1 – mavzu: hfx fanining asosiy tushunchalari mohiyati

Tormozlash qurilmasi.
Tormoz qurilmasi harakatlanayotgan mashinalarni, uskunalar 
qismlarini ko`tarilayotgan yoki tushirilayotgan yuklarni tezda to`xtatish uchun qo`llaniladi. 
Ayrim mashinalarning ishchi organlari katta massa va chastotali aylanishga ega bo`ladi hamda 
ular o`z inertsiyasi bilan uzoq vaqt aylanishi mumkin. Bu esa o`z navbatida ularga xizmat 
ko`rsatayotgan ishchilarga xavf tug’diradi. 
3.-jadval
 
Xavfli elementning joylashishiga bog’liq ravishda to`siqlarning balandligi, mm (davlat 
standarti bo`yicha) 

---

339 
Himoya to`sig’ining balandligi, a 
2400 2200 2000 1800 1600 1400 1200 1000 
va kam 
Xavfli 
elementlarning 
joylashish balandligi, 
v 
Xavfli elementdan to`siqqacha bo`lgan masofa, b 
2600 
2400 
2200 
2000 
1800 
1600 
1400 
1200 
1000 
800 
600 
400 
200 
100 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
100 
100 
250 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
100 
100 
350 
350 
- 
-о 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
100 
150 
400 
500 
600 
500 
100 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
100 
150 
500 
600 
900 
900 
800 
500 
300 
- 
- 
- 
- 
100 
200 
500 
700 
900 
900 
900 
900 
900 
600 
- 
- 
-
 
100 
200 
600 
900 
1000 
1000 
1000 
1000 
1000 
900 
500 
300 
200 
100 
200 
600 
1100 
1100 
1300 
1300 
1400 
1400 
1300 
1200 
1200 
1100 
 
Bunday hollarda xizmat ko`rsatuvchi xodimlarni jarohatlanishini xavflilik darajasi, 
tormoz qurilmasining ishlashi vaqtiga bog’liq bo`ladi. 
Harakatlanayotgan uskunaning xavf sodir bo`lganda to`liq to`xtash t
t
vaqtini
quyidagi 
elementlarga ajratish mumkin. 
t
t
=t
1
+t
2
+t
3
,
(16.3.) 
bu erda t
1
-avariya haqida ma`lumot olish va operator reaktsiyasi vaqti; t
2
-tomoz uzatmalari 
zvenolarida signalni ushlanish vaqti; t
3
-ishchi organlarning to`liq to`xtashigacha ketgan vaqt. 
Reaktsiya vaqti operatorning individual xususiyatlariga, bilimiga, yoshiga va 
boshqalarga bog’liq bo`ladi. Bu vaqt 0,4 sekunddan 1,5 sekundgacha bo`lishi mumkin. 
Signalni uzatkichda ushlanish (kechikishi) vaqti, uzatkich konstruktsiyasiga bog’liq 
bo`ladi va tadqiqot orqali aniqlanadi. Uni shartli ravishda qabul qilish mumkin; gidravlik 
uzatgichli tormozlar uchun 0,2 s, mexanik uchun 0,3 s, pnevmatik uzatkichli tormoz uchun 0,6-
0,7 s. Mexanik tormozlarni tormozlash vaqti tormoz valining aylanish chastotasiga, 
o`lchamlariga, detallari massasiga va tormoz momenti qiymatiga bog’liq bo`ladi. 
Xavfsizlikni taminlash maqsadida iloji boricha tormozlash vaqtini qisqartirish kerak. 
Ammo shuni esda saqlash zarurki, tormozlash vaqtining kamayishi bilan dinamik nagruzkalar tez 
o`sadi va bu o`z navbatida detallarni sinishiga olib kelishi mumkin. 
Harakatdagi mashinalarni tormozlashning samaradorligi xavf sezilgandan so`ng uning 
to`liq to`xtash yo`lini o`lchami bilan baholanadi. Traktor va avtomabillarning nazariyasidan 
ma`lumki to`xtash yo`lini sodda quyidagi ko`rinishda izohlash mumkin: 
L
0
= (t
1
+ t
2
+ 0,5t
3
)
+
6
,
3
0
J
f
f
эт
254
2
0
J
´
,
(16.4.)

---

340 
bu erda L
0
-to`xtash yo`li, m; 
0
J
–tormozlanganda boshlangich tezlik, km/soat; f
et
-
tormozlashning ekspluatatsion sharoitlari koeffitsenti; f-shinaning er bilan tishlashish 
koeffitsienti. 
Agar avtomabil (traktor) g’ildiraklarida tormozi yo`q pritsepni shatakka olgan bo`lsa 
to`xtash yo`li quyidagicha aniqlanadi. 
L
0
= (t
1
+ t
2
+ 0,5t
3
)
+
6
,
3
0
J
+
´
f
f
эт
254
2
0
J
а
n
а
G
G
G
+
, (16.5.) 
bu erda G
a
– avtomabil (traktor) massasi, kg; G
n
–pritsep massasi, kg.