§ ■§
& 3
<л *5 -2
2 3 «
У j= -=
я
- л
сл
ЕР
-5
с
о
£
«л «л
— о
О -О
<л
га >
00
_ га га
3
- о о
Я о. о.
0 3 3
о
ор
^5
> .
> ,
О 'о
- £
- £
00
га
-о
с
га
.29
'•3
- У
X) с
ел ■ »
1-S
I I
<л (/;
О О
U . Х>
СО
<
zarur va ular tom onidan h am m a tuproqlarda o ‘zlashtiriladi. A m m o-
fosning tarkibi 11 — 12% N , 46 —60% P 20 5 dan tashkil topgan. U ni
tark ib id a o rtiq c h a m o d d a b o im a y d i. A m m ofos ish lab ch iq arish
texnologiyasi juda oddiy: am m iak fosfat kislota bilan neytrallanadi:
N H 3 + H 3P 0 4 = N H 4H 2P 0 4
Amm ofosning kamchiligi azo t va fosfor o'rtasidagi nisbat farqining
katta (1:4 yoki hatto 1:5) b o iish id ir. Bu narsa u n d a n foydalanish
im koniyatini chegaralab qo‘yad i, chunki o ‘g ‘itdagi azot va fosfor
o'rtasidagi nisbat taxm inan birga bir b o iish i lozim , binobarin k o ‘p
o'sim liklar hatto fosforga nisbatan azotni ko‘proq talab qiladi.
Diam m ofos (N H 4) 2H P 0 4.
A m m ofos ishlab chiqarish erkin fosfat
kislotani am m iak bilan to'yintirishga asoslangan. A gar bu jarayonni
davom ettirilsa, unda diam m ofos hosil b o ia d i. D iam m ofosda azot
va fosforning o ‘zaro nisbati 1:2,5 ga yaqinlashadi:
2 N H 3 + H 3P 0 4 = (N H 4)2H P 0 4
D iam m ofosda azotning m iqdori 18% va undan k o ‘p roqqa va P20 5
ning m iqdori 50% ga teng. Azot va fosforning diam m ofosdagi yig‘indi
m iqdori 70% dan oshadi. Bu h am m a m urakkab o ‘g ‘itlar ichida eng
konsentrlangan xili hisoblanadi. K onsentrlangan o ‘g ‘itlarga xos b o ig an
iqtisodiy ustunligi am m oniy fosfatlar ham m a ekinlarni ekish va ko ‘chat
qilishda urug‘ materialiga yaqin qilib joy-joyiga, uyaga solish uchun
qulaydir. U lar uncha-m uncha ortiqch a q o'shim chaga ega em as (agar
te r m ik k is lo ta d a n ta y y o r la n g a n b o i s a ) , e r i t m a n i n g y u q o ri
konsentratsiyada boiishiga, (joy-joyiga solganda, oziqa m oddalarining
kam dozasi solinadi) va bunda tu pro q eritm asining o sm otik bosim ini
oshishiga olib kelmaydi. Shu bilan birgalikda h ar ikkala ion (am m oniy
va fosfat) o'sim lik tom onidan oson o ‘zlashtiriladi.
Kaliyli selitra K N 0 3
ham m urakkab o ‘g‘itlar jum lasiga kiradi.
Tarkibida 13% azot va 45% gacha K20 b o ia d i, uning 1 s m iqdori
kaliyli tuzning 1 s va ammiakli selitraning deyarli 0,4 s o ‘rnin i bosadi.
K N 0 3 tarkibida kerak b o im a g a n oshiqcha m odda u m u m a n b o im a y d i
va fizik xossalarining yaxshiligi bilan ajralib turadi. X lor ioniga nisbatan
sezgirlikni nam oyon qiladigan ekinlar uchun kaliy m anbayi sifatidagi
qim m ati juda baland b o ia d i. U n in g kam chiligi azo t va kaliyning
o ‘zaro nisbatidagi farq katta (1:3,5) b o iish id ir. S huning u c h u n undan
foydalanilganda, tuproqqa yana q o ‘shim cha ravishda azotli va fosforli
o ‘g itla rn i ham solish lozim b o ia d i.
F o s fo a m m o f o s m a g n e z iy a
y oki m a g n iy - a m m o n iy - f o s f a t
M gN H 4P 0 4K H 20 — tarkibida 8% azot va 40% P20 5 tutuvchi suvda
kam eruvchi murakkab o ‘g‘itdir. Tuproq sharoitida bu o ‘g‘itning am -
m oniysining
nitrifikatsiyasi, am m oniy sulfat yoki am m oniy nitrat
kabi tez bo 'lib o ‘tadi.
K atta m e ’yorlarda q o ila n g a n d a ham asosiy o 'g 'it sifatida solishga
yaroqü o 'g 'i t hisoblanadi. T uzning tarkibiga m arganes, mis, ruh
m ikroelem entlarini ham kiritsa bo'ladi. Bunda azotli-fosforligina emas
balki tegishli m ik ro o 'g 'it ham bo'lib qoladi. Issiqxonalar uch u n
(gidroponika) m uhim ahamiyatga ega bo'ladi.
N itr o fo sfa tla r
1908-yildayoq D .I. Pryanishnikov o 'g 'it olish
m aqsadida fosforitga sulfat kislota emas, balki nitrat kislota bilan
ta ’sir etish maqsadga muvofiq degan tavsiyani bergan edi, chunki
bunda b ir y o 'la ikki xil: azotli va fosforli o 'g 'it olish im koniyati
yaratiladi (57-jadval).
57-jadval
N itrofosfatlarning tavsifiy ko‘rsatkichlari
№
N itro fo sfa tla r
N
? A
KjO
Suvda eruvchi
P 2O s
li kislotaning
o'zlashtiriladigan
P A
ga nisbati (% dan
kam
bo'Im agan)
1
A ru s u m li nitrofos
2 3 , 5
17
-
5 0
2
B r u s u m l i nitrofos
24
14
-
5 0
3
A r u su m li nitrofo s -
c a ( 1 6 : 1 6 : 1 3 )
1 6 - 1 7
16-17
13 -14
55
4
B r u s u m l i nitrofos -
c a ( 1 3 : 1 6 : 1 3 )
1 2 , 5 - 1 3 , 5
8 , 5 - 9 , 5
1 2 , 5 -1 3 ,5
55
5
B r u s u m l i nitrofos -
c a ( 1 2 : 1 2 : 1 2 )
1 1 - 1 2
10-11
11- 12
55
N itra t kislota bilan fosforli xomashyoga ta ’sir etishdan kalsiyli
selitra va prisipitat (kalsiy difosfat chiqindili) bir alm ashingan kalsiy
fosfat olinadi.
Lekin bu aralashm ani xali t o i a qim m atli o ‘g ‘it deb boim ayd i,
chunki kalsiyli selitra to m o n id an suv b u g ia rin in g yutilishi tufayli
aralashm aning namligi yuqoriligi uchun yom on sochiluvchan b o iad i.
Shuning uchun kalsiyli selitraning azotini bo sh q a birikm a holatiga
o ‘tkazish lozim. Bunday ishlov berishning bir q a n c h a uslublari bor.
1. Hosil qilingan aralashm a-pulpaga, hali issiq va b o iq asim o n
b o ig a n (ta ’sirlanishni tezlashtiradi) paytda a m m o n iy sulfat qo'shiladi.
Uning kalsiyli selitra bilan ta ’sirlanishi natijasida am m iakli selitra va
suvsiz kalsiy sulfat hosil b o iad i:
C a(N O ,)2 + (N H 4)2S 0 4 = 2 N H 4N 0 3 + C a S 0 4
Jarayonning shu bosqichda, agar u ch lam ch i o 'g 'it olish lozim
b o is a , pulnaga kaliy xloriddan zam r b o ig a n proporsiyada qo'shiladi.
U qism an ammiakli selitra bilan ta ’sirlanib, am m o n iy xlorid va kaliyli
selitra hosil qiladi:
KCl + N H 4N 0 3 = N H 4C1 + K N 0 3
Keyinchalik olingan mahsulot quritiladi va donador qilinadi. Har bir
granulada C a H P 0 4- 2H 20 , C a(H 2P 0 4)2- H 20 , N H 4N 0 3, N H 4C1, KCl,
KNO,, C a S 0 4 va fosfatli xomashyoda mavjud b o ig a n chiqindi uchraydi.
Bu o 'g 'it sulfidli nitrofoska deyiladi, u yaxshi fxzik xossah b o iad i va har
xil tuproqlarga xilma-xil uslublarda solish uchun yaroqli hisoblanadi.
2. Pulpaga am m iak va sulfat kislotasi q o 'sh g an d a, am m oniy sulfat
q o ‘shgandagiday samaraga erishiladi. Lekin am m iak m ahalliy ishqor-
lantirishni yuzaga chiqarib, fosfat kislotaning o'zlashtiriladigan tuzla-
rining qism an retrogradatsiyasini keltirib chiqarishi m um kin. Buning
oldini olish uchun bir y o ia kam m iqdorda m agniyning eriydigan tuzi
ham qo ‘shiladi. Kaliy xloridning ta ’siri sulfatli nitrofoskaga tarkib va
xossalari bilan o ‘xshash o 'g ‘it olish im konini yaratadi, lekin uni ajralib
turishi uchun sulfatli nitrofoska deb yuritiladi.
Sulfat kislotadan foydalanish nitrofoska ishlab chiqarishni qim m at-
lashtiradi. Fosfat xomashyosining nitrat kislota ta ’sirida parchalashning
ustunligi sulfat kislotadan foydalanishga b o ig a n talabni kamaytiradi
yoki um um an yo‘qotadi. N itrat kislota atm osfera azotini sintezi y o ii
bilan olingan am m iakni oksidlantirish y o ii bilan olinadi.
3. Eng istiqbolli uslub pulpaga (rudaga) am m iak va fosfat kislotani
qo'shish b o iib , bunda kalsiy nitrat bir ham da ikki alm ashingan kalsiy
fosfat va ammiakli selitraga aylanadi, bundan tashq ari am m ofos hosil
b o ia d i:
3 H 20 + 2 C a (N 0 3)2 + 4 H 3P 0 4 + 5N H =
= 4 N H 4N 0 3+ C a H P 0 4 2H 20 + C a(H 2P 0 4)2 H 20 + N H 4H 2P 0 4
Bu nitrofosfatda suvda eruvchi fosfat kislotaning eng yuqori ulushi
(80% gacha) b o 'lg an holda oldingi ikki holatga nisbatan o ‘simlik
o ‘zlashtiriladigani 55% ga yaqin m iqdorni tashkil qiladi.
Kaliy xloridni kiritish yana N H 4C1 va K N 0 3 ni beradi. Pulpa
(ruda) tarkibida boMgan emvchi kalsiy fosfatlar va fosfat xomashyosidagi
chiqindilar h a m olingan o ‘g‘itning tarkibiga kiradi. Bu fosforli nit-
rofoskadir. N itrofoskalar 1—4 mm kattalikdagi granulalar shaklida chi-
qariladi. G ran u lalar m ineral yog'larni qo‘shib kondisionerlanadi, talk
yoki m aydalangan ohaktosh bilan changlashtiriladi. Ular ancha barqaror
bo'lib, tashilish va saqlash jarayonlarida yopishqoq bo‘lib qolmaydi.
Nitrofoska hajm inining massasi 1,0 g ga teng.
O datda, nitrofoskaning ta ’siri N P K larning m iqdori bir-birga yaqin
b o ‘lgan sharo itda o ‘g ‘it aralashm asidan kuchli bo'ladi.
C him —p odzol tuproqlarda olib borilgan tajribalar orqali isbotlan-
ganki, azot, fosfor va kaliyning nitrofoskadagi o ‘simlik tom onidan
o ‘zlashtiru vchan lig i superfosfat, am m iakli selitra va kaliy xloridli
aralashm alaridagiga qaraganda ancha yuqori b o ‘ladi.
Bu narsa a ñ id a n kompleks o ‘g ‘it granulalarining tuproqda tekis
tarqalishi tufayli ro'yobga chiqsa kerak.
T uproqda nitrofoska fosfatlari superfosfatnikiga qaraganda retro-
gradatsiyaga kam roq duch kelishi qayd etilgan. Shuningdek, nitrofoska
ta ’sirida kuzgi bug‘doyning ildiz tizim ini yaxshiroq rivojlanishi va
uning adsorbsion yuzasining ko ‘payishi va natijada bu ekin hosilining
oshishi qayd etilgan. Kuzgi b o ‘g‘doyning M ironovskaya 808 navi ildiz
m assasining m iqdori xlorsiz nitrofoska ta ’sirida nazorat n a ’m unasida
13,7% dan 33% gacha, ildiz va ildiz tugunchalarining uzunligini ham
o 'zaro m os ho ld a 17,9 va 23,3% ga oshishiga olib kelgan.
N azorat variantidagi kuzgi bug‘doy o ‘simliklarning gullash bosqi-
chida ildiz tizim ining ishchi yutish yuzasi 0,30 m 2 b o ‘lgan holda
xlorsiz nitrofoska solingan sharoitda 0,79 m 2ga yetadi.
A M M O N IY FOSFAT ASOSIDAGI 0 ‘G‘ITLAR
A m m oniy fosfat asosidagi m urakkab o ‘g‘itlarni fosfat va nitrat
kislotalarni am m iak bilan neytarllash asosida olinadi. Bunday o ‘g‘itlar
oziq m od d alar m iqdorining yuqoriligi (50—70%) va suvda eriydigan
fosfor m iqdorining h a m yuqoriligi (90— 100% ) bilan tavsiflanadi.
M onoam m oniy fosfat asosida, kaliy q o 'sh ib olinadigan m urakkab
o ‘g‘it nitroam m ofoska deb nom lanadi.
B unga m os h o ld a d ia m m o n iy fo sfa td a n d ia m m o n itro fo s va
diam m onitrofoska olinadi.
Bunda azot, fosfor va kaliyning h a r xil nisbatlardagi m urakkab
o ‘g‘itlarini olish m um kin (58-jadval).
58-jadval
M urakkab o ‘g ‘itlarning tavsifi
№
0 ‘g‘itlar
Oziq moddalarning m iqdori
(% hisobida)
Oziqa
moddalari
nisbati
N
P A
(o ‘zlashtiriladigan)
k
2
o
1.
Nitrofo ska
17,5
17,5
17,5
1:1:1
18
15
18
1:0, 8:1
15
15
23
1:1:1,5
13
19,5
19 ,5
1:1 ,5 :1,5
13
26
23
1:2:1
10,5
21
21
1:2:2
17
14,2
17
1:1:1
17,5
2 0 ,5
17,7
1:0, 8:1
2 0 ,5
14,8
10,2
1:1:0,5
14,8
15
2 2 , 2
1:1:1,5
18
23
18,8
1:0,8:1
11,5
2 2 , 5
23
1:2:2
15
21
15
1:1,5:1
14
27
21
1 : 1 ,5 : 1 , 5
13,5
18,0
13,5
1:2:1
12
17,5
2 4
1:1,5:2
17,5
17 ,5
1:1:1
2.
D i a m m o n i t -
rofoska
15,5
14,7
2 1 . 3
1 6 ,9
14.4
12
15,5
22
2 1 ,3
2 5 , 2
3 5 ,7
24
2 3 . 4
2 2
10,7
1 6 ,9
1 1 . 4
2 4
1:1:1,5
1:1 ,5 :1 ,5
1:1:0,5
1:1,5:1
1:2,5:1
1:2:2
Karboamm ofos—suvda eriydigan shaklda b o ‘lgan am id va am m iak
ko ‘rinishidagi azo t, fosfor va tark ib id a kaliy h am b o ‘lgan o ‘g ‘it
hisoblanadi.
K arboam m ofoska m ochevina, fosfat kislota, am m iak va kaliy
tuzlaridan ishlab chiqariladi. U 60% gacha oziq moddalari (N ,P 20 5
va K20 ) ga ega.
Karboamm ofoska azotning fosfor va kaliyga nisbatini 1:1:1 ; 1,5:1:1 ;
2:1:1; 1:1,5:1 holatlarida ishlab chiqarilishi mumkin.
Kaliy q o 'sh m asd an 60% gacha oziqa m oddalari (N va P20 5 30%
dan) tutuvchi karboam m ofos olinadi. Bunda azot va fosforning o ‘zaro
nisbati karboam m ofoskadagidek b o ‘lishi m umkin.
N itroam m ofosfatlar ammofos asosida olinadigan murakkab o ‘g‘it,
bu o ‘g‘itlar va karboam m ofosfatlar granullangan tarzda (granulalarning
kattaligi 1—3 m m ) chiqariladi (5 9 -jadval).
59-jadval
Ammoniy fosfat asosida olinadigan m urakkab o ‘g ‘itlarning
tarkibidagi N PK miqdori
№
0 ‘g ‘itlar
N
P A
1 ^ 0
1
N i t r o a m m o f o s : A rusumli (1:1)
B rusumli (1 : 1 ,5 )
2 3 . 0
2 4 . 0
17.0
14.0
-
2
N i t r o a m m o f o s k a 1 nav
( N P K yig'i nd isi 50%)
1 6 , 0 -1 7 .0
1 6 ,0 -1 7 ,0
1 3 , 0 - 1 4 , 0
3
N i t r o a m m o f o s k a 2 nav
( N P K y i g ‘indisi 44%)
1 2 , 5 - 1 3 , 5
8 ,5 - 9 , 5
1 2 , 5 - 1 3 , 5
4
K a r b o a m m o f o s
2 0 , 0
20,0
-
5
K a r b o a m m o f o s k a 1 nav
( N P K yi g'i n d isi 60%)
20 ,0
20,0
2 0 ,0
M och evin a fo sfa tla ri.
M ochevina fosfat (issiq) term ik fosfat
kislotani sintetik m ochevina bilan ta’sirlanishi natijasida hosil bo ‘ladi.
Uni ishlab chiqarish mochevinani fosfat kislota bilan kompleks birikma
hosil qilishiga asoslangan. Q o'shim cha ravishda ammiak kiritish va
kaliy xlorid q o ‘shish m um kin. 0 ‘g‘it tarkibida 36% gacha N , 48%
gacha P20 5 yoki 24% gacha N va P20 5 boMishi mumkin.
Fosfor amidlari
— yuqori darajada konsentratlangan o ‘g‘itlarda
azot va fosforning um um iy miqdori 120— 147% gacha yetib boradi,
bu m iqdor am m ofoska va diammofoskalarga qaraganda deyarli ikki
marta ziyod m iqdorni tashkil qiladi.
Fosfat angidriddan fosfat kislotalarning amidlarini ishlab chiqarish
hamda am m oniy fosfatning degidratlangan shakllarini ishlab chiqarish
istiqbolli hisoblanadi, ular ishqorlanmaydi va tuproqqa birikib ketm aydi.
P20 5 ni N H 3 bilan ta ’sirlanishi azotli fosforll h ar xil tarkibli birikm alarni,
ju m l a d a n
d ia m id o p i r o f o s f a t k i s l o t a n i
P 2O s( N H 4) 2( O H ) 2,
m onoam idopirofosfat kislotaning ikki alm ashingan am m oniyli tu zin i
P20 3(N H 4)2( N H 2) 0 H , yoki xuddi sh u n d a y polifosfat k islo ta n in g
amm oniyli tuzini hosil bo'lishiga olib keladi, bular fosfor orqaligina
emas, balki am idoguruhlar (N H ) orqali h am amalga oshadi.
Fosfonitrilamid.
Tarkibida 93% P 20 5 va 44% N b o iib , sa m a ra-
dorligi am m oniy nitrat va m onoam m oniyfosfatnikiga yaqin b o ia d i.
A ppatitni kaliy xlorid ishtrokida sulfat kislota bilan p archalaganda
fosfo rli-k aliy li o 'g ‘itla r o lin ad i. B u la r ju m la sig a su p e rfo sk a va
konsentratlangan superfoskalar kiradi.
Superfoska.
Naviga qarab o'zida 11— 16% gacha, konsentratlangan
superfoska esa 18—27% gacha o'zlashtiriladigan fosfat kislota tu tad i,
1-navda kaliyning miqdori 12—21% b o isa , 2-navda 23—33% b o ia d i.
Erkin kislota miqdori 5% dan ortmaydi, bu o'gitlarning namligi 13—
14% boiadi. Ularni kukun tarzida ishlab chiqariladi.
Ammoniylashtirilgan superfosfat.
Uni oddiy superfosfatni am m o n iy
bilan to'yintirib olinadi. Buni shuning u ch u n qilinadiki, erkin kislotani
neytrallash lozim , bunda bir y o i a o ‘g ‘itnin g gigroskopikligi h a m
kamayadi, qaysikim uning fizik xossasini yaxshilaydi. U lar b o sh q a
o ‘g‘itlar bilan yaxshi aralashadi, seyalkalar yordam ida yaxshi sochiladi.
Erkin fosfat kislota bilan superfosfat va am m iak birikib, am m o fo s
hosil qiladi.
Lekin neytralizatsiya uchun am m iak n i k o 'p ro q kiritilsa, fosfat
kislotaning retrogradatsiyasi boshlanib, kalsiy uchfosfat hosil b o ia d i.
Bunday b o iish i maqsadga muvofiq em as, chunki bu narsa o ‘sim liklar
tom onidan fosforning o'zlashtirilishini susaytiradi. Oddiy kum ushsim on
superfosfat 6% gacha am m iakning az o tin i yuta oladi, lekin m o -
nofosfatning retrogradatsiyasining oldini olish uchun uni 3—4% g a c h a
kiritiladi.
Am m oniylashgan superfosfatdagi azot h am m a ekinlar to m o n id a n
yaxshi o'zlashtiriladi, lekin o‘sim liklarning azotli oziqlanishini yaxshi-
lash uchun bu m iqdor kamlik qiladi.
Shuning u c h u n am m o n iy lash tirilg an su p erfo sfatn i k o ‘p a z o t
solish shart b o im a g a n ho llard a q a to r o rasig a urug' b ilan b irg a
solinadi. Asosiy o ‘g ‘it sifatida s o lin g a n d a esa m a iu m m e ’y o rn i
hisobga olingan ho ld a azotli o ‘g litlarn i q o ‘shib solish m aq sa d g a
m uvofiq b o ia d i.
Polifosfatlar — yuqori konsentratlangan m urakkab o ‘g‘it b o iib
hozirgi kun da ish lab c h iq a rila d ig a n b o sh q a o ‘g ‘itlard a n fosfat
kom ponentini o ‘ziga hos tuzililishga egaligi bilan farqlanadi. Polifosfat
anionni shakllanadigan zanjir va halqalarini hosil qiluvchi makroergik
P —O —P b o g i a r o 's im lik la rd a sodir b o ‘ladigan b a ’zi fiziologik-
biokimyoviy jarayonlarga bu o ‘g‘itlarning ta’sir kuchini ko'rsatadi.
0 ‘simlikIarning ildiz tizim ini va tuproq m ikroflorasining P—O —P
bogiarni gidrolizlash qobiliyati h am dao ‘simliklarning gidrolizlanmagan
P —O —P bog 'd an ham qism an yuta olish qobiliyatini b o iish i bu
o ‘g‘itlarning fiziologik ta ’sir xususiyatini belgilaydi.
Polifosfatlarning gidrolizi quyidagicha b o iad i:
2 H P 0 3 + H 20 - » H 4P20 7
H 4P 20 7 + H 20 -> 2 H 3PO,
H 5P 3O 10 + 2H 20 -> 3 H ,P 0 4 va h.k.
Harorat 7— 12°C bo ig an d a gidrolizjuda sekin sodir boiadi, 12—15°C
da esa kuchayadi. Tuproqlar o ‘rtasida farqlanish boiadi, yuqori darajadagi
biologik faollikka ega bo'lgan tuproqlarda gidroliz tez ketadi.
Gidroliz uchun optim al harorat 30—35°C hisoblanadi.
Yaqin vaqtlargacha konsentratlangan superfosfat, presipitat va
am m oniy fosfatlarni ishlab chiqarish ortofosfat kislota manbasida amal-
ga oshirilar edi, u chiqind ilard an xoli bo'lgan eng toza bo'lgan holatda
54% P20 5 ga ega b o ia d i. Hozirgi kunda tayyorlanadigan polifosfat
kislotalarning aralashm asida P20 5 ning m iqdori 70% va hatto undan
ham ko ‘p (83%) b o ia d i. Bu narsa yanada konsentrlangan kompleks
o 'g itla r olish im konini yaratadi.
Polifosfat kislotalarni olish, qizdirish va vakuum ni talab qiladi:
2 H 3P 0 4 —
> H 4P20 7+ H 20 ;
Dostları ilə paylaş: |