1 Fizyolojide temel kavram ve terimleri

Bir zarın bir tarafında iki veya daha fazla eriyik hâlinde katı madde varsa ve bu zar, bu maddelerden bazılarının geçmesine izin veriyorsa diyaliz olayı meydana gelir. Zarın geçmesine izin verdiği madde, bir tarafta yüksek yoğunlukta bulunuyorsa, bu madde diğer tarafa difüze olur. Böylece eriyikten bir kısım madde ayrılmış olur.

Sun'î böbrekte aynı prensiple çalışmaktadır. Hastanın kanı (her seferinde 500 mi kadar) bir dizi diyaliz tüpünden geçirilir. Diyaliz tüpünün dış tarafında, kanda bulunan ve difüze olabilen maddeleri aynı yoğunlukta taşıyan bir sıvı vardır. Ancak bu sıvıda, uzaklaştırılması istenen madde bulundurulmaz. Böyle olunca, uzaklaştırılması istenen maddeler (Örneğin üre), difüzyonla dış taraftaki sıvıya geçer. Kan için lüzumlu maddelerse dıştaki eriyiğe geçmez. Böylece, kan zararlı maddelerden temizlenmiş olur.

• Sun'î böbrekte aynı prensiple çalışmaktadır. Hastanın kanı (her seferinde 500 mi kadar) bir dizi diyaliz tüpünden geçirilir. Diyaliz tüpünün dış tarafında, kanda bulunan ve difüze olabilen maddeleri aynı yoğunlukta taşıyan bir sıvı vardır. Ancak bu sıvıda, uzaklaştırılması istenen madde bulundurulmaz. Böyle olunca, uzaklaştırılması istenen maddeler (Örneğin üre), difüzyonla dış taraftaki sıvıya geçer. Kan için lüzumlu maddelerse dıştaki eriyiğe geçmez. Böylece, kan zararlı maddelerden temizlenmiş olur.

Bir zarın iki tarafı arasında basınç farkı varsa, sıvı ve erimiş maddeler, basıncın yüksek olduğu taraftan düşük olduğu tarafa geçer. Bu olaya filtrasyon (süzülme) adı verilir. Burada zar, bir elek gibi iş görür ve gözeneklerinin büyüklüğüne göre madde geçişine izin verir. Madde ya da sıvının geçiş hızı, basıncın büyüklüğüyle doğru orantılıdır.

• Bir zarın iki tarafı arasında basınç farkı varsa, sıvı ve erimiş maddeler, basıncın yüksek olduğu taraftan düşük olduğu tarafa geçer. Bu olaya filtrasyon (süzülme) adı verilir. Burada zar, bir elek gibi iş görür ve gözeneklerinin büyüklüğüne göre madde geçişine izin verir. Madde ya da sıvının geçiş hızı, basıncın büyüklüğüyle doğru orantılıdır.

• Kılcal damarlardan eriyiklerin damar dışına çıkışı (ekstrasellüler sıvıya geçişi) fıltrasyonla olur.

Canlı hücrelerin membranında, bir potansiyel farkı (gerilim) vardır. Bu potansiyel fark, uygun metotlarla ölçülebilir. Hücre zarında dinlenim potansiyeli denilen bu olay, hücre türüne göre değişiklik gösterir. Hücrelerin etkinlik göstermedikleri bir dönemde (örneğin kas hücresinin kasılmadığı, salgı hücresinin salgı yapmadığı dönem), tespit edilen potansiyel farkına dinlenim potansiyeli denir. Hemen hemen tüm hücrelerde hücre içi, hücre dışına göre negatif bir potansiyele sahiptir. Bu potansiyel farkının sebebi, intrasellüler sıvıyla ekstrasellüler sıvı arasındaki iyonların farklı dağılışıdır. Hücre zan seçici geçirgen olduğu için, hücre içi ve hücre dışı sıvıların içerdikleri madde konsantrasyonu da farklılık göstermektedir. Oluşan bu farkın sebebi, Na* , Cl" ve K+ iyonlarından kaynaklanır. Hücre içindeki anyonların büyük kısmı negatif yüklü proteinlerdir.

• Canlı hücrelerin membranında, bir potansiyel farkı (gerilim) vardır. Bu potansiyel fark, uygun metotlarla ölçülebilir. Hücre zarında dinlenim potansiyeli denilen bu olay, hücre türüne göre değişiklik gösterir. Hücrelerin etkinlik göstermedikleri bir dönemde (örneğin kas hücresinin kasılmadığı, salgı hücresinin salgı yapmadığı dönem), tespit edilen potansiyel farkına dinlenim potansiyeli denir. Hemen hemen tüm hücrelerde hücre içi, hücre dışına göre negatif bir potansiyele sahiptir. Bu potansiyel farkının sebebi, intrasellüler sıvıyla ekstrasellüler sıvı arasındaki iyonların farklı dağılışıdır. Hücre zan seçici geçirgen olduğu için, hücre içi ve hücre dışı sıvıların içerdikleri madde konsantrasyonu da farklılık göstermektedir. Oluşan bu farkın sebebi, Na* , Cl" ve K+ iyonlarından kaynaklanır. Hücre içindeki anyonların büyük kısmı negatif yüklü proteinlerdir.

Aksiyon potansiyelinden sonra, yani hücrenin kendi özel yapısına göre etkinlik gösterip (örneğin kas hücresinin kasılması vb.) tekrar eski hâline dönmesinden sonra, dinlenim potansiyeline geçiş süreci başlar. Na iyonu, aktif taşınmayla devamlı hücre dışına; K iyonuysa hücre içine taşınmasıyla zar dinlenim potansiyeline geçmiş olur. Bu geçiş sonucunda hücre içindeki K* konsantrasyonu, dışarıya göre yaklaşık olarak 50 kat artarken; Na konsantrasyonu, yaklaşık olarak 10 kat düşer.

• Aksiyon potansiyelinden sonra, yani hücrenin kendi özel yapısına göre etkinlik gösterip (örneğin kas hücresinin kasılması vb.) tekrar eski hâline dönmesinden sonra, dinlenim potansiyeline geçiş süreci başlar. Na iyonu, aktif taşınmayla devamlı hücre dışına; K iyonuysa hücre içine taşınmasıyla zar dinlenim potansiyeline geçmiş olur. Bu geçiş sonucunda hücre içindeki K* konsantrasyonu, dışarıya göre yaklaşık olarak 50 kat artarken; Na konsantrasyonu, yaklaşık olarak 10 kat düşer.

Dinlenim durumundaki hücre zarı, Na+ iyonları için az geçirgendir. Onun için Na+ konsantrasyonunun düşmesi, geriye difüzyonla tekrar yükseltilemez. Hücre zan, K+ için nispeten geçirgendir. Büyük konsantrasyon değişikliği yüzünden K+ iyonları, hücre içinden dışına bir miktar difüze olabilir. Zar, Cl ~ iyonları için de geçirgendir. Ancak Cl~ iyonlarının, bu potansiyel değişim üzerine pek fazla etkisi olmamaktadır (9. Şekil).

• Dinlenim durumundaki hücre zarı, Na+ iyonları için az geçirgendir. Onun için Na+ konsantrasyonunun düşmesi, geriye difüzyonla tekrar yükseltilemez. Hücre zan, K+ için nispeten geçirgendir. Büyük konsantrasyon değişikliği yüzünden K+ iyonları, hücre içinden dışına bir miktar difüze olabilir. Zar, Cl ~ iyonları için de geçirgendir. Ancak Cl~ iyonlarının, bu potansiyel değişim üzerine pek fazla etkisi olmamaktadır (9. Şekil).