1. Fənnin məqsədi və vəzifələri Dilin funksiyaları. Kommunikasiya. Ritorikanın tarixi

21. Şifahi ədəbi dilin tələbləri
Şifahi nitq birbaşa ünsiyyət sferasında fəaliyyət göstərən səsli nitqdir və daha geniş mənada hər hansı səslənən nitqdir. Tarixən şifahi nitq forması ilkindir, yazıdan xeyli əvvəl yaranmışdır. Şifahi nitqin maddi forması səs dalğaları, yəni insanın tələffüz orqanlarının mürəkkəb fəaliyyətinin nəticəsi olan tələffüz səsləridir.Şifahi nitqin zəngin intonasiya imkanları bu hadisə ilə bağlıdır. İntonasiya nitqin melodiyası, nitqin intensivliyi (ucalığı), nitqin sürətinin müddəti, artması və ya ləngiməsi, tələffüz tembrindən yaranır. Şifahi nitqdə məntiqi vurğunun yeri, tələffüzün aydınlıq dərəcəsi, pauzaların olub-olmaması mühüm rol oynayır. Şifahi nitqin elə intonasiya müxtəlifliyi var ki, o, insan hisslərinin, yaşantılarının, əhval-ruhiyyəsinin və s.-nin bütün zənginliyini çatdıra bilir. Birbaşa ünsiyyət zamanı şifahi nitqin qavranılması həm eşitmə, həm də vizual kanallar vasitəsilə eyni vaxtda baş verir. Buna görə də, şifahi nitq ifadəliliyini artıraraq, baxışın təbiəti (həyəcan və ya açıq və s.) kimi əlavə vasitələrlə müşayiət olunur. məkan təşkili danışan və dinləyici, mimika və jestlər. Beləliklə, jest işarə edən sözə bənzədilə bilər (bəzi obyektə işarə edir), emosional vəziyyəti, razılığı və ya fikir ayrılığını, təəccübünü və s. ifadə edə bilər, təmas vasitəsi kimi xidmət edə bilər, məsələn, işarə kimi qaldırılmış əl. salamlaşma (jestlərin milli-mədəni xüsusiyyəti olsa da, ona görə də onlardan xüsusilə şifahi işgüzar və elmi nitqdə diqqətlə istifadə etmək lazımdır). Bütün bu linqvistik və ekstralinqvistik vasitələr şifahi nitqin semantik əhəmiyyətini və emosional zənginliyini artırır. Geri dönməzlik, mütərəqqi və xətti xarakter vaxtında yerləşdirilməsi şifahi nitqin əsas xüsusiyyətlərindən biridir. Şifahi nitqin müəyyən məqamına yenidən qayıtmaq mümkün deyil və bu səbəbdən natiq eyni vaxtda düşünməyə və danışmağa məcbur olur, yəni “yolda” kimi düşünür, ona görə də nitq səciyyələndirilə bilər. qeyri-bərabərliyi, parçalanması, bir cümlənin bir neçə kommunikativ müstəqil vahidlərə bölünməsi ilə, məsələn. “Rejissor zəng etdi. Gecikmiş. Yarım saata olacaq. Onsuz başlayın"(direktor katibinin istehsalat yığıncağının iştirakçılarına mesajı) Digər tərəfdən, natiq dinləyicinin reaksiyasını nəzərə almalı və onun diqqətini cəlb etməyə, xəbərə maraq oyatmağa çalışmalıdır. Buna görə də şifahi nitqdə intonasiya meydana çıxır mühüm məqamlar, bəzi hissələrin altından xətt çəkmək, aydınlaşdırmaq, avtomatik şərh etmək, təkrarlar; “Şöbə / il ərzində çox şey etdi / bəli / deməliyəm / böyük və vacib / / həm tədris, həm elmi, həm də metodik / / Yaxşı / təhsil / hamı bilir / / ətraflı şəkildə lazımdırmı / təhsil / / Xeyr / / Bəli / mən də düşünürəm / etmirəm / / "
Şifahi nitq hazırlanmış (məruzə, mühazirə və s.) və hazırlıqsız (söhbət, söhbət) ola bilər. Hazırlanmış nitq düşüncəliliyi, daha aydın struktur təşkilatı ilə seçilir, lakin eyni zamanda, natiq, bir qayda olaraq, nitqinin "yadda saxlanmasına" deyil, birbaşa ünsiyyətə bənzəməsinə, rahat olmasına çalışır. Hazırlanmamış şifahi nitq kortəbiiliyi ilə xarakterizə olunur. Hazırlanmamış şifahi ifadə (şifahi nitqin əsas vahidi, yazılı nitqdəki cümləyə bənzər) tədriclə, hissə-hissə, nə deyildiyini dərk etdikcə, bundan sonra nə deyilməlidir, nəyi təkrarlamaq, aydınlaşdırmaq lazımdır. Buna görə də, hazırlıqsız şifahi nitqdə çoxlu pauzalar və pauza doldurucularından (sözlər kimi) istifadə olunur. uh, hmm) natiqə gələcək haqqında düşünməyə imkan verir. Natiq dilin məntiqi-kompozisiya, sintaktik vəqismən leksik-fraza-məntiqi səviyyələrinə nəzarət edir, yəni. nitqinin məntiqli və ardıcıl olmasına əmin olur, fikrin adekvat ifadəsi üçün uyğun sözlər seçir. Dilin fonetik və morfoloji səviyyələri, yəni tələffüz və qrammatik formalar idarə olunmur, onlar avtomatik təkrarlanır. Buna görə də şifahi nitq daha az leksik dəqiqliklə, hətta mövcudluğu ilə xarakterizə olunur nitq səhvləri, qısa cümlə uzunluğu, ifadələrin və cümlələrin mürəkkəbliyini məhdudlaşdıran, iştirakçıların olmaması və iştirakçı növbələri, bir cümlənin bir neçə kommunikativ müstəqil cümləyə bölünməsi. İştirak və iştirakçı ifadələr adətən mürəkkəb cümlələrlə əvəz olunur, şifahi isimlər əvəzinə feillər işlənir, inversiya mümkündür. Nümunə olaraq, yazılı mətndən bir parça: “Daxili məsələlərdən bir qədər kənara çıxaraq qeyd etmək istərdim ki, Skandinaviya regionunun və bir sıra digər ölkələrin müasir təcrübəsinin göstərdiyi kimi, məsələ heç də monarxiyada deyil, siyasi təşkilat formasında deyil. lakin bölmədə siyasi güc dövlətlə cəmiyyət arasında”(“Ulduz”. 1997, No 6). Bu fraqment şifahi olaraq, məsələn, mühazirə zamanı təkrarlandıqda, o, təbii ki, dəyişdiriləcək və təxminən aşağıdakı formanı ala bilər: “Əgər biz məişət problemlərindən kənara çıxsaq, görərik ki, məsələ heç də ölkədə deyil. monarxiya, siyasi təşkilat şəklində deyil. Əsas məsələ hakimiyyətin dövlətlə cəmiyyət arasında necə bölüşdürülməsindədir. Bunu bu gün Skandinaviya ölkələrinin təcrübəsi də təsdiqləyir”. Şifahi nitq də yazılı nitq kimi normallaşır və tənzimlənir, lakin şifahi nitqin normaları tamam başqadır. “Şifahi nitqdə nöqsanlar deyilən bir çox qüsurlar – yarımçıq ifadələrin işləməsi, strukturun zəif olması, fasilələrin tətbiqi, avtoşərhçilər, kontaktorlar, reprizlər, tərəddüd elementləri və s. zəruri şərtşifahi ünsiyyət metodunun müvəffəqiyyəti və effektivliyi" * . Dinləyici mətnin bütün qrammatik və semantik əlaqələrini yaddaşında saxlaya bilməz və danışan da bunu nəzərə almalıdır, o zaman onun nitqi başa düşülür və qavranılır. Düşüncənin məntiqi hərəkətinə uyğun qurulan yazılı nitqdən fərqli olaraq, şifahi nitq assosiativ qoşmalar vasitəsilə açılır.