatlar tarkibida b o ‘ladi. Bunda
fitinning kalsiyli va magniyli tuzlari neytral tuproqlarda, aluminiy va
temirlari esa nordon tuproqlarda uchraydi. Apatitlar tuproqlardagi
organik fosforning yarmini tashkil qiladi. Organik fosfatlar umumiy
tuproqdagi fosforning, bo‘z tu p ro qlarda 14% ni, kulrang o 'r m o n
tuproqlarda esa 44%ni tashkil qiladi. Boshqa xil tuproqdagi ko'rsat-
kichlar bu miqdorning o ralig ‘ini tashkil qiladi. T u p ro q tarkibida
chirindining miqdori qancha k o ‘p b o is a , u organik fosfatlarga shuncha
boy b o iad i.
Tuproqda organik fosfatlar h a r xil mikroblar yord am ida mineralla-
shadi. Tuproqdagi fosforning bir qismi (shuningdek azotning ham)
mikroorganizmlar tanasining tarkibida uchraydi. Lekin uning miqdori
u ncha ko ‘p emas. lg tuproq tarkibida 5 milliard bakteriya mavjud
b o 'lis h in i e ’tiborga olinsa, b u t u n ag‘dariladigan q a tla m n in g bir
gektariga hisoblanganda ular bilan bogiangan P2Os ning miqdori 24
kg ni tashkil qilar ekan. Hisoblarga ko'ra mikroorganizmlarning quruq
massasi organik moddaga kambag'al podzol va kulrang tuproqlarda
chirindining 0,5— 1% ni tashkil qiladi. Chirindiga boy qora tuproqlarda
bu m iqdor ancha kam — 0,1% atrofídagi raqamni tashkil qiladi. 0 ‘rta
Osiyoning b o ‘z tuproqlarida beda ekiladigan maydonlarida ildiz tizimi
atrofi (rezosfera) da lg tuproq bakteriyasining miqdori 20 mldga yetishi
mumkin. Ko‘p holda shunday tuproqning 100 g dagi mikroorganizmlar
massasida P20 5 ning miqdori 3,2 mg gacha yetadi. Lekin, rizosferani
tashkil qilgan tuproq yuzasi tuproqning ildizli qatlamining juda kichik
qismini tashkil qiladi. Shuni qayd etish lozimki, tirik plazma tarkibiga
kirgan fosfatlar m ikroorganizm lar noqulay sharoitlar tufayli o i i b
ketgunga qadar yuksak o'simliklarning oziqlanishida muhim ahamiyatga
ega bo'lolmaydi.
H a m m a bir valentli kationlar (liar qanday bosqichli almashinish
darajadagilari ham ) suvda yaxshi eriydi va shuning uchun ildiz tizimi
tom onidan oson o'zlashtiriladi. Bir va ikki almashingan kalsiy va magniy
fosfatlar t o ‘g‘risida ham shu fíkrni aytish mumkin. Bunda digidrat
C a H P 0 4 • 2 H , 0 ni suvsiz C a H P 0 4 ga nisbatan eruvchanligi kuchliroq
b o‘ladi. Lekin fosfat kislota anionlarini ham kimyoviy (suvda erimay-
digan tuzlar hosil qilish orqali) ham almashuvli (musbat zaryadlangan
tuproq kolloidlari tomonidan) tez yutilishi tufayli tuproqdagi fosforaing
suvda eruvchi birikmalari ju da kam bo'ladi va lkg quruq tuproq
hisobiga 1 mg dan ko'p bo'lgan hol kamdan-kam uchraydi. Bu hol
ko‘p ekinlarni fosforli oziqlanishini ta ’minlash uchun yetarli bo'lmaydi.
Tuproqning haydalma qatlamida bir kg tuproq hisobiga 1 mg P20 5
to 'g 'ri
kelganda uning miqdori l ga 3 kg
(odatda, tuproqning
haydaladigan qatlamining um um iy og'irligini 3 mln kg deb qabul
qilinadi) bo'ladi, g'allasimonlardan o'rtacha hosil olinganda tuproqdan
1 ga yer hisobiga 20 kg P20 5 (texnik ekinlar bundan ham ko‘p)
o'zlashtiriladi. M a ’lumotlarga ko'ra suvda eruvchi tuzlarning tuproqdagi
fosfor tutuvchi bor zaxirasi vegetatsiya davrida fosfatlarning suvda
eruvchi m iqdori bir necha bor qayta-qayta tiklanganida ham tuproq
zaxiralari evaziga o 'rta hosildorlik darajasidagi talabni qondirish uchun
yetarli bo'lmaydi.
Lekin o'sim lik faqat suvda eriydigan fosfat tuzlarini o'zlashtirib
qolmay, balki kuchsiz kislotalarda eriydiganlarini ham o'zlashtira oladi.
Kuchsiz kislotalar (karbonat, organik, limón, olma va h.k. kislotalar)
o ‘simlik ildizlari tom onidan ishlab chiqariladi. U la r tuproqdagi suvda
erimaydigan fosfatlarning ham bir qismini eritadi. Tuproqqa yanada
k o ‘p r o q m i q d o r d a k i s l o t a l a r , m i k r o o r g a n i z m l a r t o m o n i d a n
(nitrifikatsiya natijasida nitrat kislota, oqsil va aminokislotalarning
qaytarilgan oltingugurtni oksidlanishi natijasida sulfat kislota, organik
kislo talarning m in eralizatsiy asi natijasida fo sfat kislota) ishlab
chiqariladi.
Mikroorganizmlar buning ustiga nafas olish va modda
almashinish tufayli karbonat angidrid va organik kislotalar ajratib
chiqaradi.
Kuchsiz kislotalarda (yoki kuchli kislotalarning kuchsiz eritmalarida)
2 valentli kationlar (kalsiy va magniy) ning 2 alm ashingan fosfat tuzlari
eriydi, natijada o'simlik tomonidan o'zlashtiriladigan holatga o ‘tadi.
Ularning eruvchan shaklga o'tishini tu proq da eng k o ‘p tarqalgan
karbonat kislota ta ’minlaydi.
Ikki valentli kislotalarning uch almashingan tuzlari suvda um um an
erimaydi va kuchsiz kislotalarda juda kam eriydi. Shuning uchun ular
ko ‘p qishloq xo'jalik ekinlariga fosforning manbasi b o ‘la olmaydi. Bu
qonuniyatdan lyupin, grechixa, xantal ancha kuchsizroq darajada,
n o ‘xat, nasha esparsetlar mustasno, bu o ‘simliklar fosforni tuproqni
uch almashingan fosfatlari va fosforitlaridan h a m o'zlashtira oladi.
Zikr qilingan ekinlarning bu xususiyatini ularning ikkita xossasi asosida
tushuntirsa bo‘ladi: ildizlar tom onidan ancha m iqdorda kislotalarni
ishlab chiqarilishi va ularning tarkibida kalsiy m iqdorining fosfordan,
ancha ortiqcha
miqdordaligi, har ikkala sababga ko'ra ham qiyin
eriydigan fosfatlar yaxshiroq parchalanadi va erigan shaklga o ‘tadi
ham da ildiz tizimi tom onidan o'zlashtiriladi.
Potensial nordonligi yetarli darajada bo'lgan tuproqlarda (100 g
tuproqda 2—2,5 mg.ekv) boshqa o'simliklar ham tuproqqa solinadigan
fosfaritlar evaziga qoniqarli oziqlanishi mumkin.
Lekin bu holda fosforitni ildiz tizimi eritm ay balki tuproqning
o ‘zi eritadi.
Zamonaviy tushunchalarga muvofiq tuproqda uch kalsiyli fosfat-
ning hosil bo ‘lishi uch u n sharoitning o ‘zi yo ‘q. U n d a n ham kamroq
eriydigan birikmalar: okta kalsiy fosfat Ca4H ( P 0 4)3 3 H 20 va hatto
gidrooqsilapatit C a 5( 0 H ) ( P 0 4)3 ning hosil b o 'lis h ehtimoli ancha
ishonchliroqdir. N ordon tuproqlarda polutor oksidlarning va shu asosida
ularning strengiti F e ( 0 H ) 2H 2P 0 4 va varissiti A 1 ( 0 H ) 2 H 2P 0 4 hosil
bo'lishi mumkin. T em ir va aluminiy fosfatlarning eruvchanligini eng
minimal ko‘rsatkichi tuproq pH o ‘zaro mos holda 2,2 va 3,7 bo'lganda,
uch almashingan kalsiy va magniylarning esa tuproq pH i 6,5 va 10
b o ig a n chegarada b o ia d i. Shuning uch u n kuchsiz nordon muhit,
o‘simliklaming fosforli oziqlanisliida eng qulay muhit ekanligini ajablan-
tiradigan joyi y o ‘q. Torfli botqoqliklarda biroz pastki qatlamlarda
qaytaruvchanlik sharoitlarining mavjudligi tufayli ikki valentli temir
fosfat (Fe3( P 0 4)2 8 H 20 to ‘planishi mumkin, bu modda o ‘simliklar
uchun o ‘zlashtiriluvchanligi bilan ajralib turadi.
Tuproqda organik moddalarning mineralizatsiyasi vaqtida undagi
fosfat kislotaning mineral tuzlarining miqdori oshib ketmay, balki
kamayishi ham mumkin. Bu narsani 1905-yilda rus olimi L.A. Ivanov
qayd qilgan edi. Uning tajribalariga muvofiq bunday xildagi moddalarni
(kletchatkaga boy) natriy fosfatni q o ‘shib kompostlash (ayniqsa
ammoniy sulfat bilan birgalikda) natijasida mineral fosforning t o ii q
yo'qolishi h o latig a duch kelindi. Keyinchalik esa agar tupro qd a
fosforning m iqdori 0,2—0,3% dan kam miqdorga ega b o ig a n modda
minerallashsa, fosforning o'simlik tomonidan o ‘zlashtiriladigan mineral
birikmalari u m u m a n ajralib chiqmaydi, ular toialigicha mikroor-
ganizmlar to m o n id a n biriktirib olinadi degan xulosaga kelindi.
O'simliklar to m o nid an organik fosfatlarning o ‘zlashtirilishi, uning
harorati oshishi natijasida m a l u m darajada oshadi. Bu narsa albatta
chirindi va boshqa organik birikmalarning mikrobiologik parchalanish
jarayoni oqibatidir.
Tajribalar shuni ko ‘rsatadiki, agar vegetatsion naylar harorati 20—
35°C li suv ham m om lariga botirilsa, birinchi holda mineral fosfatlar,
ikkinchi holda esa organik fosfatlar o'zlashtiriladi.
Tuproqda qiyin eriydigan fosfatlarni qisman parchalab oson eriy-
digan fosfatlarga aylantiruvchi bakteriyalar borligi aniqlangan. Bu
holatning yuzaga chiqishida tuproq eritmasi tomonidan ham, ildiz va
mikroorganizmlar tom onidan ham kislotalarning ajralishi bilan b o g iiq
b o ig an reaksiyalarning ishtiroki ham m uhim ahamiyatga ega b o iad i.
TUPRO Q DAG I FOSFORNING 0 ‘SIMLIKLAR
TOM ONIDAN 0 ‘ZLASHTIRILISHI
Oson o ‘zlashtiriladigan fosfatlarning miqdori
tuproqlarda juda
kam b o iad i. Masalan, Voronej viloyatining kuchli qora tu p ro g id a
0,144% P20 5 b o i i b (haydalma qatlamning I gektarida 4230 t), 2% li
sirka kislotada eriydigan qismi 1 ga yerda 21 kg ni tashkil qiladi.
0,146% P20 5 tutuvchi Moskva viloyatining qumoq podzol tu progining
1 ga yerida sirka kislotada eruvchi 6 kg P 2O s bo'ladi. Bu m a ’lu m o tla r
har ikkala tuproq xilida, ayniqsa podzol tuproqlarda fosforli o ‘g ‘itlar
solmasdan turib, qoniqarli hosil olib b o ‘lmasligidan dalolat beradi.
0 ‘simliklar u c h u n suvda eruvchi fosfat kislotaning nordon tuzlari
o'zlashtirilish jihatidan ancha qulay b o ‘ladi, lekin ularning tuproqdagi
miqdori juda kam va ularning miqdoriy ko'rsatkichi ekinlarning fosfor
bilan ta ’minlanish darajasini belgilash m ezoni bo'la olmaydi. Lekin
bu narsa bu tuzlarning tuproqdagi miqdorini um um an e ’tiborga olish
kerak emas degan so‘z emas. Yuqorida h a m m a o ‘simliklar fosforning
juda suyultirilgan eritmalaridan ham o ‘zlashtira olish qobiliyati mavjud-
ligi qayd etilgan edi.
T uproqning qattiq fazasi va tu proq eritmasi o ‘rtasida m a ’lum
muvozanat b o ‘lganligi sababli ildizlar to m o n id a n so‘rib olingan fosfat
kislota tuzlari ilgarigi uncha yuqori b o ‘lm agan ko'rsatkichi d a ra -
jasigacha qaytariladi va o'simlik ularni yana o ‘zlashtira boshlaydi.
Afsuski ko'p tuproqlarda fosforning bu m anbayi yetarli bo 'lm aydi va
fosforli o ‘g ‘itlar solinmaganda ekiladigan ekinlar «fosforga ochligini»
yoki hech b o 'lm a g a n d a yaxshi hosilni t a ’m inlash borasida fosfor
tanqisligini sezadi.
0 ‘sim liklarni fosfor bilan ta ’m in la n g a n lig i haqida m u l o h a z a
yuritilganda amaliyotda kuchsiz kislotali m uhitda tuproqning tutib
turilishi natijasida faqat suvda eruvchi fosfor tuzlarigina emas, balki
bir qism suvda erimaydigan, lekin o ‘sim liklarning o ‘z la s h tiris h i
darajasida b o ‘lgan zaxira holatdagi fosfatlar ham ajraladi. Bu xildagi
fosforli eritmani olish uchun: 1—2% lim on, 2—3% sirka, 0,2 n. xlorid,
0,002 n. sulfat kislota (pH ni doim o 3,0 atrofida ushlab turish u c h u n
ammoniy sulfat q o ‘shib) lari ham da k arbonat angidridga to'y dirilgan
distillangan suv ishlatiladi.
Tu proq dag i o ‘simliklar to m o n i d a n o ‘zlashtiriladigan fo sfo rn i
aniqlash borasida qo'llaniladigan laboratoriya uslublarining h a m m a s i
nisbiy ko‘rsatkichlarnigina aniqlaydi, bu m a ’lumotlardan foydalanish
uchun ularni dala tajribalari asosida tasdiqlash va bu tajriba m u ay y a n
ekinlar uchun takrorlanislii lozim.
0 ‘zlashtiriladigan fosfatlarning miqdorini kimyoviy uslub yordam ida
aniqlaslming bajarilishini tezligi, arzonligi, ancha aniqligi, bu uslublarni
agrokimyoviy xizmat amaliyotida q o i la s h imkoniyatini yaratdi. U n d a n
dala tajribalari bilan birgalikda foydalaniladi. Kimyoviy uslub k o ‘rsat-
k ichlari k a r t o g r a m m a tarzida r a s m iy la s h tirilib , tegishli h u d u d
xo‘jaliklariga tavsiyalar beriladi.
Shuni qayd etish lozimki, limon kislota ternir fosfatni ajratadi,
nordon podzol tuproqlarda uning miqdori ancha bo'ladi. Shu xildagi
tahlilni davom ettirsak, sirka kislota nordon tuproqlarda o'zlashtiri-
iadigan fosfatlar miqdorini aniqlash uchun limon kislotaga nisbatan
ancha qulay reaksiya hisoblanadi.
0 ‘zlashtiriladigan fosfatlarning miqdori dinamik ko‘rsatkich boiib ,
tuproq xossalariga, dehqonchilikning jadallik darajasiga va boshqalar-
nin g t a ’siriga qarab o 'z g a ra d i. Bu fikrlarni isbotlash maqsadida
Timiryazev qishloq xo'jalik akademiyasining stansiyasini ikki xil
namunali m adaniylashtirilgan chimli-podzol tuproqlariga tegishli
b o ‘lgan m a’lumotlarni keltirish mumkin (40- jadval).
40-judval
H a r xil eritu v ch ilar yordam ida ajratilgan P 2O s ning miqdori
T .r
A jratib olingan eritraadagi P 2O s ning 100 g h a v o sharoitida
quritilg an tuproqdagi mg hisobida miqdori
K arbonat angidrid bilan
to ‘yintiri!gan distillangan suv
0 ,5 n
sirka kislota
0,5 n
xlorid kislota
Dostları ilə paylaş: |