1-§. Xo‘jalik jarayonlari to‘g‘risida tushuncha

2-§. Inventarizatsiya o‘tkazish tartibi

Mulk shaklidan qat’i nazar, korxona va tashkilotlar o‘zlariga taalluqli bo‘lgan mablag‘lar holatini, ularning to‘liqligini aniqlash maqsadida yillik buxgalteriya hisoboti va balansini topshirishdan oldin to‘liq inventarizatsiya o‘tkazishlari kerak. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994-yil 26.03.164-sonli „O‘zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobi va hisoboti to‘g‘risidagi Nizomini tasdiqlash hamda buxgalteriya hisob-schotlar tizimini takomillashtirish haqida“ gi qarorida ko‘rsatilganidir.

Inventarizatsiya o‘tkazish yordamida tegishli hisobdor shaxs zimmasida tovar va moddiy boyliklar son va sifat jihatdan o‘rganilib, pul ifodasida hisob-kitob qilinadi va natijalari aniqlanadi.
Yuqoridagi qarorga asosan, quyidagi hollarda ashyoviy ro‘yxat (inventarizatsiya) dan o‘tkazish majburiydir:
— mulkni ijaraga berishda va davlat tasarrufidan chiqarishda;
— yillik buxgalteriya hisobotini tuzish oldidan, hisob yilining birinchi oktabridan so‘ng ro‘yxatdan o‘tkazilgan mulk bundan mustasnodir.
Binolar, inshootlar va asosiy vositalarning boshqa ko‘chma obyektlari, ashyoviy ro‘yxatdan ikki-uch yilda bir marta o‘tkazilishi mumkin.
Pul mablag‘lari, hujjatlari, boyliklar va qat’iy hisobda turadigan rasmiy ish qog‘ozlari oyda bir marta inventarizatsiya qilinadi.
Har bir tarmoq o‘z xususiyatlarini hisobga olib, tarmoq ichida inventarizatsiya o‘tkazish to‘g‘risida yo‘riqnomalar ishlab chiqishi mumkin.
Inventarizatsiya o‘tkazishda mulk egasi, rahbar maxsus buyruq, farmoyish beradi. Farmoyish qachon, qayerda inventarizatsiya o‘tkazilishi, komissiya a’zolarining tarkibi, moddiy javobgar shaxslarning ismi, familiyalari belgilanadi. Inventarizatsiya boshlanish va tugatilish kunlari ko‘rsatiladi.
Inventarizatsiya yordamida moddiy javobgar shaxs tomonidan yo‘l qo‘yilgan xato va kamchiliklar, tovarmoddiy boyliklardagi yo‘qotishlar, kamomad va xiyonatlarni aniqlash imkoniyati yaratiladi. Inventarizatsiyaning maqsadi BHMA ning 19-sonida ko‘rsatilgan.
Korxona va tashkilotlarda doimiy harakatdagi inventarizatsiya komissiyalari tuziladi. Bu komissiyaga a’zo qilib korxona rahbarining muovinlari, huquqshunos, tovarshunos, iqtisodchilar, muhandislar kiritilishi mumkin. Doimiy harakatdagi inventarizatsiya komissiyasining tarkibi xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbari tomonidan tegishli buyruq bilan hisobot yilining boshida tashkil qilinadi.
Buxgalteriya hisobi milliy andozasining 19-sonida ko‘rsatilishicha, inventarizatsiya paytida komissiya a’zolaridan birortasining ishtirok etmasligi, inventarizatsiya natijalarining haqiqiy emas deb hisoblanishiga olib kelishi ko‘rsatilgan.
Doimiy harakatdagi inventarizatsiya komissiyasi a’zolari o‘z faoliyati davomida moddiy javobgar shaxslarning ish faoliyatini nazorat qilib boradi, inventarizatsiya o‘tkazishni tashkil qiladi, inventarizatsiya komissiyasi a’zolariga tovarmoddiy boyliklarning to‘liqligini ta’minlash bo‘yicha o‘z fikr va mulohazalarini beradi.
Doimiy harakatdagi inventarizatsiya komissiyasi a’zolari inventarizatsiya ishlarining to‘g‘ri o‘tkazilganligini aniqlash maqsadida nazorat tekshirishlarini o‘tkazib boradilar va bu to‘g‘ridagi dalolatnomani tuzadilar.
Agar inventarizatsiya o‘tkazishda jiddiy xato va kamchiliklar aniqlansa, inventarizatsiya o‘tkazish to‘g‘risida belgilangan qoidalar buzilgan deb hisoblansa, qayta inventarizatsiya o‘tkazish to‘g‘risida o‘z takliflarini beradi.
Korxona rahbari tomonidan doimiy harakatdagi inventarizatsiya o‘tkazish komissiyasini tuzish to‘g‘risidagi buyrug‘ining mazmuni va ko‘rinishi quyidagicha:
„Shohrux“ savdo-ishlab chiqarish hissadorlik jamiyati
B U Y R U Q
«__» ______ 20_- yil №___ Andijon shahri Mazmuni: hissadorlik jamiyatida 2003- yil uchun doimiy harakatdagi inventarizatsiya komissiyasini tashkil qilish to‘g‘risida.
Hissadorlik jamiyatida tovar-moddiy boyliklarning to‘liqligini ta’minlash maqsadida hamda inventarizatsiya ishlarini samarali tashkil qilish nazoratini joriy qilish uchun 2003- yilga doimiy harakatdagi inventarizatsiya komissiyasi quyidagi tarkibda tuzilsin.
I. Doimiy harakatdagi inventarizatsiya komissiyasining raisi qilib marketing xizmati bo‘yicha bo‘lim boshlig‘i Qosimov Sh. tayinlansin, a’zolari qilib:

1. Isoqov X.— yetakchi mutaxassis.

   
   

2. Yusupov M. — bosh texnolog.

   
   

3. Yo‘ldoshev E. — mutaxassis.

   
   

4. Yoqubova A. — iqtisodchi.

   
   

5. Primov A. — savdo bo‘limi boshlig‘i.

   
   

6. Akramov M. — buxgalter.

   
   

II. Doimiy harakatdagi inventarizatsiya komissiya raisi va a’zolariga inventarizatsiya ishlarining sifatli olib borilishini nazorat qilish vazifasi topshirilsin.

„Shohrux“ savdo-ishlab chiqarish
hissadorlik jamiyati raisi X. Usmonov
D oimiy harakatdagi inventarizatsiya komissiyasi a’zolarini inventarizatsiya o‘tkazish komissiyasi tarkibiga kiritish mumkin va o‘tkazish ishlarini nazorat qilishni osonlashtiradi.
Тuzilgan yillik inventarizatsiya o‘tkazish rejasida ko‘rsatilgan muddatlarda inventarizatsiya o‘tkazish to‘g‘risida rahbar tomonidan farmoyish chiqariladi. Farmoyishning tuzilishi quyidagicha:
Farmoyish
«__»________20__- yil Andijon shahri Oziq-ovqat tovarlari omboridagi tovar-moddiy boyliklarning to‘liqligini ta’minlash maqsadida buyuraman:

1. Oziq-ovqat tovarlari omboridagi (ombor mudiriNasimov A.) tovarlarning to‘liqligini ta’minlash maqsadida 1- fevraldan 5- fevralgacha tovar-moddiy boyliklar inventarizatsiyasi o‘tkazilsin.

   
   

2. Inventarizatsiya o‘tkazish komissiyasi quyidagitarkibda tasdiqlansin:

   
   

Rais: Isoqov X. — yetakchi mutaxassis.

A’zolari: 1. Yoqubov A. — buxgalter.

2. Sultonov M. — tovarshunos.

   
   

3. Primov A. — texnolog.

   
   

1. Inventarizatsiya materiallari 5- fevral soat 10.00 dabosh buxgalterga topshirilsin.

   
   

2. O‘tkazilgan inventarizatsiya natijalari aniqlanibchiqilsin va bu to‘g‘rida yozma axborot tayyorlansin.

   
   

„Shohrux“ savdo-ishlab chiqarish

hissadorlik jamiyati raisi X.Usmonov
Komissiya a’zolari farmoyishda ko‘rsatilgan muddatlarda inventarizatsiyaning boshlanishini va tugatilishini ta’minlashlari kerak.
Komissiya tarkibiga mutaxassislar, korxonaga daxldor bo‘lmagan shaxslar ham kiritilishi mumkin.
Inventarizatsiya ishlarining boshlanishida moddiy javobgar shaxs tomonidan inventarizatsiya o‘tkazish, belgilangan kuniga tovar hisoboti tuziladi va uning birinchi nusxasi komissiya a’zolariga taqdim qilinadi. Hisobda kirim va chiqim hujjatlari to‘liq ko‘rsatiladi va qo‘shimcha hujjatlar yo‘qligi to‘g‘risida moddiy javobgar shaxs tilxat yozib beradi.
N avbatdagi qilinadigan ish, bu xazinadagi naqd pullarni sanab chiqish bilan bajariladi, haqiqiy aniqlangan, sotilgan tovarlar summasiga dalolatnomada naqd pullar qiymati bo‘yicha alohida-alohida ko‘rsatiladi va komissiya tomonidan imzolanadi.
Agar kassada pul qiymatiga ega bo‘lgan qog‘ozlar borligi aniqlansa, ular alohida dalolatnomada ko‘rsatiladi.
Inventarizatsiya o‘tkazishda moddiy javobgar shaxs zimmasidagi tovar-moddiy boyliklar, idishlar, inventarlar, asbob-uskunalar to‘liq ro‘yxatga olinadi.
Тovar-moddiy boyliklarning ro‘yxati maxsus inventarizatsiya varaqalarida aks ettiriladi. Inventarizatsiya varaqasida komissiya a’zolarining turkumi, inventarizatsiya o‘tkazilayotgan kun, shu kunga tovarlar, idishlar qoldig‘i tovar hisobotiga asosan ko‘rsatiladi.
Moddiy javobgar shaxs zimmasidagi tovar-moddiy boyliklar inventarizatsiya varaqasida nomma-nom o‘z ifodasini topadi. Unda tovarning nomi, navi, artikuli, bahosi, miqdori summasi ko‘rsatiladi.
Mavjud tovar-moddiy boylik to‘liq ro‘yxatdan o‘tkazilgandan keyin jami tovarlar miqdori va summasi hisoblab chiqiladi.
Inventarizatsiya o‘tkazilgandan so‘ng komissiya a’zolari moddiy javobgar shaxslar zimmasidagi (mulk) tovarmoddiy boylik to‘liq inventarizatsiya varaqasida ko‘rsatiladi va komissiya a’zolariga mulk egasi tomonidan e’tirozlar yo‘qligini tasdiqlash maqsadida bayonnoma yozib uni imzolaydilar.
Shundan keyingina inventarizatsiya natijalarini aniqlash uchun asos yaratiladi.
Inventarizatsiya natijalarini aniqlash tartibi va rasmiylashtirish O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994- yil 26- martdagi 164-sonli qarorida ko‘rsatilgan. Qarorda asosan, inventarizatsiya o‘tkazish va boshqa tekshiruvlar vaqtida aniqlangan haqiqiy mavjud mulk hamda buxgalteriya hisobi ma’lumotlari o‘rtasidagi farqlar quyidagicha aniqlanadi: „Ortiqcha mulk va pul mablag‘lari tegishli ravishda moliyaviy natijalarga yoki mablag‘ bilan ta’minlash (fondlar) ni ko‘paytirish kirim qilinadi, keyinchalik uning sabablari va aybdor shaxslar aniqlanadi“ (1994yil, 26. 03, Vazirlar Mahkamasining 164- sonli qarori).
Xalq xo‘jalik tarmoqlarida inventarizatsiya o‘tkazish tartibi, natijalarini aniqlash yuqoridagi qarorda ko‘rsatilgan bo‘lsa-da, tarmoq xususiyatidan kelib chiqqan holda ayrim o‘zgarishlarni keltirib chiqarishi mumkin. Masalan, savdo tarmoqlarida inventarizatsiya natijalarini aniqlashda tovarlarning me’yordagi va me’yordan yuqori bo‘lgan kamayishini aniqlashga alohida ahamiyat beriladi va bunday kamayish summalari inventarizatsiya natijalarini aniqlashda hisobga olinadi.