1. Dinamika qatorlari turlari. Dinamika qatorlarini tahlil qilish ko’rsatkichlari

Dinamik qatorlar

Reja:

1. Dinamika qatorlari turlari.
2. Dinamika qatorlarini tahlil qilish ko’rsatkichlari.
3. Dinamika qatorlarida o’rtachalarni hisoblashning o’ziga xos xususiyatlari.
4. Dinamika qatorlarida trend tenglamasini tuzish.
5. Dinamika qatorlarida mavsumiy tebranishlarni statistik o’rganish.
6. Dinamika qatorlarida avtokorrelyatsiyani statistik o’rganish.


Dinamika qatorlarini turlari

Momentli dinamika qatori - bu ma’lum oraliqli momentlarga hisoblangan ko’rsat-kichlar qatoridir.
Ma’lum oraliqli momentlarga nisbatan hisoblangan hodisa miqdorlaridan tuzilgan qator momentli dinamika qatori deb ataladi. Agar bir momentdan ikkinchisigacha bo’lgan vaqt oralig’ini qisqartirsak, u holda qator darajalari ham o’zgaradi.
Ma’lum vaqt oraliqlari davomida kechgan jarayonlar natijalari - oqimlarni ta’riflovchi ko’rsatkichlar qatori davriy dinamika qatorlari deb ataladi.
Dinamika qatorlarini momentli yoki davriy ko’rinishda tuzish ixtiyoriy ish bo’lmasdan, balki o’rganilayotgan hodisaning mohiyatiga, uning miqdorini aniqlash usuliga bog’liqdir.
Dinamika qatorlarini boshlang’ich mutlaq miqdorlar va hosilaviy ko’rsatkichlar asosida tuzish mumkin. Hosilaviy ko’rsatkich qatorlari deganda mutlaq miqdorlarni qayta ishlash natijasida olingan nisbiy va o’rtacha miqdorlar asosida tuzilgan qatorlar tushuniladi.

Dinamika qatorlarini tahlil qilish ko’rsatkichlari

Dinamika qatorlarini tahlil qilish jarayonida bir qator ko’rsatkichlar hisoblanadi:
mutlaq qo’shimcha o’sish (yoki kamayish);
o’sish (yoki kamayish) koeffitsiyenti yoki sur’ati;
qo’shimcha o’sish (yoki kamayish) koeffitsiyenti yoki sur’ati (foizda);
1% qo’shimcha o’sishning (yoki kamayishning) mutlaq qiymati.
YUqorida qayd qilingan ko’rsatkichlarini batafsil ko’rib chiqamiz.
1. Mutlaq qo’shimcha o’sish yoki kamayish - har qaysi keyingi davr darajasidan boshlang’ich yoki o’zidan oldingi davr darajasini ayirish yo’li bilan aniqlanadi.
2. O’sish yoki kamayish koeffitsiyenti yoki sur’ati (K_o’.k.) - har qaysi keyingi davr darajasi boshlang’ich yoki o’zidan oldingi davr darajasiga nisbatan qancha martaba yoki foizga katta yoki kichik ekanligini yoki qancha foiz tashkil etishini ko’rsatadi.
3. qo’shimcha o’sish (kamayish) sur’ati (T) ham ikki usulda aniqlanishi mumkin. Birinchi usulda har bir keyingi davr darajasidan boshlang’ich davr darajasi ayirilib, 100 ga ko’paytiriladi va boshlang’ich davr darajasiga bo’linadi.
Ikkinchi usulda har bir keyingi davr darajasidan oldingi davr darajasi ayirilib, 100 ga ko’paytiriladi va o’zidan oldingi yil darajasiga bo’linadi.
1% qo’shimcha o’sish (kamayish)ning mutlaq qiymati – mutlaq qo’shimcha o’sish qiymati zanjirsimon qo’shimcha o’sish sur’atiga bo’linadi.
Sifat ko’rsatkichlariga asoslangan dinamika qatorlarini tahlil qilishda nazarda tutish kerakki, ular qanday shaklda - to’g’ri yoki teskari ko’rinishda tuzilishiga qarab, yuqorida zikr etilgan analitik ko’rsatkichlar, masalan, o’sish va qo’shimcha o’sish sur’atlari turlicha mantiqiy mazmunga ega bo’ladi va bir biriga barobar bo’lmaydi. Bu yerda sifat ko’rsatkichlari deganda miqdoriy qiymati ob’ekt (predmet)ning birligiga nisbatan hisoblanadigan hodisa me’yori tushuniladi. Ular ijtimoiy-iqtisodiy faoliyat natijalarini, ya’ni mavjud moddiy, moliyaviy, tabiiy, mehnat resurslaridan foydalanishni sifat jihatidan, samaradorlik nuqtai nazaridan baholash imkonini beradi.

10.4. Dinamika o’rtacha ko’rsatkichlarini hisoblashning o’ziga xos jihatlari

O’rtacha dinamika ko’rsatkichlari nafaqat qisqa va uzoqroq davrlarga xos umumiy yoki lokal tendentsiyalarni belgilash uchun zarur, balki shu bilan birga trendlarning analitik shakllarini aniqlash va vaqt kengligi turlicha bo’lgan davrlar ichidagi sur’atlarini qiyosiy o’rganish uchun tengi yo’q vosita hisoblanadi. Bunday ko’rsatkichlar safi dinamika qatorining o’rtacha darajasi, o’rtacha mutlaq o’sish (yoki kamayish) va tezlashish qiymati, o’rtacha o’sish va qo’shimcha o’sish sur’atlari, o’rtacha tezlanish sur’atlari va boshqa o’rtacha me’yorlarni o’z ichiga oladi.
Dinamika qatorining xarakterini e’tiborga olib uning o’rtacha darajasi hisoblanadi. Davriy qatorlarda u ayrim darajalardan o’rtacha arifmetik miqdor olish yo’li bilan aniqlanadi.

Momentli dinamika qatorlarida o’rtacha daraja xronologik o’rtacha ko’rinishida hisoblanadi.
Momentli dinamika qatorlarida o’rtacha daraja maxsus yo’l bilan aniqlanadi. Buning uchun boshlang’ich va eng so’nggi qator darajalari yarim miqdorda qolganlari esa to’la holda olinib qo’shiladi, so’ngra hosil bo’lgan yig’indi darajalar sonida bitta kamiga bo’linadi, ya’ni:


(11.5)

Bu formula momentli qatorning xronologik o’tachasi deb ataladi.

O’rtacha mutlaq qo’-shimcha o’sish zanjir-simon mutlaq o’sish-lardan oddiy arif-metik o’rtacha hisob-lash yo’li bilan aniqlanadi.
O’rtacha mutlaq qo’shimcha o’sish zanjirsimon mutlaq o’sishlardan oddiy arifmetik o’rtacha aniqlash natijasida hosil bo’ladi:
O’rtacha mutlaq qo’shimcha o’sishni (9.6) formula yordamida hisoblayotganda shuni hisobga olish kerakki, bu formuladan darajalar kuchli tebranishga ega bo’lmagan taqdirda foydalanish mumkin. Agar ularda kuchli tebranish kuzatilsa, dastlab tebranishlardan umumiy tendentsiya (trend)ni ajratib olish kerak (hisoblash tartibi 9.4 bo’limda bayon etiladi.)

O’rtacha mutlaq tezlanish darajalari analitik yo’l bilan tekislangan qatorlar uchun hisoblanadi.
O’rtacha mutlaq tezlanish, o’rtacha mutlaq o’sishga o’xshab, ayrim davrlardagi mutlaq tezlanish miqdorlari yig’indisini davrlar soniga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi.
Dinamika qatorlarining tendentsiyalarini aniqlash va ularni qiyosiy tahlil qilishda dinamika o’rtacha sur’atlarini hisoblash juda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu ko’rsatkichni topishning eng aniq usuli dinamika qatorlarini eksponentlar (ko’rsatkichli funktsiya ) bo’yicha tekislash natijalariga asoslanadi.
qator darajalari bir marom va yo’nalishda o’zgarsa, o’rtacha dinamika sur’ati zanjirsimon o’sish sur’atlaridan geometrik o’rtacha hisoblash yo’li bilan aniqlanadi:
(9.7)
Bu yerda: K_i - zanjirsimon o’sish suratlari;
n - ularning soni.
Ma’lumki, zanjirsimon o’sish sur’atlari ko’paytmasi zaminiy (bazisli) o’sish sur’atiga, ya’ni qatorning oxirgi darajasini boshlang’ich darajasi nisbatiga teng.
Ammo ayrim hollarda o’rtacha o’sish sur’atini aniqlash sharti (mezoni) qilib boshqa funktsionalni olish masalasi tug’iladi. Jumladan mavjud sharoit bunday mezon sifatida biror darajaga U_k nisbatan qator darajalari yig’indisini SU_i qarash zarurligini taqozo etishi mumkin. Bu holda ayrim davrlar uchun o’sha darajaga nisbatan hisoblangan o’sish sur’atlarini o’rtacha o’sish sur’ati bilan almashtirish natijasida o’rtacha shaklini belgilovchi funktsional konstanta, ya’ni o’zgarmas miqdor bo’lishi kerak: sharoitda funktsional – konstanta
Bu yerda: U_k - taqqoslash asosi qilib olingan daraja.
Masalan, besh yil davomida yaratilgan yalpi mahsulot bazis darajaga (o’tgan besh yillik uchun o’rtacha yillik ishlab chiqarish hajmiga) nisbatan 800% yoki bshqacha so’z bilan aytganda, o’rtacha yillik daraja bazis darajaga nisbatan 160% (800%:5) tashkil etishi uchun mahsulot ishlab chiqarishning o’rtacha yillik sur’ati qanday bo’lishi kerak? Ushbu shartni qanoatlantiradigan o’rtacha o’sish sur’ati m tartibli parabola tenglamasi orqali aniqlanadi. SHuning uchun uni parabologik o’rtacha o’sish surati deb yuritiladi. Maxsus statistikaga oid adabiyotda parabologik o’rtacha o’sish suratini aniqlash uchun quyidagi taqribiy formula taklif etilgan:
(9.9)
Bu yerda: m - qo’shiladigan darajalar soni;
U_k - bazis (zaminiy) daraja.
Misolimizda, mq5 SU_i /U_k q 800 % yoki 8.



Darajasi bo’yicha qatorlarning tenglashish muddatini o’rtacha o’sish sur’atlari asosida aniqlash mumkin.
Bu holda tenglikka ega bo’lamiz. Bu tenglikni logarifmlasak, quyidagi ifoda hosil bo’ladi:

Bundan:
(9.10)
Amalda (11.10) formuladan foydalanayotganda surati va maxrajidagi logarifmlarning katta qiymatidan kichigi ayiriladi. Masalan, birinchi qatorda , ikkinchi qatorda desak, u holda

Demak, darajasi bo’yicha qatorlar 9.4 yildan so’ng tenglashadi va bu daraja 1598,44 teng bo’ladi.