1. Axborot texnologiyalari haqida tushuncha. Informatikaning jamiyatdagi o’rni

Savol va topshiriqlar
1. Jadvalda axborotlarni kodlash nima? Misol keltiring.
2. Jadvalning bosh kaliti deganda nimani tushunasiz?
3. Bosh kalitga qanday talablar qo'yiladi?
Ma'lumotlar omboriga relyasion yondashish muammolari
Oldingi paragraflarda tanishib chiqilgan ma'lumotlar omborini yaratish
xususiyatlaridan foydalanib, axborot tizimlarini tuzishga kirishamiz.
Masalan, oldingi paragrafda ko'rilgan ma'lumotlar ombori «Talabnoma»
topshirig'i bilan bog'liq uchta jadval «Talabnoma», «Talabgorlar lug'ati» va
«Mahsulotlar lug'ati»ni o'z ichiga oladi.
Ma'lumotlar omborini yaratuvchilar ma'lum doirada jadval tu-zish va
ularning sonini tanlashni amaliyotda mustaqil hal qilishadi (tizimni turli xil
usullarda loyihalash mumkin). Bunda ko'zlangan asosiy maqsad —jadvallar
miqdorining mumkin qadar minimal bo'lishi va turli holatlarni hisobga
olgan holda jadvallarni normallashtirishga erishishdir.
Buning mohiyati nimada?
Ma'lumotlar omboridan unumli foydalanish uchun undagi axborotlarni
izlash va ulardan foydalanish qulay bo'lishi kerak. Aks holda ko'zlangan
maqsadga erishish o'rniga ma'lumotlar o'rnini to-pish uchun vaqt sarflashga
to'g'ri keladi.
lyerarak yoki tarmoqli tuzilishga ega bo'lgan ma'lumotlarni relyatsion
ko'rinishga o'tkazish jarayoni normallashtirish deyiladi.
Sirtdan qaraganda bu jarayon juda sodda ko'rinsa-da, uni amalga oshirish
anchagina murakkab vazifadir. Normallashtirish jarayonini Talabnoma»
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com

---

---

jadvalini yaratish misolida ko'rib chiqamiz.

Ma'lumki, ma'lumotlar omborini yaratishda Jadvalning asosiy aliti bo'lishi
kerak. Kerakli axborot ana shu asosiy kalitga ko'ra izlanadi. uqorida
ko'rsatilgan jadvalga «Talabgorning rekvizitlari» debaladigan satr
kiritilib, uning qiymati talabgor kodining qiymati n aniqlanadi. Lekin
talab raqami —jadval kalitiga bog'liq emas.
J
nday hollarda axborotning yo'qolishi ro'y beradi, chunki biror
a
bgor
nomeri yo'qotilsa, u bilan birga talabgorning rekvizitlari yo'qotiladi. Yana
bir muammo shundaki, bir xil rekvizitlarni (balki yuzlab) marta kiritish
natijasida nafaqat ortiqcha ishni bajarishingiz, balki ko'plab xatoliklarga
yo'l qo'yishingiz mumkin.
Shuning uchun «Talabnoma» jadvalidan «Rekvizitlar» ustunini olib,
uni talabgor nomi bilan L taklif lug'atiga kiritamiz. Bu lug'atda shaklan
boshqa jadvallardan farq qilmaydi. Ularda nomlanishlarni, ba'zi doimiy
obyektlar — kattaliklarni berish mumkin (direktor ismi. familiyasi, manzili,
bank rekvizitlari va boshqalar). Shuningdek, Toshkent traktor zavodini 608
kodi bilan belgilab, taiab jadvalida bu zavodga tegishli bo'lgan barcha
ustunlarda 608 kodini ishlatishimiz mumkin va talablar lug'ati jadvaliga
quyidagi satrni kiritamiz:
608 — Toshkent traktor zavodi. (Agar operator 608 o'rniga 708 yoki 609
sonini kiritsa, u boshqa nomdagi manzilga tushadi yoki hech narsa topa
olmasligi mumkin.)
Xuddi yuqoridagi singari «xodimlar» ahvoli va hokazolarni ham kodlash
mumkin. Kodlangan jadvalni tuzishda «katta hisobchi»ni 08 kodi bilan
belgilagan bo'lsangiz, bu kod yagona bo'lishi va kodlardagi raqamlar soni
muayyan qilib belgilab olingan bo'lishi asosiy shan hisoblanadi.
Qanday ma'lumotlar kodlanadi va ularni kodlash qanday bo'ladi?
Bu ma'lumotlarning xususiyatlari ma'lumotlar ombori yaratuv-chisining
oldiga qo'ygan maqsadi va uning imkoniyatlariga bog'liq.
Juda ko'p axborotlarda (tashkilotlar, mahsulot turlarini ishlab chiqarish,
turli mutaxassisliklar va h.k.) davlat klassifikatorlari ishlatiladi va boshqa
holatlarda kodlarni ishlatish yaratuvchining xohishiga ko'ra amalga
oshiriladi.
Jadvalda har bir yozuv o'zining bosh kalitiga ega bo'lishi va uning qiymati
yagona bo'lishi kerak. Masalan, telefon ma'lumotnomasida telefon nomeri
bosh kalit bo'Iib xizmat qiladi. Bosh kalitni ko'pincha birlamchi kaiit deb
ham atashadi.
Bosh kalit ikkita xossaga ega bo'lishi kerak:
3. Ustundagi yozuvning yagonaligi. Kalitdagi qiymat o'zgarmasli-
gi lozim.
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com

---

---

4. Ko'p ma'nolikka yo'l qo'ymaslik. Ustundagi birorta belgini

o'zgartirish mumkin emas, aks holda bosh kalit o'zgaradi.
«Talabnoma» jadvalidagi talab nomeri bosh kalit bo'Iib xizmat qiladi.
Jadvalda talab nomerini ko'rsatadigan ikki va undan ortiq bir xil yozuv
bo'lishi mumkin emas, aks holda jadval ma'noga ega bo'lmaydi.
«Xodimlar jadvali»ning bosh kaliti bo'Iib F.I.SH. (familiyasi, ismi-
sharifi) ustuni xizmat qila oladimi? Yo'q, albatta. Chunki bir tashkilotda
bir xil familiyali bir nechta kishi ishlashi mumkin. Shu bois, bosh kalit
sifatida ularning label nomerlarini olish o'rinli bo'ladi. Zero bosh kalit
birinchi talabga ko'ra ma'lumotni topish xarakteriga ega bo'lishi lozim.
Aksariyat hollarda universal jadvallar bir-biridan bosh kalitlariga ko'ra farq
qiladi.