1- ma’ruza simli aloqa asoslari reja

3.2. Optik tola turlari. Bir modali va ko‘p modali optik tolalar. Optik tolaning sindirish ko‘rsatkichi profillari va dispersiya bo‘yicha turlari. Optik tolalarning standartlari
To‘lqin uzunligiga nisbatan o‘zak diametriga bog’liqravishda optik tolalar bir modali va ko‘p modaliga bo‘linadi. Bir modali optik tolalarda ko‘pincha o‘zak diametri 7-10 mkm (3.7,a-rasm), ko‘p modali optik tolalarda esa 50-62,5 mkm (3.7,b-rasm) bo‘ladi. Ikkala turda qobiq diametri 125 mkm ni tashkil etadi. Amaliyotda ko‘p modali va bir modali optik tola diametrlarining boshqa qiymatlari ham mavjud. Bir modali optik toladan faqat bir moda (yorug’lik tashuvchi) uzatiladi. Ko‘p modali optik toladan esa apertura burchagi doirasida tolaga turli burchaklar ostida kiritiladigan bir necha yuzlab ruxsat etilgan modalarni bir vaqtda uzatish mumkin. Barcha ruxsat etilgan modalar turli tarqalish yo‘nalishi va vaqtiga ega.

Ko‘p modali optik tolalar sindirish ko‘rsatkichi ko‘rinishi bo‘yicha pog’onali ( 3.8,a-rasm ) va gradient (3.8,b-rasm) tolalarga bo‘linadi.

Pog’onali sindirish ko‘rsatkichli ko‘p modali optik tolalar ikki muhit chegarasida sindirish ko‘rsatkichlarining keskin (pog’ona ko‘rinishida) o‘zgarishi (n₁ dan n₂ ga) bilan xarakterlanadi. Pog’onali sindirish ko‘rsatkichli optik tolalar o‘tkazish polosasini chegaralaydi, lekin gradient sindirish ko‘rsatkichli optik tolalarga nisbatan arzon hisoblanadi.
Gradient sindirish ko‘rsatkichli ko‘p modali optik tolalar pog’onali sindirish ko‘rsatkichli tolalarga qaraganda ravon sindirish ko‘rsatkichiga va modalararo dispersiyaning kamayishi bo‘yicha yuqori texnik ko‘rsatkichlarga ega. Chunki gradient sindirish ko‘rsatkichli optik tolada modalarning tarqalish tezligi (dispersiyasi) bir-biridan juda ham kattaga farq qilmaydi. Dispersiya impulslarning kengayib ketishiga, uzatilayotgan signallarning buzilishiga olib keladi.
3.7-rasm.Bir modali (a) va ko‘p modali (b) optik tolalarning ko‘ndalang kesimi
3.8-rasm. Pog’onali (a) va gradient (b) ko‘p modali optik tolalarning tuzilishiva sindirish ko‘rsatkichi ko‘rinishlari.

Gradient sindirish ko‘rsatkichli ko‘p modali optik tolalarning eng asosiy kamchiligi ularning qimmatligi va ishlab chiqarishni murakkabligidir.

Ko‘p modali optik tolalarda modalararo dispersiya o‘tkazish polosasi va aloqa masofasini chegaralaydi. Shuning uchun ko‘p modali optik tolalar asosan lokal tarmoqlarda va nisbatan past tezlikli raqamli TOAT signallarini uzatishda ishlatiladi.
Bir modali optik tolalardan magistral aloqa tarmoqlarida foydalaniladi. Chunki bir modali optik tolalarda modalararo dispersiya yuzaga kelmaydi, shuning uchun signallar ko‘p modali rejimga qaraganda kam buzilish bilan uzatiladi. Ya’ni bir modali optik tolalardan foydalanish o‘tkazish qobiliyatini oshiradi, lekin uzatuvchi qismda birmuncha qimmat bo‘lgan lazer diodlardan foydalanish talab etiladi.
Turli tolalar bo‘ylab optik signallarning tarqalishi 3.9-rasmda tasvirlangan.
Sindirish ko‘rsatkichlariga qarab bir modali optik tolalar pog’onali (to‘g’riburchakli) va maxsus turdagi uch tishli, W ko‘rinishdagi tolalarga bo‘linadi (3.10-rasm).
Bir modali optik tolalar dispersiya qiymatlari bo‘yicha ushbu turlarga bo‘linadi:

1. Standart tola SF (Standart Fiber).

2. Siljigan dispersiyali tola DSF(Dispersion-Shifted Fiber).
3. Nolga teng bo‘lmagan siljigan dispersiyali tola NZDSF (Non-Zero Dispersion-Shifted Fiber).
Standart SF tolalari pog’onali sindirish ko‘rsatkichiga ega. Statictik ma’lumotlarga ko‘ra eng ko‘p yotqizilgan kabellar bir modali standart SF (Standart Fiber) tolalardan iborat. Xozirda SF tolalarining so‘nish qiymatlari 0,18-0,19 dB/km gacha kamaytirilgan. Lekin, bu tolalarda 1550 nm to‘lqin uzunligida dispersiya qiymati katta 17-20 ns/nm∙km ni tashkil etadi.
1300 nm to‘lqin uzunligida esa dispersiya qiymati minimal, lekin so‘nish qiymatlari katta 0,35-0,5 dB/km ni tashkil etadi (3.11-rasm). Dispersiya qiymati kichik bo‘lgani uchun 1300 nm to‘lqin uzunligi dispersiyasi nolga teng l₀ to‘lqin uzunligi deb ataladi. So‘nish qiymatlari kichik, ya’ni 0,2-0,25 dB/km ni tashkil etadigan 1500 nm to‘lqin uzunligida (3.11-rasm) dispersiya qiymatlarini ham kamaytirish maqsadida l₀ to‘lqin uzunligini 1550 nm ga siljitish orqali siljigan dispersiyali DSF tolalari ishlab chiqilgan.
DSF tolalarida l₀ =1550 nm ga teng bo‘lib, bu to‘lqin uzunligi nolinchi dispersiya nuqtasi deb olingan.

3.9-rasm. Turli optik tolalardan yorug’lik nurining tarqalishi va ularning sindirish ko‘rsatkichlari ko‘rinishlari

a) - ko‘p modali, pog’onali sindirish ko‘rsatkichli optik tola;

b) - ko‘p modali, gradient sindirish ko‘rsatkichli optik tola;

v) - bir modali, pog’onali sindirish ko‘rsatkichli optik tola.

3.10-rasm. Bir modali optik tolaning sindirish ko‘rsatkichlari:

a)- pog’onali sindirish ko‘rsatkichli bir modali standart SF optik tola; b) - maxsus uch tishli, W ko‘rinishga ega sindirish ko‘rsatkichli, dispersiyasi nolga siljigan bir modali optik tola.
DSF va NZDSF tolalari maxsus turdagi W ko‘rinishdagi sindirish ko‘rsatkichlariga ega. Ammo 1550 nm to‘lqin uzunligida DSF tolalarida to‘lqin uzunligi bo‘yicha zichlashtirish usulini amalga oshirib bo‘lmaydi.

3.11-rasm. To‘lqin uzunligiga bog’liq ravishda optik tola so‘nishining o‘zgarishi

Chunki, agara 1550 nm to‘lqin uzunligida to‘lqin uzunligi bo‘yicha zichlashtirish usulini qo‘llasak, bu to‘lqin uzunligi atrofida parazit optik kanallar, ya’ni nochiziqli effektlar hosil bo‘ladi. Buni bartaraf etish va to‘lqin uzunligi bo‘yicha zichlashtirish usulini qo‘llash uchun nolinchi l₀ to‘lqin uzunligini 1520 nm dan 1560 nm gacha surib, nolga teng bo‘lmagan siljigan dispersiyali NZDSF tolalari hosil qilingan.
Nolinchi dispersiyali to‘lqin uzunligini surish maxsus turdagi W ko‘rinishdagi sindirish ko‘rsatkichlarini qo‘llash, ya’ni optik tola o‘zagini sindirish ko‘rsatkichlari turlicha bo‘lgan ko‘p qatlamli qobiqlar bilan qoplash orqali hosil qilinadi. Ikki qatlamli qobiqlarni qo‘llab DSF tolalari, to‘rt qatlamli qobiqlarni qo‘llab, 1300 nm dan 1650 nm to‘lqin uzunligida dispersiya qiymati |D|=1-6 ps/nm×km bo‘lgan NZDSF tolalari hosil qilingan.NZDSF tolalarida esa l= 1550 nm da dispersiya noldan farqli, ishorasi bir xil va 2-4 ps/nm×km dan kichik bo‘lmasligi kerak.Xozirgi kunda “Korning’’ firmasi SMF-LS, LEAF, “Lyusent Texnolojiz’’ True Wave deb belgilangan NZDSF tolalarini ishlab chiqarmoqda. Dispersiya qiymati kichik bo‘lganligi uchun bu tolalar to‘lqin uzunligi bo‘yicha zichlashtirilgan uzatish tizimlarida qo‘llaniladi.Bir modali standart SF tolalari qo‘llanilganda dispersiya qiymatini kamaytirish kerak. Dispersiyani kamaytirish, regeneratsiyalash seksiyasi uzunligini oshirish, 2,5 Gbit/s tezlikdan yuqori 10 Gbit/s tezlikka o‘tish, shuningdek to‘lqin uzunligi bo‘yicha zichlashtirish usullaridan foydalanilganda dispersiyani kompensatsiya qiluvchi - DCF (Dispersion Compensating Fiber) tolalarni yoki dispersiyani kompensatsiya qiluvchi modullarni DCM (Dispersion Compensating Module) qo‘llash kerak. Dispersiyani kompensatsiya qilish usullari quyida batafsil yoritilgan.