92 Azərbaycan-Türkiyə enerji münasibətləri: çağırışlar və perspektivlər verirmi? “Hub” sadəcə olaraq müxtəlif boru xətlərinin kəsişmə nöqtəsidir,
yoxsa real və həqiqi ticarət məkanı?
Avropanın digər ölkələri də bu cür xüsusiyyətə malikdirlər və
regionun enerji alış-satış mərkəzinə çevrilmək niyyətindədirlər. Onları da
Avropanın tranzit mərkəzi adlandırmaq olarmı? Məsələn, İtaliya Əlcəzair
və Liviyadan qaz alır və qazın bir hissəsinin şimala - İsveçrə və Avstriyaya
tranzitini həyata keçirir. Regionun “ITGI” (Türkiyə-Yunanıstan-İtaliya
İnterkonnektoru) və “TAP” (Transadriatik boru xətti) layihələri İtaliyaya
və oradan da şimal istiqamətinə - digər qonşu ölkələrə qaz ötürülməsini
planlaşdırır. Əgər “hub” dedikdə boru kəmər qovşağı nəzərdə tutulursa, o
zaman İtaliya, Yunanıstan və Bolqarıstan regionun enerji “hub”ı adlanmaq
iddiasında çıxış edə bilərlər.
Türkiyə boru kəmərlərinin qovşağı olmaq meyarlarına cavab verir.
Yuxarıda qeyd olunan, mövcud və planlaşdırılan bütün boru kəmərlərinin
ehtiyac yarandıqda əks istiqamətdə işləməsi də mümkündür. Bu fakt
regional kontekstdə olduqca vacibdir, cünki gələcəkdə istənilən qaz
gıtlığının qarşısını ala bilər.
Enerji ilə bağlı Türkiyənin böyük ambisiyaları var. O, enerjinin ticarət
mərkəzinə çevilmək istəyir. Bu amil əsasən qaza aiddir. Neftlə bağlı qeyd
etmək lazımdır ki, Türkiyə sadəcə dünyanın nəhəng neft boru xətlərinin
kəsişdiyi məkan deyil. Azərbaycan və İraq neftini dünya bazarlarına çıxaran
Ceyhan limanı artıq qiymət formalaşdıran bir məkana çevrilib. Ceyhan
həmçinin Azərbaycan və İraqla yanaşı, Rusiya, Qazaxıstan və İran neftini
dünya bazarlarına çıxarma potensialına malikdir. Burada Anadolu ticarət
mərkəzi yaradaraq, regionun neft bazarında qiymət standartını formalaşdıra
bilər. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, açıq, beynəlxaq bazar mühitində
fəaliyyət göstərmək və xammalın alış və satışından gəlirini artırmaq üçün
Türkiyə məhsula dəyər əlavə etməli və dəyər zənciri yaratmalıdır. Bu,
sadəcə xam nefti bir qiymətə alıb, onu daha yüksək qiymətə satmağı nəzərdə
tutmur. Bu, əsasən neft-kimya və ya neft emalı müəssisələri şəklində həyata
keçirilə bilər. Bu səbəbdən Türkiyə və Azərbaycan uğurlu və aktiv şəkildə
“PETKİM” neft-kimya zavodunun tikilməsini həyata keçirir. Azərbaycan
tərəfindən layihəyə 13 milyardadək investisiyanın ayrılması nəzərdə tutulur.
Oktyabrın 26-da təməli qoyulan neft emalı və neft-kimya zavodu Türkiyəni
dəyər zəncirinə çəvirəcək. Bundan əlavə, Türkiyə Ceyhanda maye qaz
(LNG) zavodunun tikilməsini planlaşdırır və bu da Ceyhanın əsas ticarət
“hub”ına çevrilməsini təmin edəcək.
Qazla bağlı “hub” məkanında bir çox istehsalçı və istehlakçı açıq və