1-kurs talabalari uchun Xiva – 2022 yil 1-mavzu. Kirish. Qadimgi Sharq tarixi manbashunosligi

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
MA’MUN-UNIVERSITETI NODAVLAT TA’LIM MUASSASASI



JAHON TARIXI FANIDAN O‘QUV MATERIALLARI
(1-kurs talabalari uchun)


Xiva – 2022 yil
1-mavzu. Kirish. Qadimgi Sharq tarixi manbashunosligi
Reja:

1. 
   Qadimgi Sharq tarixi manbashunosligi va tarixshunosligi tushunchasi
   
2. 
   Ikki daryo oralig’i (Mesopotamiya) manbashunosligi va tarixshunosligi.
   
3. 
   Kichik Osiyo tarixi manbashunosligi, arxeologik izlanishlar.
   
4. 
   Qadimgi Eron manbashunosligi va tarixshunosligi.
   
5. 
   Qadimgi Xitoy manbashunosligi. Arxeologik yozma manbalar.
   

Qadimgi Sharq tarixi manbashunosligi va tarixshunosligi tushunchasi. XIX asrda fan tariqasida Yevropada yuzaga kelgan. Qadimgi Sharq tarixi manbashunosligi hujjatlar bilan ishlash tizimi ikki xil turga (asosiy manbalar va ikkilamchi) bo‘lib o‘rganiladi. Fransiya arxeolog olimlari hamda London akademiyasi mutaxassislari rahbarligida ushbu yo‘nalish ilk bor o‘rganila boshlandi. Manba turlari va uni o‘rganish metodikasi ishlab chiqilib, yil sayin mukammallashib borgan. Qadimgi yozma manbalar sfragistika va numizmatikasiga ham ahamiyat berilib, Qadimgi Misr tarixini yozish usutlari doimiy taraqqiy etib borgan. Ierogliflami o‘qish markazlari Yevropaning qator yirik shaharlarida yuzaga kelgan. Bu yo‘lda nainki Misr, balki, Mesopotamiya, Xettlar, Finikiya, Eron, Xitoy, Hindiston sivilizatsiyalarini o‘rganish dolzarb masala bo‘lib qoldi. Arxeologik manbalami tahlil qilish va yozma manbalar bilan solishtirib xronologiyasini belgilash Qadimgi Sharq tarixi manbashunosligini o‘rganishda asosiy omil bo‘lib xizmat qildi. Qadimgi Misr me’moriy yodgorliklarida bitik toshlar tarzida yozilgan manbalar muhim ahamiyat kasb etadi. Qadimgi Misr tarixshunosligi va manbashunosligi ilk bor S.Sassi, J.F. Shampalyon va boshqalaming asarlarida tilga olingan. Shu bilan birgalikda G.Karteming arxeologik izlanishlari va Tutanxamon maqbarasining ochilishi olamshumul ahamiyatga ega. Qadimgi Misr yozuvi J.Shampalyon tomonidan ilk bor o'qilganda aynan M anefon yozib qoldirgan ma’lumotlar bilan taqqoslangan.
Qadimgi Misr arxeologiyasi, tarixshunosligi va manbashunosligini o‘rganish maktablari orasida AQSH olimlarining faoliyatini ham alohida ta’kidlab o‘tish kerak. Bularga R. Michel, J. Assman, I. Edvars, B. Braen (Xopkins universiteti), A. Vallis, D. Rosalie, V. Devis (K alifom iya universiteti), K. Bart. (Boston universiteti) va boshqalar misol bo‘la oladi.
Ingliz Misrshunosligi maktabi vakillariga hozirda Y. Shou (Liverpul universiteti), J. Teylor (Britaniya muzeyi), L. Edmund (Buyuk Britaniya va Irlandiya Anropologiya instituti), A. Rudolf, A. Dodson, D. Xilton, N. Revis va boshqa olimlami ta ’kidlab o‘tish mumkin. Ularga qadar yirik misrshunos olimlar N. Devis, X. Farmer, V. Simpson, kabilar faoliyat olib borganlar.
Germaniya misrshunosligi maktabi olimlaridan dastlab L.Klebs, M. Burxard, X.Buxxols va hozirgi kunda S. Xendriks va S. Saydlmayer kabilarning mehnati kattadir.
Qadimgi Misr adabiyotida Ipuser yozma bitiklari Misrda bo‘lib o'tgan qo‘zg‘oionlar haqida ma’lumot beradi. “Aka-uka haqida ertak”, " Marhumlar kitobi”, “Ajal shahzodasi” kabilarda Qadimgi Misr dini va adabiyotiga oid ma’lumotlar uchraydi.
Ikki daryo oralig‘i (Mesopotamiya) manbashunosligi va tarixshunosligi ham XIX asr ikkinchi yarmida ilk bor o‘rganila boshlandi. Yozma m anbalar asosan sopol taxtachalarda bitilgan boMib, mixxat yozuvining yorqin xususiyatlarini o^zida aks etgan. Shu bilan birgalikda “Shulgi qonunlari” va “Xammurapi qonunlari” yozib qoldirilgan bo‘lib, ularning aksariyati bazalt toshga mixxat yozuvida bitilgan. Shumer-Akkad hukmdorlar ro‘yxati e’tiborga sazovordir. Limmu Berrouz m a’lumotlari Qadimgi Mesopotamiya tarixshunosligida muhim ahamiyatga ega.
Kichik Osiyo tarixi manbashunosligi XIX asr ikkinchi yarmida o‘rganilib, 1870-yildan boshlab e’tibor qozona boshladi. Arxeologik izlanishlarda olimlar Xett sivilizatsiyasi bilan ilk bor tanishishgan. Chatal Guyuk, Troya kabi mashhur manzilgohlar G.Shliman, D. Mellard, B. Grozniylar tomonidan o‘rganilgan.
Mil. avv. XIII asr oxiridan “dengiz xalqlari” hujumidan so‘ng inqirozga uchragan X ett davlati haqida tarixiy m a’lumotlar XX asr boshlarigacha juda kam bo‘lgan. T o‘g ‘ri ushbu davrgacha Kichik Osiyo va Suriyaning shim olidan qadimiy m ixxat yozuvlar va tasvirlar topilgan edi. Ammo ulami davrlashtirish va xronologiyasini belgilash o‘sha davr uchun muammoli bo‘lgan. 1887-yilda tarixchi arxeologlar Tell-Amama arxividagi diplomatik yozishmalarni tarjima qilganlarida Xett podshosining Misr bilan diplomatik aloqalar olib borgani aytib boriladi. Bu esa Kichik Osiyoda qadimda yana bir ulkan davlat boMganini ta’kidlar edi.
1906-yilga kelib m ashhur Germaniyalik olim Y. G. Vinkler Bugozgoy degan joyda (hozirgi Turkiya Respublikasi) Xett davlati poytaxti Xattusani arxeologik izlanishlar natijasida topishga muvaffaq bo‘ladi. Natijada Yaqin Sharq tillarida (akkad, xuritt, arsava va boshqa) yozilgan o‘n minglab loy taxtachalardan iborat mixxat yozuvlar va hatto Xett davlati Misr podsholigi o‘rtasida tuzilgan tinchlik shartnomasining mixxat shakli topildi. Chexiyalik olim B. Grozniy (keyinchalik yirik xettolog) 1915-yilda chuqur lingvistik tadqiqotlardan so‘ng qadimgi xett tili hind-yevropa tillar oilasiga mansubligini isbotlaydi. Taniqli tadqiqotchi olim A. Getse 1933-yiIga kelib Xett davlati tarixini dastlab umumiy o‘rganishga urinadi. Shu bilan birga A. Getse 1933-yilda Kichik Osiyo tarixini ilmiy asosda yozishga harakat qiladi. Olim Xett davlati harbiy ishi va sulolalari tarixiga asosiy e'tiborini qaratadi. U Qadimgi Xett jamiyatining ijtimoiy-siyosiy muassasalari o‘xshashligiga (yer-mulk, majburiyatli yer egaligi) asoslanib xettlam ing ijtimoiy tizimini chuqur o‘rganadi. Taniqli lingvist va arxeologlar xett madaniyati asoslarini yaratishda xattilarga(protoxettlami) xurrit qabilalarining ta’sirini tadqiq etdilar.
Qadimgi Xett podsholigi tarixini o‘rganishda rus xettshunoslik maktabi vakillaridan taniqli sobiq sovet olimlaridan B. Y. Aleksandrov, V. G. Ardzinba, A. V. Volkov, N. N. Nepomnyashiy, G. G. Giorgadze, G. I. Dovgyalo, V. V. Ivanov, A. Y. Nagovitsin va boshqalaming mehnati katta hisoblanadi.
Qadimgi Suriya, Falastin, Finikiya manbashunosligi va tarixshunosligi bevosita Misr tarixi bilan bog‘liqdir. Yozma manbalardan Tavrot va Bibliya (Injil) asosiy muhim manbalardan biri hisoblanadi. Chunki Yevropa olimlari XIX asr 2-yarmida Mesopotamiyadagi manzilgohlami aynan diniy-mafkuraviy omillar asosida izlanishlar olib borgan holda arxeologik manzilgohlami topishga intilishgan. Ammo bu har doim ham ijobiy natijalami bermagan.
Qadimgi Eron manbashunosligiga oid qator m a’lumotlar Naqshi Rustam, Behistun qoyatosh bitiklari va Persopol saroyidan topilgan yozma manbalar muhim hisoblanadi. Shuningdek, o‘troq dehqonchilikka oid sivilizatsiya asosida paydo bo‘lgan arxeologik manzilgohlar: Joytun, Jarmo, Suza, Shaxtepa, Marlik, Ekbatan, Persopollarni misol keltirish mumkin. Qadimgi Eron tarixiga oid yunon manbalar Gerodot, Arrian, Aristobul, Strabon va boshqa olimlaming asarlarida ko'rsatib o‘tilgani ta’kidlab o‘tiladi.
Qadimgi Hindiston manbashunosligi Moxendjadaro, Xarappa, Lotxal, Kalibangan, Pataliputra, Taksilladan topilgan arxeologik yozma va rnoddiy m anbalar muhimdir. M anu qonunlari, Artxashastrada Braxmanlar jam iyati borasida mulohazalar berilgan.
Qadimgi Xitoy manbashunosligini o‘rganish XIX asrdan boshlandi. Yozma manbalar Shidszi, Xanshu, Xouxansha, Veyshuda qadimgi Xitoy manbashunosligi o‘z aksini topgan. Anyan, Loyan, Sin Shi Shuandi maqbarasidan moddiy manbalar topilib o'rganilgan. Anyan yozma manbalari asosan ijtimoiy hayotga oid ma’lumotlarda keltirilgan. Sima Szyan solnomasi ayniqsa muhimdir.
Yozma manbalarda ta’kidlanishicha mil. avv. 2000-1775 -yillarda XII sulola fir’avnlari mamlakatni barqaror holatga keltirdilar. Fir’avn Mentuxotep III davrida, Misr arxitekturasida (Madinat Xabu) sezilarli o‘zgarishlar yuzaga keldi. Shohlar vodiysida qurilishida ham qator yutuqlarga erishiladi.
Qadimgi Mesopotamiya tarixi manbashunosligi. Shimoliy Mesopotamiya va Suriyaning tarixiy taraqqiyoti bevosita bir-biriga bog‘liq. Akkad va keyinchalik Ossuriya tarixining ko‘hna mixxat yozuvlarida yoritilishi e’tiborga loyiqdir. XX asr boshlarida Mesopotamiyada arxeologik ekspeditsiyalarning amalga oshirish ko‘lami kengaydi. Fransiyalik arxeolog Anri de Jenuyak 1912-1914- yillar oralig‘ida Kish shahar-davlati qoldiqlarida ilk qazilma ishlarini olib borgan edi. So‘ngra 1923-1933-yillarda Oksford muzeyi homiyligida Stiven Lengdon boshchiligida ingliz-amerika ekspeditsiyasi ham qazilma ishlarini davom ettirilganlar. Aynan Kishdan Mesopotamiya shaharlari orasida gegemonlikka erishish jarayoni kuchaygan edi.
Hozirda Qadimgi Mesopotamiya tarixi va manbashunosligi bilan AQSH va Buyuk Britaniya universitetlari olimlaridan Y. Bottero, J. Kuper, S. Dalli, S. Bauer, V. Lambert kabilar faoliyati muhim hisoblanmoqda. Chunki ushbu olimlar tomonidan Qadimgi Mesopotamiya tarixi xronologiyasiga oid muhim o‘zgarishlar kiritildi.
Qadimgi Elam markazi Suza shahrida arxeologlar qora bazalt toshga bitilgan qonunlar to‘plamini topdilar. Toshbitik elamliklaming Shummerga yurishlari vaqtida o‘lja sifatida Suzaga olib kelingan. Mazkur qonunlami Bobil hukmdori Xammurappi adolat homiysi va quyosh xudosi Shamashdan olayotgan vaqti tasvirlangan. Mutaxassislar ushbu qonunlami ikki yuzdan ortiq moddalarga bo‘lganlar. Ulardan faqatgina 247 ta moddasi bizga qadar saqlanib qolgan. Garchand qonunlar juda shafqatsiz bo‘lsa-da o‘sha zamon quldorlik jamiyati ruhiga mos edi.
Mil. avv. XXI asrda Shumer va Akkad markazlashgan davlati yerlariga chorvador amariy qabilalari hujumlari boshlanadi. Natijada qadimgi M esopotamiyaning siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy hayotida sezilarli o'zgarishlar bo‘ldi. Markazlashgan davlat parchalanib ketadi va siyosiy inqiroz yuzaga keladi. Elam davlati kuchayib Mesopotamiyaning janubidagi shahar-davlatlarini o‘z ta’sir doirasiga oladi.
Qadimgi Mesopotamiya tarixida mil. avv. XX-XVI asr boshlari Bobil podsholigi tarixi bilan bevosita bogMiq. Bobil hukmdori Xammurapi (mil. avv. 1792-1750) Elamga qarshi chiqadi va mil. avv. 1755-yilda ulami shumerdan siqib chiqarishga muvaffaq bo'ladi. Keyingi mixxat yozuvlarida bu haqida qator ma’lumotlar keltirilgan.
Chikago instituti arxeolog olimlari R. Beydvud, L. S. Breydvud, B. Xaular M esopotamiya tarixiga oid qator ma’lumotlar keltirdilar. Al-Ubayda keramikasi Ur va Eredu madaniyatidan nisbatan farq qiladi. Ya’ni, qushlar va hayvonlar tasviriga boyroq. Qadimgi Bobil podshosi Xammurapi qonunlari Bobil va qadimgi Sharq huquqshunosligi haqidagi eng muhim manbalardandir. Mil. avv. II ming yilliklardagi Bobil ijtimoiy-iqtisodiy hayoti haqida eng to'liq ma’lumotlar aks etgan qonunlar davlat rolini mustahkamlashga xizmat qilgan. Ulami o‘rganish orqali qadimgi Bobilning xo‘jaligi, (qishloq xo‘jaligi, hunarmandchilik, savdo va sudxo‘rlik), ijtimoiy tuzumi (yerga egalik shakllari, qulchilik, jam oa, oila, huquq va boshqalar) haqida nihoyatda boy va ahamiyatli ma’lumotlarga ega bo‘lamiz.
Qadimgi Eron va Xitoy tarixi manbashunosligi. Ahamoniylar davlati haqida muhim manba sifatida qadimgi Eronning podshosi Doro I ning Behistun bitiklari, Gerodotning 9 muzadan iborat “Tarix” kitobida keltirilgan m a’lumotlar ahamiyatlidir. Behistun qoya toshiga podsho Doro I ning buyrug‘i bilan mixxat yozuvida Kir II ning o‘g ‘ii Kambiz II ni taxtga kelishi vaqtinchalik taxtni kohin Gaumata egallagani, Doro I ning uni hokimiyatdan chetlashtirilgani haqida so‘z boradi. U 23 satraplikni qayta birlashtirganligi haqidagi ma’lumotlami yozib qoldirgan. Bu yo‘lda bir necha o‘nlab ichki nizolarga chek qo‘ygani va qo‘zg‘olonlami bostirganligi haqida Behistunda keltirib o'tgan. Qadimgi yunon tarixchisi Gerodotning kitobida Ahamoniylar imperiyasi, yunon-fors urushlari haqida m a’lumotlarda aytib o‘tiladi. Ayniqsa, Gerodot Doro I ning o‘z imperiyasini 20 ta satraplikka bo‘lgani, ularning har biriga soliq belgilaganligi haqidagi ma’lumotlar muhimdir. Taniqli antik davr tarixchisi Ksenofontning "Iqtisodiyot” asarida ahamoniylar davridagi harbiy islohotlar hamda Suza shahrida saroy qurilishi haqidagi ma’lumotlar qoldirilgan. Shu bilan birga Eron hukmdorining Ioniya hokimi Gadatga yozgan xatida ham qimmatli ma’lumotlar keltirilgan. Qadimgi Eron manbashunosligiga oid tarixiy m a’lumotlar, mixxatda bitilgan yozuvlar va antik davr olimlarining obyektiv hamda subyektiv fikrlariga asoslanadi.
Shuningdek, qadimgi davr olimlaridan Strabon, Aristotel, Esxil. Mark Porsiy Katon, Arrian, Pliniy, Chjan Szyan, Sima Szyan, Ban Gu va boshqalam ing asarlari muhim m anba hisoblanadi. Qadimgi Xitoy tarixi haqidagi ma’lumotlami Ban Chyao, Ban Chjao, Sima Szyan va Fan E asarlarida, Xan imperiyasi tarixiga oid solnomalardan topishimiz mumkin.
Ushbu asarlarda Sya, Shan-In, Chjou, “Chunsu” davri (Ko‘p podsholiklar), “Chjango” davri (Kurashayotgan podsholiklar) va Sin davlatlari tarixi haqidagi qimmatli m a’lumotlar keltiriladi. Shu bilan birga “Shi Szi”, “Xan Shu”, “Xou Xan Shu” tarixiy solnomalarining ahamiyati borasida so‘z boradi.