1 azərbaycan-tüRKİYƏ ƏlaqəLƏRİ son 20 İLDƏ: UĞurlar və İmkanlar

138
Azərbaycan və Türkiyə ortaq tarix doktrinası: 
erməni iddialarına qarşı yeni platformanın yaradılması
əməkdaşlıq edərək hədəflədikləri müstəqilliyi əldə etmək üçün Osmanlıya 
qarşı müharibə edəcəklər. Daşnaklar 1914-cü ilin iyul ayında keçirdikləri 
qurultayda  rusların  yanında  olmayacaqları  haqqında  qərar  qəbul  ediblər, 
ancaq hələ Osmanlı dövləti I Dünya müharibəsinə girmədən partiyanın şərq 
bürosu “Qərbi Ermənistan”da ermənilərin “yox edilmə təhlükəsi” ilə qarşı-
qarşıya qaldığını iddia edərək ikinci yolu seçib ruslarla birlikdə Osmanlıya 
qarşı döyüşmək məqsədilə silahlı birliklər yaradıblar.
3
 
Müharibə  başladığı zaman Zeytunda yaşayan ermənilər hökumətə itaət 
etməyib və vergi ödəməyiblər. Ermənilər bölgələrini mühafizə etmək üçün 
komandir və zabitləri özlərindən olması şərtilə “Zeytun Fədai alayı” adlı bir 
milis təşkilatı yaratmaq barədə hökumətdən icazə istəyiblər, ancaq müsbət 
cavab almadıqda, 30 avqust 1914-cü ildə silahlı üsyana başlayıblar.
4
 Zeytun 
üsyanından  sonra  Kayseri,  Bitlis,  Ərzurum,  Mamuratil  Əziz,  Diyarbəkir, 
Sivas, Trabzon, Ankara, Adana və Hələb erməniləri də üsyan ediblər.
Erməni silahlı birliklərinin Şərq cəbhəsində rus ordusu ilə əməkdaşlıq 
edərək,  yerli  xalqa  qarşı  qırğınlar,  terror  hadisələri  törətmələri,  ölkə 
daxilində  üsyan  çıxarmaları  daxili  və  xarici  təhlükəsizliyə  mənfi  təsir 
göstərib. Belə bir çıxılmaz vəziyyət qarşısında qalan Osmanlı hökuməti 
24  aprel  1915-ci  ildə  ermənilərin  daha  çox  gücə  sahib  olduğu  14 
qubernatorluq və 10 əyalətə erməni komitə və dərnəklərinin bağlanması 
və liderlərinin həbs olunması haqqında əmr göndərib.
5
 Bu əmrdən sonra 
komitə üzvlərindən 2345 erməni həbs olunub. Ancaq ermənilərin dövlətə 
qarşı hərəkətlərinin qarşısını almaq mümkün olmadıqda hökumət 27 may 
1915-ci  ildə  “Təhcir  (Köçürülmə)  qanunu”  adlandırılan  “Hökumətə 
qarşı fəaliyyətdə olanlar üçün görüləcək lazımi tədbirlər haqqında qanun 
(Vakt-ı  Seferde  İcraat-ı  Hükümete  karşı  gelenler  için  cihet-i  askeriyece 
ittihaz olunacak tedabir hakkında kanun-ı muvakkat)” adlı dörd maddəlik 
müvəqqəti  köçürülmə  haqqında  qanun  qəbul  edib.  Bu  qanuna  uyğun 
olaraq, Şərq cəbhəsində olan ermənilərin ruslarla əməkdaşlığının qarşısının 
alınması  və  dinc  əhalinin  təhlükəsizliyinin  təmin  edilməsi  məqsədilə 
ermənilər müvəqqəti olaraq başqa bölgələrə köçürülüblər. 
Tərəflər arasında müharibə davam edərkən, 1919-cu ildə Daşnaksütyun