1 ma’ruza axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining iqtisodiyotdagi o‘rni va vazifalari reja

Raqamli iqtisodiyot - bu iqtisodiyotni boshqarish taktikasi, bu erda raqamli
bilim va ma’lumotlar ishlab chiqarishning asosiy omili, zamonaviy
axborot tarmoqlari axborot tashuvchisi, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) esa samaradorlik va optimallashtirishning harakatlantiruvchi kuchidir.
Shunday qilib, raqamli iqtisodiyot bu elektron texnologiyalarga bog‘liq bo‘lgan ishlab chiqarishdir. Yangi iqtisodiy modelning vazifasi zamonaviy raqamli texnologiyalardan foydalangan holda ishlab chiqarilayotgan tovar va xizmatlar sifatini oshirish orqali fuqarolar hayotini yaxshilashdir. Raqamli iqtisodiyot juda tez sur’atlar bilan rivojlanmoqda. Moliyachilarning fikriga ko‘ra, yaqin kelajakda ushbu sektorning barcha ishtirokchilari sezilarli darajada “raqamli dividendlar” olishadi.
Ular orasida ishsizlik darajasining pasayishi, mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarining pasayishi ham kuzatiladi. Ko‘p yillar davomida iqtisodiyot an’anaviy burchak nuqtai nazaridan ko‘rib chiqildi, bu erdan shaxslararo munosabatlar va protseduralarning yaxshi o‘rnatilgan modellari mavjud edi. Ammo axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining jadal rivojlanishi, ularning hayotning barcha
sohalariga istisnosiz global kirib borishi aloqa modellarini tubdan o‘zgartirdi. AKTning jadal rivojlanishi tufayli endi barcha kerakli biznes operatsiyalarni bajarish va hujjat aylanishini masofadan turib yuqori samaradorlik bilan amalga oshirish mumkin bo‘ldi. Va allaqachon ushbu bosqichda ham arzonroq, ham tezroq sodir bo‘ladi.
Shuningdek, zamonaviy jamoat nutqida “axborotlashgan jamiyat” atamasi tez-tez ishlatiladi - bu ma’lumot va bilim eng qimmat tovar bo‘lgan jamiyatning ushbu turidir. Bugungi kunda iqtisodiy rivojlanishning harakatlantiruvchi kuchi aynan ular emas, balki tugaydigan resurslardir. Raqamli texnologiyalar, o‘z navbatida, ularning qiymatini yuqori sifat darajasiga etkazadi. Buni yuqori iqtisodiy qiyoslash va ko‘p tomonlama ma’lumotlarni uzatish bilan umumiy iqtisodiy xarajatlarni kamaytirish orqali amalga oshiradi. Shu bilan birga, iqtisodiy o‘sish sur’atlari bir necha bor ortib bormoqda. Bundan tashqari, mohiyat sifatida raqamli iqtisodiyot nafaqat tijorat aloqalari bilan cheklanib qolmaydi, balki yuqorida aytib o‘tilganidek, davlat xizmatlarini olishdan tortib to shaxsiy buyurtmalarga va Internetda tovarlar va xizmatlarni sotib olishga qadar jamiyatning barcha sohalariga ta’sir qiladi.
Raqamlashtirishning iqtisodiyot va jamiyatga ta’sirini ko‘rib chiqamiz:

• 
  Axborot texnologiyalari yuqori tezlikda va ular yordamida qayta ishlangan katta hajmdagi ma’lumotlar tufayli zamonaviy iqtisodiyotni jadal rivojlantirish uchun katalizator hisoblanadi.
  
• 
  Axborot va axborot texnologiyalari boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun yuqori qiymatga ega bo‘lgan maxsus mahsulot sifatida ishlaydi.
  
• 
  Inson hayotida axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish ko‘plab kundalik masalalarni (uy-joy kommunal xizmatlari uchun to‘lov, jismoniy shaxslarga bank xizmatlari ko‘rsatish, chiptalarni onlayn bron qilish va boshqalar) hal qilishni tezlashtiradi va osonlashtiradi.
  

Prezident Oliy Majlisga Murojaatnomasida iqtisodiyotni rivojlantirishning tizimli dasturini taklif qildi. O‘zining nutqida davlat rahbari mamlakatni o‘zgartirishning strategik vektorini ochib berdi, bu o‘rta muddatli istiqbolda katta afzalliklarga ega bo‘lishi mumkin. Hisobotning uchta ustuvor yo‘nalishi orasida etakchi o‘rin raqamli iqtisodiyotga berilgan. Mamlakat rahbarining so‘zlariga ko‘ra, yaqin besh yilda O‘zbekiston uchun ustuvor vazifa raqamli iqtisodiyotga tezlik bilan o‘tish bo‘ladi. Prezident ta’kidlaganidek, raqamli iqtisodiyotni shakllantirish uchun tegishli infratuzilma, ulkan mablag‘ va mehnat resurslari talab etiladi va bu bugun amalga oshirilishi kerak, aks holda ertaga kech bo‘ladi.
Raqamli iqtisodiyotga bo‘lgan qiziqish, shuningdek, olimlar,
xalqaro tashkilotlar, xususan Jahon taraqqiyoti hisobotida: Jahon bankining raqamli dividendlari tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki, axborot texnologiyalari dunyoning barcha mamlakatlarining iqtisodiy rivojlanishida istisnosiz tobora muhim ahamiyat kasb etganligi aytib o‘tildi. Ularning ta’kidlashicha, hozirgi vaqtda dunyo aholisining taxminan 40 foizi Butunjahon Internet tarmog‘iga ulangan. Tovarlar va xizmatlarni sotish, davlat xizmatlarini ko‘rsatish va fuqarolarni o‘qitish uchun raqamli texnologiyalardan foydalanish jamiyat farovonligi o‘sishi, moddiy foyda va davlat boshqaruvining shaffofligi deb tushuniladigan “raqamli dividendlar” ni olishga imkon beradi.
Yangi modelni ishlab chiqish raqamli inqilobdan boshlandi - mexanik va analog elektron texnologiyalardan raqamli elektronikaga o‘tish, 1950 yillarning oxirida paydo bo‘ldi. Jahon iqtisodiyotini qamrab olgan ushbu jarayon ko‘lami, sur’ati va geografiyasi jihatidan juda ta’sirli. 1960-yillardan boshlab raqamli innovatsiyalar butun dunyo bo‘ylab ketma-ket to‘lqinlarda tarqalib, Qo‘shma Shtatlar, Evropa va Ittifoqning ilmiy epitsentrlaridan kelib chiqdi. Ushbu bosqichlarning har biri avvalgi bosqichga qaraganda ancha intensiv bo‘lib, yangi mintaqalarni qamrab oldi va iqtisodiyotga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Katta elektron kompyuterlardan shaxsiy kompyuterlarga o‘tish o‘nlab yillar davom etdi, endi yillar va oylar davomida inqilobiy o‘zgarishlar yuz beradi.
Raqamli iqtisodiyot kontseptsiyasi 20-asrning so‘nggi o‘n yilligida paydo bo‘ldi va birinchi navbatda axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining jadal rivojlanishi bilan bog‘liq edi. 1995 yilda raqamli iqtisodiyotning asosiy tamoyillarini shakllantirgan olimlardan biri, kompyuter mutaxassisi, Massachusets Texnologiya Institutining Media-laboratoriyalarining asoschisi Nikolas Negroponte edi. 1995
yilda u klassik tovarlarning kamchiliklari (vazn, xomashyo, transport) va yangi iqtisodiyotning afzalliklari (tovarlarning og‘irligi yo‘qligi, virtuallik, bir zumda global harakat) haqida gapirdi. Boshqa tomondan, ko‘pchilik “raqamli iqtisodiyot” atamasini kanadalik olim Don Tapscotga bog‘laydi. 1995 yilda uning “Elektron raqamli jamiyat: tarmoqli razvedka davrining ijobiy va salbiy tomonlari” kitobi nashr etildi, unda u rivojlangan mamlakatlarning xususiyatlari, obyektlarning raqamli shakli, axborot texnologiyalarining biznesga ta’siri, davlat boshqaruvi tizimi vaboshqalar keltirilgan.
1999 yilda Bill Geyts “Biznes fikr tezligida” kitobida axborot inqilobi g‘oyalarini konkretlashtirdi. Uning so‘zlariga ko‘ra, zamonaviy texnologiyalar, xususan Internetning rivojlanishi jamiyat hayotining barcha jabhalariga sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda. 1960 yildan 2020 yilgacha bo‘lgan raqamli inqiloblarning asosiy xususiyatlari 1.2-rasmda keltirilgan.
Raqamli iqtisodiyot butun dunyoda juda faol rivojlanmoqda. Hujjatlar va kommunikatsiyalarning raqamli ommaviy axborot vositalariga ommaviy ravishda o‘tkazilishini hisobga olgan holda, dunyo hukumatlari fuqarolarni yuqori tezlikda raqamli aloqa bilan ta’minlash choralarini ko‘rmoqda.
Masalan, Avstraliyaning Milliy keng tarmoqli tarmog‘i mamlakat aholisining o‘n yoshdan oshgan 93 foiziga 1 Gbit/s tezlikni taqdim etishi kutilmoqda.

1.2-rasm. Raqamli inqiloblarning asosiy xususiyatlari

Liderlar guruhiga iqtisodiy operatsiyalarni “raqamlashtirish” eng yuqori foizga ega bo‘lgan davlatlar va buning uchun eng yuqori darajadagi texnologiyalar kiradi. Bu oltita davlat: Janubiy Koreya, Daniya, Buyuk Britaniya, Shvetsiya, Norvegiya, Niderlandiya. Raqamli iqtisodiyotning barcha ishtirokchilari yigirma yil oldin yaratilish bosqichida edilar. Ushbu soha ancha yangi bo‘lsa-da, bir nechta etakchi kompaniyalar rivojlanayotgan modelni to‘g‘ri baholashdi va bugungi kunda butun raqamli iqtisodiyotning 90 foizdan ko‘prog‘i to‘qqizta kompaniya tomonidan boshqariladi, ular ham barcha daromadlarning 90 foizidan ko‘prog‘ini oladi. Bularga Apple (AQSh), Microsoft (AQSh), Amazon (AQSh), Alphabet (AQSh), Alibaba (Xitoy), Facebook (AQSh), Tencent Holdings (Xitoy) kiradi. (1.3-rasm).

Raqamli iqtisodiyotni shakllantirishda axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining alohida roli iqtisodiyot oldida turgan quyidagi global muammolar bilan bog‘liq:

• 
  milliy iqtisodiyotning texnologik tuzilmasi (nanotexnologiya, injeneriya, NBIC - nano-bio-, axborot va kognitiv texnologiyalarning yaqinlashuvi) sharoitida axborot kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) bozorlarining tubdan yangi o‘zgarishi;
  
• 
  yangi kompozitsion materiallar yaratish, fotonika va optoinformatika, robototexnika va sun’iy intellektni rivojlantirish, “byumlar interneti”;
  
• 
  axborot texnologiyalari bozorlari imkoniyatlarining o‘zgarishi va yangi axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirishda sustkashlik yuzaga kelgan taqdirda milliy iqtisodiyot tarkibiy qismlarini raqamlashtirishning sekinlashishi.
  

1.3-rasm. Kapitalizatsiya bo‘yicha dunyodagi eng yirik ommaviy
kompaniyalar³

Shu munosabat bilan shuni ta’kidlash kerakki, hozirgi paytda axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini kelajakda rivojlantirish salohiyati quyidagilar asosida sezilarli darajada oshmoqda:

• 
  raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishning asosiy omillaridan biri bo‘lgan bilim iqtisodiyotiga o‘tish;
  
• 
  aholiga elektron davlat va ijtimoiy ahamiyatga ega xizmatlarni rivojlantirish;
  
• 
  innovatsion tadbirkorlik subyektlarining universitetlar, laboratoriyalar, texnoparklar, biznes-inkubatorlar bilan hamkorligi, bu
  esa mahsulot va xizmatlarning tubdan yangi turlarini paydo bo‘lishiga
  imkon beradi;
  
• 
  elektron biznesni rivojlantirish va elektron bitimlar uchun yangi qonunchilik va texnologik mexanizmlarni shakllantirish;
  
• 
  axborot texnologiyalarining infratuzilma modellarini ishlab chiqishda xarajatlarni optimallashtirish.
  

Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining davlat boshqaruvi tizimining samarali ishlashini ta’minlashdagi rolini kuchaytirishning tashkiliy va iqtisodiy omili hozirgi kunda mamlakatda raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishning ustun shartlaridan biri hisoblanadi. Bunday holda, IT-autsorsing bozori, mobil qurilmalar va dasturlarni ijtimoiy tarmoq texnologiyalaridan keng foydalanish va murakkab
tahliliy vazifalarni hal qilish uchun foydalaniladigan rivojlangan bulutli infratuzilmani rivojlantirishga alohida ahamiyat berish kerak. Raqamli iqtisodiyotga o‘tish bu davlatning iqtisodiy holatini yaxshilashga qaratilgan qadamdir. Uning ayrim elementlari allaqachon O‘zbekistonda muvaffaqiyatli ishlamoqda. Bugungi kunda hujjatlar va kommunikatsiyalarni raqamlashtirishni hisobga olgan holda, electron imzo ruxsatnomasi, davlat bilan aloqa hamda virtual maydonchaga
o‘tmoqda.
O‘zbekiston ko‘p jihatdan raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish bo‘yicha yetakchilar guruhiga kiritilmagan. 2019 yilda mamlakat AKTni rivojlantirish xalqaro indeksida sakkiz pog‘onaga ko‘tarilganiga qaramay, bu sohada hanuzgacha bo‘shliq mavjud. Raqamli iqtisodiyotning YaIMdagi ulushi O‘zbekistonda 2,2
foizni tashkil etadi. Shu bilan birga, o‘rtacha optimal ko‘rsatkich 7-8%
ni tashkil etadi, masalan, Buyuk Britaniyada bu 12,4%, Janubiy Koreyada - 8%, Xitoyda - 6,9%, Hindistonda - 5,6%, shu bilan birga Rossiyada - 2, 8%, Qozog‘iston - 3,9%. O‘zbekiston Respublikasining elektron hukumat tizimini rivojlantirish konsepsiyasi loyihasiga muvofiq, AKT xizmatlarining YaIMdagi ulushini 2025 yilgacha 5,0 foizgacha, 2030 yilga kelib 10 foizgacha oshirish rejalashtirilgan.
Butun soha bo‘yicha yaqin kelajakda AKT sohasini rivojlantirish vektorini belgilovchi asosiy dasturiy hujjatlardan biri bu O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Raqamli iqtisodiyot va electron hukumatni keng joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qaroridir. Unga ko‘ra, 2023 yilga kelib raqamli iqtisodiyotning mamlakat yalpi ichki mahsulotidagi ulushini 2 baravarga oshirish va ushbu sohadagi xizmatlar hajmini 3 baravarga oshirish, ularning eksportini 100 million dollarga etkazish rejalashtirilgan.