1. Kursun öyrənilməsinin əhəmiyyəti və məqsədi

13.Ailə üzvlərinin hüquq və vəzifələri 
Valideynlərin və uşaqların hüquq və vəzifələri 
Uşağın həyata göz açması, uşağın doğulması ona həyat vermiş qadın və kişinin 
həyatında mühüm hadisədir. Konkret validynlərdən törəmiş uşaqlar valideynlərin 
nikahda olub-olmamasından asılı olmayaraq onların arasında hüquqi 
münasibətlərin yaranması üçün əsasdır. Uşaqlarla valideynlərin və ya valideynlərin 
birgə və ya ayrı yaşamalarından asılı olmayan bu qan qohumluğu “uşaqların 
mənşəyi” termini ilə əhatə olunur. Lakin valideynlərin və uşaqların hüquq və 
vəzifələri qanunvericiliklə müəyyən olunmuş qaydada uşağın mənşəyinin təsdiq 
olunmasına əsaslanır (Ailə Məcəlləsinin 43-cü maddəsi). 
Azərbaycan Respublikasında ailə qanunvericiliyi beynəlxalq hüquq normalarına və 
ümumbəşəri prinsiplərə söykənərək ailədə uşaqlara keçmişdən miras qalmış 
valideyn qayğısının passiv obyekti kimi münasibətdən əl çəkmiş, yetkinlik yaşına 
çatmayan uşaqların ailədə hüquqi statusunu konkretləşdirən normalar təsbit 
etmişdir. Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı Uşaq hüquqları haqqında 
Konvensiya uşağı özünün hüquqlarının müəyyən mənada həyata keçirilməsi və 
müdafiəsinə malik olduğu müstəqil şəxsiyyət gözündə görür. Konvensiyada təsbit 
olunmuş normalara əsalanaraq və bu sənədin prinsiplərini rəhbər tutaraq 
Azərbaycan Respublikasının ailə qanunvericiliyi ailədə uşaqların hüquqlarına həsr 
edilmiş müddəalarda uşağın hüquqlarının və mənafelərinin hərtərəfli müdafiəsinə 
təminat vermişdir. Azərbaycan Respublikasının Ailə Məcəlləsində Azərbaycanda 
ailənin ümumbəşəri prinsiplər əsasında qurulmasına təminat verilir (Ailə 
Məcəlləsinin 3.0.1-ci maddəsi). Azərbaycan Respublikasında ailənin dövlət 
himayəsində olmaqla, analığın, atalığın və uşaqlığın qanunla mühafizə edilməsini 
təsbit edən norma ailə münasibətlərini məhz uşaqların hüquq və mənafeləri 
mövqeyindən tənzimlənməsini nəzərdə tutan müddəa kimi başa düşülməlidir. 
BMT-nin Uşaq hüquqları haqqında Konvensiyasının 1-ci maddəsində uşaq 
anlayışının tərifi verilmişdir. "Hər bir insan 18 yaşına çatanadək bu Konvensiyanın 
məqsədləri üçün uşaq sayılır, bir şərtlə ki, uşaq barəsində tətbiq edilə bilən qanuna 
görə o, yetkinlik yaşına daha əvvəl çatmamış olsun". Buna müvafiq olaraq uşaq 
anlayışının tərifi Azərbaycan Respublikasının Ailə Məcəlləsinin 49.1-ci 
maddəsində də verilmişdir. Bu maddəyə görə 18 yaşına (yetkinlik yaşına) 
çatmayan və tam fəaliyyət qabiliyyəti əldə etməyən şəxslər uşaq hesab olunurlar. 
Ailə qanunvericiliyinin nəzərdə tutduğu hüquq fəaliyyət qabiliyyəti, yəni şəxsin öz 
hərəkətləri ilə ailə qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş hüquqlar əldə etmək 
qabiliyyəti uşağın doğulduğu andan əmələ gəlir. Yetkinlik yaşına çatmayan uşağın 
nikaha daxil olması (Mülki Məcəllənin 28.6-cı maddəsi) və emansipasiya (Mülki 
Məcəllənin 28.4-cü maddəsi) nəticəsində tam fəaliyyət qabiliyyətli sayılması onun 
uşaq hesab edilməsini istisna etmir (əlbəttə qanunun özünün nəzərdə tutulan halları 
çıxmaq şərti ilə) : məsələn, Ailə Məcəlləsinin 113.2.1-ci maddəsində yetkinlik 
yaşına çatmamış uşaq tam fəaliyyət qabiliyyəti əldə etdikdə alimentin 
ödənilməsinə məhkəmə qaydasında xitam verilir. 

---

On altı yaşı tamam olmuş yetkinlik yaşına çatmayan vətəndaşın yaşayış yerinin 
qeydiyyatı onun şəxsiyyət vəsiqəsi əsasında aparılır. 
Azərbaycan Respublikası vətəndaşının Azərbaycan Respublikası ərazisində 
şəxsiyyətini təsdiq edən sənəd Azərbaycan Respublikası vətəndaşının şəxsiyyət 
vəsiqəsidir. 
Uşağın hüquqları və qanuni mənafeləri pozulduqda, o cümlədən valideynləri (və 
yaxud onlardan biri) uşağın təhsili, tərbiyəsi üzrə vəzifələrini yerinə yetirmədikdə 
və ya valideynlik hüquqlarından sui-istifadə etdikdə, uşaq öz hüquqlarını qorumaq 
üçün müvafiq icra hakimiyyəti orqanına, 14 yaşına çatdıqda isə məhkəməyə 
müraciət etmək hüququna malikdir. Ailə qanunvericiliyində uşağın öz fikrini 
bildirmək hüququ onu göstərir ki, qanunverici uşağı şəxsiyyət kimi qəbul edir, 
onun maraqlarına, qanuni mənafelərinə toxunan məsələlərə dair fikrini bildirmək 
hüququna hörmətlə yanaşır. Bu hüquqların yerinə yetrilməsi üçün Qanun uşağa 
təminat verir. 
BMT-nin Uşaq hüquqları haqqında Konvensiyasının 8-ci maddəsinə uyğun olaraq 
hər bir uşaq özünün fərdiliyini qoruyub saxlamaq hüququna malikdir. 
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 17-ci maddəsinin II bəndində 
göstərilmişdir: “Uşaq qayğısına qalmaq və onları tərbiyə etmək valideynlərin 
borcudur. Bu borcun yerinə yetirilməsinə dövlət nəzarət edir." 
Valideynlərin hüquq və vəzifələrinin bərabərliyi prinsipi onların nikahda olub-
olmamasından asılı olmayaraq həyata keçməlidir. Ona görə də valideynlər arasında 
bu və ya digər məsələnin həllində fikir müxtəlifliyi əmələ gələrsə onlar (onlardan 
biri) mübahisənin həlli üçün müvafiq icra hakimiyyəti orqanına və ya məhkəməyə 
müraciət edə bilərlər (Ailə Məcəlləsinin 60.3-cü maddəsi). 
Qeyd etmək lazımdır ki, valideynlər öz hüquqlarını qanunla müəyyən olunmuş 
qaydada və istənilən şəraitdə uşaqlarının mənafelərinə uyğun şəkildə həyata 
keçirməlidirlər. Validylər özbaşına valideynlik hüquqlarının başqa şəxslərə 
ötürülməsinə dair qərar qəbul edə bilməzlər. Valideynlik hüququ özgəninkiləşdirilə 
bilməz. Valideynlərin öz uşaqlarından imtina etməsi, yəni valideynlik 
hüquqlarından imtina etmələri yalnız müstəsna hallarda və qanunla müəyyən 
olunmuş qaydada mümkündür (Ailə Məcəlləsinin 122-123-cü maddələri). 
Valideyn hüquqlarından məhrumetmə və validyenlik hüquqlarının 
məhdudlaşdırılması da yalnız qanunla müəyyən olunmuş əsaslar üzrə mümkündür 
(Ailə Məcəlləsinin 64, 68-ci maddələri). Qeyd etmək lazımdır ki, valideynlik 
hüquqları müddətlidir, yəni müvəqqəti xarakter daşıyır. Bu hüquqlar uşaq doğulan 
andan yaranır, onların xitam edilməsi – Ailə Məcəlləsinin 56.2-ci maddəsində 
nəzərəd tutulan halların meydana gəlməsilə bağlıdır. 

---