1. Bozor iqtisodiyoti tushunchasi va uning mohiyati

1. Bozor iqtisodiyotining mohiyati va tamoyillari

Tovarlar va xizmatlarga talab uzluksiz bo'lgani tufayli ulami ishlab chiqarish ham uzluksiz ravishda doimo takrorlanib turadi. Takror ishlab chiqarishning umumiy jarayonini iqtisodiy resurslar, tovar va xizmatlar hamda daromadlarning doiraviy aylanishi ko'rinishida tasavur qilish mumkin. Biroq bu aylanish turli iqtisodiy tizimlarda turlicha kechadi.

Xususiy mulkchilikka asoslangan bozor iqtisodiyoti tizimida bunday doiraviy aylanish korxona va firmalar bilan uy xo'jaligi o'rtasida amalga oshadi. Uy xo'jaliklari ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan barcha iqtisodiy resurslarni bozorga yetkazib beradi. Korxona va firmalar bu resurslarni sotib olib, turli xil tovar va xizmatlarga aylantiradilar va ulami bozorga yetkazib beradilar. Ko‘rinib turibdiki, resurslar, tovarlar, xizmatlar va daromadlaming doiraviy aylanishida faqat ikki tomon: birtomonda korxona va firmalar, ikkinchi tomonda uyxo‘jaligi qatnashadi. Barcha moddiy, mehnat va pul oqimlari harakati davlat tomonidan qat'iy rejalashtirilmaydi, ya’ni korxona va firmalar iqtisodiy resurslarni qancha miqdorda, qaysi baholarda sotib olishni va ishlab chiqargan tovar va xizmatlarni qanday baholarda sotishni o‘zi erkin belgilaydi. Bu, ya’ni erkinlik, bozor iqtisodiyoti tizimining asosiy va eng muhim belgisidir.³
Iqtisodiy faoliyat erkinligining asosi ishlab chiqarish omillari yoki yaratilgan tovarlarning tasaruf etilish ixtiyoriyligi va mulkdorlarning mustaqillikka egaligidir. Ishlab chiqaruvchi yoki iste'molchi o‘z tovarini yoki pulini o‘zi bilganicha ishlatadi, o‘z ixtiyoriga ko‘ra o‘ziga ma'qul bo‘lgan ish bilan shug‘ullanadi. Xo'jalik yurituvchilar faoliyati bir- biridan ajragan bo'ladi. Chunki ular, birinchidan, mustaqil mulk egalaridir, ikkinchidan, mehnat taqsimoti asosida ixtisoslashib, har xil ish bilan shug'ullanadilar. Bozor iqtisodiyoti tizimida xo'jalik yuritish shakllaridan qaysi birini tanlash, o‘z mol-mulkini qanday ishlatish ham kishilarning o‘z ixtiyoriga bog‘liq. Tadbirkorlik qilish yoki yollanib ishlash, o‘z pulini sanoatga, dehqonchilikka, tijoratga, bank ishiga yoki boshqa yo'nalishga sarflash odamlarning o‘z ixtiyorida bo‘ladi. Bozor iqtisodiyotining muhim va asosiy belgisi iqtisodiy xilma- xillik, ya’ni mulk shakllari va xo‘jalik yuritish usullarining turli-tuman bo'lishidir. Turli shakllardagi mulklar erkin, yonma-yon, hech bir chegaralanmagan holda rivojlanadi. Xo'jalik yuritish usullari ham har xil bo'ladi. Masalan, yakka tartibda, jamoaga birikkan holda, sherikchilik yoxud hissadorlik asosida, o‘z mablag'iga yoki qarzga olingan mablag‘ga tayanib xo‘jalik yuritish, yer va boshqa vositalarni ijaraga olish va ishlatish kabilar.
Bozor iqtisodiyotini tashkil etuvchi tadbirkorlar ko'pchilikdan iborat bo'lib, tarqoq holda foyda-zararni o‘z zimmasiga olib ish yuritadilar. Lekin ularning faoliyati qanchalik tarqoq bo'lmasin, baribir bozor orqali bir-biriga bog‘lanadi.
Bozor iqtisodiyoti erkin bo'lganligidan har qanday iqtisodiy monopolizmni, ya’ni korxona, tashkilot yoxud davlatning, umuman, iqtisodiyotda yoki uning biror sohasida tanho hukmronlik qilishini inkor etadi. Bu ham bozor iqtisodiyotining belgilaridan biridir. Bozor iqtisodiyotining yana birbelgisi narxlarning liberallashuvi, ya’ni narx-navoning erkin tashkil topishidir. Tovarlar narxini davlat yuqoridan belgilamaydi. Narx ayrim ishlab chiqaruvchi yoki iste'molchi tazyiqi ostida shakllanmaydi. U bozordagi talab va taklifga qarab, xaridor bilan sotuvchining savdolashuvi va kelishuviga asosan yuzaga keladi. Shu tarzda shakllangan narxlar bozor munosabatlarining asosini tashkil qiladi.
Narx pul bilan o'lchanadi. Bozor iqtisodiyoti pulsiz bo'lishi mumkin emas. Pul iqtisodiy munosabatlarning asosiy vositasi bo'lib, iqtisodiyotda o'ta muhim rol o'ynaydi. Pul munosabatlari bozor iqtisodiyotining ajralmas qismi hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti va uning iqtisodiy mexanizmida raqobat asosiy o'rin tutadi. Raqobat iqtisodiy munosabatlar ishtirokchilarining o'zgalarikidan alohidalashgan manfaatini bildiradi. Lekin bu manfaat yo'lida kurash qoidalariga rioya qilish shart hisoblanadi. Manfaatlarni yuzaga chiqarishning birdan-bir yo'li raqobatbardosh va jamiyat uchun zarur bo'lgan tovarlarni ishlab chiqarishdir. Raqobat moddiy va mehnat resurslarini kam sarflagan holda ularni samarali ishlatib, ko'proq va sifatliroq tovar ishlab chiqarishga undaydi. Shuning uchun ham raqobat bozor iqtisodiyotini harakatga keltiruvchi vositadir. Shu bilan birgalikda, u iqtisodiyotni tartibga soluvchi va nazorat qiluvchi kuch bo'lib ham hisoblanadi. Xulosa qilib aytish mumkinki, bozor iqtisodiyoti mulkchilik shakllari va xo'jalik yuritish usullarining xilma-xilligi, erkin iqtisodiy faoliyat va sog'lom raqobatga asoslangan tizimdir. Bozor iqtisodiyotining o'ziga xos ijtimoiy adolat qoidalari bor. Iqtisodiyotdagi resurslar, ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarni taqsimlash va shunga mos ravishda daromadga ega bo'lib, yuqori farovonlik darajasiga intilish adolat hisoblanadi. Ammo adolat tamoyili hammani birxil qilish emas, balki jamiyatni tabaqalashuvini bildiradi. Iqtisodiy subyektlar o'z mehnatiga, uning samaradorligiga, ishbilar- monligiga va mulkiga qarab bir-biridan farqlanadi. Shu sababli ularning daromadi, turmush darajasi va jamiyatdagi mavqeyi bir xil bo'lmaydi. Tabaqalanish boylarga havas qilib, ularday bo'lishga intilishni hosil qiladi. Bozor iqtisodiyoti shunday iqtisodiy munosabatlar-ki, ular ishlab chiqarish faoliyatini rag'batlantiruvchi kuchni yuzaga keltiradi. Bozor regulatorlari moddiy, mehnat va moliya resurslarini kerakli tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish tomon buradi. U behuda mehnat sarfini tan olmaydi, aksincha, unga yo'l qo'yganlarni iqtisodiy jihatdan jazolaydi, ya’ni ular zarar ko'radi.
Bozor iqtisodiyoti moslashuvchan tizimdir. U sharoit o'zgarishiga darhol javob beradi, nima yetishmasa, shuni darhol ishlab chiqarishni ta'minlaydi. Uning muhim tomonlaridan biri inovatsiya (yangilik)ga moyilligidir. U fan-texnika, texnologiya yangiliklarini darhol qabul qiladi. Yangi tovarlami ishlab chiqarishni, yangi texnologiya va boshqarish usullarini joriy etishni ta'minlaydi. Chunki bu raqobatda yutqazmaslik, yaxshi foyda ko'rish boylik va obro'-e'tibor orttirishning sharti bo'lib xizmat qiladi.
Yuqorida keltirilgan xususiyatlarning natijasi o‘laroq bozor iqtisodiyoti tovarlar va xizmatlar to'kinligini yuzaga keltiradi.
Bozor iqtisodiyoti XVII asrning boshlaridan hozirgi vaqtga qadar bir qancha taraqqiyot bosqichlaridan o'tdi, desak xato bo‘lmaydi. Binobarin, har bir bosqichda o'ziga xos iqtisodiy munosabatlar tizimi va bozor iqtisodiyotining turlari shakllandi. Bozor iqtisodiyoti taraqqiyotining ilk davriga xos bo‘lgan iqtisodiy munosabatlar tizimini ayrim iqtisodchilar, jumladan, taniqli iqtisodchi olim, professor A. O‘lmasov yoki yovvoyi bozor iqtisodiyoti deb atashadi. Shu bilan birgalikda bozor iqtisodiyotining bu turini mumtoz kapitalizm deb atash ham uchrab turadi.
Bozor iqtisodiyoti tizimi mazkur turining keyingi ta'rifiga ko’proq moyillik bildirgan holda, uning quyidagi asosiy belgilarini ko'rsatib o‘tamiz:
—iqtisodiy resurslarga yakka tartibdagi xususiy mulkchilikning hukmronligi va ularning ozchilik mulkdorlar tasarrufida to'planishi;
—erkin raqobat va sarmoyalarni iqtisodiyotning bir tarmog'idan ikkinchisiga ko'chib yurishi;
—iqtisodiyotning tartibsiz rivojlanishi;
—bozor ishtirokchilari bo'lgan tadbirkorlarning bir-biridan mutlaqo ajralgan holda ish yuritishi;
—narx-navoning stixiyali shakllanishi;
—davlatning iqtisodiyotga aralashmasligi;
—stixiyali taraqqiyotning natijasi o'laroq, iqtisodiy tanglik va tanazzullarning kelib chiqishi;
—aholi o‘rtasidagi keskin tabaqalashuv: boylaming o'ta boy bo'lib ketishi va kambag'allarning o'ta qashshoqlashuvi. Yuqorida ko'rsatib o'tilgan belgilar ichida xususiy mulkchilikning hukmronligi va davlatning iqtisodiyotga aralashmasligi mumtoz kapitalizmning asosiy belgilaridan biri bo'lib qolmay, balki uning samarali amal qilishiga to'sqinlik qiluvchi kamchiliklari hamdir. Aynan ana shu kamchiliklar tufayli u tobora “yovvoyilashib” boraveradi va pirovard natijada uning o'rnida madaniylashgan bozor iqtisodiyoti tizimi shakllanadi. Madaniylashgan (tamaddunlashgan deb ham aytish mumkin) bozor iqtisodiyoti bozor munosabatlari va iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishga asoslangan tizimdir. Uning xarakterli belgisi iqtisodiyotda davlat sektorining ham mavjudligi va jamiyat iqtisodiy faoliyatini tartibga solishda davlatning faol ishtirok etishidir. Shu o'rinda jahonda mashhur iqtisodchi olim Adam Smitning 1776- yilda Angliyada chop etilgan . “Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to'g'risida tadqiqot” nomli kitobining markaziy g'oyasiga to'xtalib o'tamiz. Uning fikricha, davlat iqtisodiyotni xoli qo'ysa, ya'ni unga aralashmasa, iqtisodiyot yaxshiroq amal qiladi. Hozir biz talab va taklifdeb yuritadigan iqtisodiy kuchlarni Adam Smit “ko‘rinmasqol” deb atadi va uning fikricha, o'sha qo'lning o'zi iqtisodiyotni tartibga solib turadi. Mazkur ta’limot mumtoz ma'nodagi bozor iqtisodiyoti uchun, uning ilk davri uchun asosli bo'lsada, vaqt o'tishi bilan eskira boshladi va zamonaviv taraqqiyot talablariga javob bera olmay qoldi.
Iqtisodiyotdagi beboshlik va tartibsizliklarni bartaraf qilish, raqobat kurashining g'ayriinsoniy usullariga barham berish, mustaqil tadbirkorlar o'rtasida madaniylashgan aloqalar o'rnatish, iqtisodiy tangliklar va tanazzullarning oldini olish uchun davlatning aralashuvi zarur bo'lib qoladi. Shunday qilib, XX asrning o'rtalariga kelib, bozor iqtisodiyotiga asoslangan davlatlarda madaniylashgan bozor iqtisodiyoti shakllana boshladi. Madaniylashgan bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat makroiqtisodiy darajada talab bilan taklif o'rtasidagi muvozanatni saqlash choralarini ko'radi va mamlakat miqyosidagi umumdavlat ijtimoiy-iqtisodiy masalalarini hal qiladi. Endi bozor iqtisodiyotining yana bir turi ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini ko'rib chiqaylik. Xo‘sh, u qanday tizim va madaniylashgan bozor iqtisodiyotidan nima bilan farq qiladi? Dastlab shuni aytib o'tish lozimki, bozor iqtisodiyotining bu har ikki turi o‘rtasida katta bir umumiylik bor. Bu umumiylik ulaming bozor tizimi bo‘la turib, bozor va nobozor munosabatlarning qorishmasidan iborat ekanidir. Shuning uchun ko‘pincha bozor iqtisodiyotining bu ikki turi o‘rtasidagi farqlar ko‘zga tashlanavermaydi va amaliyotda ularga bitta tizim sifatida qarash va aralash iqtisodiyot deb atash keng tarqalgan. “Ijtimoiy yo‘nalishdagi bozor iqtisodiyoti” tushunchasi ilk bor Germaniyada paydo bo'lgan va u yerda uning asosiy tamoyillari ishlab chiqilgan. Bundan mazkur tushuncha shu mamlakatgagina xos degan ma’no kelib chiqmaydi, albatta. Ijtimoiy yo'naltirilgan bozor iqtisodiyoti bozor munosabatlariga asoslangan barcha mamlakatlarda kuzatiluvchi hodisa bo'lib, unga jamiyat taraqqiyotining tabiiy mahsuli deb qarash mumkin.