05-Chilangarlik ma`ruzalar matni

Asbobni dastgohsa o`tkirlash. Zubilo va 
krsysmsysellar 
charxlash 
dastgoxlarida 
o`tkirlamadi (59-rasm, a).
Buning uchun dastgohning yo` n aluvchi 
tomoniga asbobni qo`yib toshga sekin asta 
tekkizib, goh u tomonini, goh bu tomonini 
almashtirilib charxlanadi. Dastgohning toshiga 
asbobni yopiq qo`ymaslik lozim, aks xolda asbob 
kesuvchi tig`i qattiqlik xossasini yo`qotish 
mumkin.Asbobmi charxlashdan avval tokchani aylanayotgan toshga mumkin 
qadar ko`proq yaqinlashtiriladi (59-rasm, b). Tosh bilan tokcha orasidagi tirqish 
2—3 mm. dan oshmasligi kerak (59-rasm, v). 
Agar asbob suv bilan sovutib charxlanmasa «kuyib» qolishi, natijada, uning 
mustahkamligiga putur yetishi mumkin. Charxlangan zubiloning yon tomoni 
tekis, eni bor bo`yicha bir xil qiyalikda bo`lishi kerak. 
4.3. To`g`rilash jihozlari 
Metallarni to`g`rilash va rixtovkalash uchun mustahkam va og`ir iralardan 
foydalaniladi. Chilangarlikdagi kesish ishlarida buriluvchi va burilmaydigan 
parallel jag`li, murakkab temirchilik ishlarida esa maxsus kursiga o`rnatilgan 
stol giralaridan foydalaniladi. 
To`g`rilash va rixtovkalash vaqtida gavdaning holatini to`g`ri saqlab turish 
ish unumdorligini oshiradi. Oyoq va gavdaning turg`unligi zarbani to`g`ri, 
qolaversa, maqsadga muvofiq berilishini ta`minlaydi. Zubilo bilan metall 

---

24
kesishda chilangarning gavdasi gira o`qiga nisbatan 45° burchak ostida 
rostlanishi, chap oyoq esa yarim qadam oldinga chiqib turishi kerak (65-rasm, a, 
b). 
Bolg`a bilan zarba berish. Ishning sifati va sermahsulligi silkinish sur`ati 
va bolg`aning zarbasiga bog`liq. Zarbani barmoq, bilak yoki yelka bilan berish 
mumkin. 
Barmoq usulidagi zarba berishda (67-rasm, a) silkinish o`ng qo`l 
panjalarining egilishi hisobiga ro`y beradi. Bu holdagi silkinishda barmoq va 
bilak oxirigacha bukiladi, keyin barmoqlar siqilishib zarba beriladi. Bunday 
zarba nozik va aniq ishlarni bajarishda ishlatiladi. 
Bilak usulida zarba berishda (67-rasm, b) o`ng qo`l tirsagi bukiladi. 
Silkinishda qo`lning barmoklari qisiladi hamda bo`shashadi. Qattiq zarba berish 
uchun qo`lni tezroq qo`yib yuborish kerak. Bunday zarbadan materialning 
yupqaroq qatlamini kesib olib tashlashda va tirqish, ariqchalar hosil qilishda 
foydalaniladi. 
67-rasm. Bolg`a bilan zarba berish: a—barmoq; b— bilak; v—elka bilan.
Elka usulida zarba berishda (7-rasm, v) qo`l, slka harakat qiladi
, 
binobarin, silkinish maksimal bo`lishi bilan birga zarba slkadap u tiladi. Bunda 
yelka, tirsak va barmoklar qatnashadi. Usul metalldan qalinroq qavatni kesib 
olib tashlashda qo`llaniladi. 
Zarbaning kuchi ishning xarakteriga mos bo`lishi kerak (bolg`a qancha 
ogir, dastasi qancha uzun bo`lsa, zarba shuncha kuchli bo`ladi). Qo`lning 
uzunligi silkinish beruvchi zarbaning kuchiga to`g`ri pro
I yursional bo`ladi. 
Kesish paytida har ikkala qo`l ishlashi: o`ng qo`ldagi bolg`a silkina boshlaganda 
chap qo`l bilan zubiloni kesiluvchi yuzaga yo`naltirib sozlab turish kerak (68-
rasm). Zubiloning og`ish burchagi haddan tashqari kattalashib ketsa, asbob 
sirtdan toyib ketishi mumkin. Zarbani zubilo kallagining markaziga beriladi, bu 
ishni aniq va ishonchli bajarish mashklarga bog`liq. 
Chilangarlar to`g`rilash va rixtovkalash naytida zubiloning kallagiga 
emas, balki kesiluvchi joyga qaraydi. Bo`lg`usi chilangarlar ham ustalarning ish 
usullarini doim kuzatib borishi va bu usulni o`zlashtirib olishlari kerak. 
Pnevmatik to`g`rilash va rixtovkalash bolg`a (RM5)ning chizmasi 2-rasmda 
tasvirlangan bo`lib, asbob korggus (1), muhra (4), zolotnik (3), 

---

25
dastadan (2) iborat. Siqilgan havo magistral quvur orqali rezina shlangadan 
bolg`aning dastasiga o`tadi. Chilangar o`ng qo`li bilan dastani, chap qo`li bilan 
asbob korpusini (stvol) ushlab zubiloning harakatini yo`naltiradi .
Yumaloqlangan tig`li to`g`rilash va rixtovkalash bilan o`yilgan ariqcha bir 
tekis, to`g`ri tig`lisida o`yilgani ponasimon ko`rinishda bo`ladi (3-rasm, a, 
b).List va taxta tipidagi metallarni giraga qisib, listlar qoidaga muvofiq giraning 
jag`i bo`ylab to`g`rilash va rixtovkalaniladi. Zagotovkani giraga qisg`anda rsja 
chizig`i g`ira jag`i bilan bir chiziqsa yotishi lozim. 
To`g`rilash va rixtovkalash zagotovka chetiga shunday o`rnatish kerakki, 
uningtig`i giraninghar ikkala jagllrn sirtida joylashsin. Zubiloningqiyalik burchagi 
ishlov burchagidan sirgga nisbatan 30°—35° (3-rasm, a), gira jag`larining o`qiga 
nisbatan 45° bo`lishi kerak (3-rasm, b). Zubilo tig`i gira jag`iga nisbatan qiya 
botishi bilan undan qirindi buralib chiqadi. Metall sirtidan birinchi qavat 
kesilgandan keyin zagotovkani 1,5—2 mm ko`tarib, metallning navbatdagi 
qavati kesiladi va ish shu yo`sinda davom ettiriladi.Ish quyidagi uch bosqichda 
bajariladi: zagotovkaning qaramaqarshi ikki chetidan 30°—45° burchak ostida 
rax hosil kilinadi. Shundan keyin qaramaqarshi tomon qirralariga zubilo ish 
yo`lini belgilaydigan chuqurlikda kernlanadi va zagotovka sirtida zubilo yoki 
kreysmeyselning to`g`rilovchi tig`ining eniga teng bo`lgan o`lchamlarda parallel 
izlar hosil qilinadi. Nihoyat, zagotovkani gira jag`lariga qisib, kreysmeysel bilan 
belgilangan parallel chiziqlar bo`ylab kesish ishlari bajariladi kesish vaqtida 
ariqchalar o`rtasida qolgan ayrim bo`rtiqlar kesib tashlanadi.