1-ma'ruza: Ekologiya fanining asoslari va vazifalari(2 soat)

Idcntiv o‘qu maqsadlari: 3. lOzuqa zajiri nimaligini anglaydi. 3.2.0zuqa zanjiri xillarini farqlaydi. 3.3.Mahsuldorlik nima ekanligini anglab yetadi. 3.4.Trofik darajalarni biladi. 3.5.Ekologik piramida nimaligini anglaydi.
3-asosiy savolning bayoni.
Mahsuldorlik deganda mahsulot ishlab chiqarish qobiliyati tushuniladi. Biotsenozda birlamchi va ikkilamchi mahsulotlar ajratiladi. Birlamchi mahsuldorlik (BM) produtsentlar tomonidan anorganik moddalardan hosil bo‘lgan mahsulot hisoblansa. konsumentlar va redutsentlar mahsuli ikkilamchi (IM) hisoblanadi. Shuningdek, yalpi birlamchi mahsulot va sof birlamchi mahsulotlarga ajratiladi. Yalpi birlamchi mahsulot(YaBM) ma'lum vaqt oralig‘idao‘simliklar tomonidan hosil qilingan hamda nafas olishda sarf bo‘lgan va geterotroflar tomonidan o‘zlashtirilgan mahsulotlardan iborat bo‘ladi. Agarda yalpi mahsuldorlikda nafas olishga sarf bo‘lgani chiqarib tashlansa, birlamchi mahsuldorlik qoladi. Sof birlamchi mahsuldorlik *(SBM) esa nafas olishga sarf bo‘lgandan so‘ng geterotrof organizmlar hayotini o‘tkazish uchun qolgan mahsulotdir. Energiya oqimi.
Ekotizimlardagi organizmlaming hayot faoliyati va moddalamging aylanishi uchun energiya talab etiladi. Yashil o‘simliklar hayot uchun zarur bo‘lgan kimyoviy moddalami olib, fotositez jarayonida organik birikmalar to‘playdi va quyosh energiyasi kimyoviy energiyaga aylanadi. Bunday organizmlar - avtotroflar deyiladi.
o‘simhklar va boshqa jonivorlar bilan oziqlanib yashovchi geterotroflar esa oziqlanish jarayonida organik moddalami karbonat angidrid, suv va mineral tuzlarga aylantiradi. Ular organik moddalami o‘simlik takror foydalanishi uchun yaroqli bo‘lgan darajagacha parchalaydi. Shunday qilib, biogen moddalar tabiatda uzluksiz aylanib turadi.
Geterotroflar - yani hayvonlar, zamburug‘ va bakteriyalar ikki guruhga bo‘linadi. Bulardan birinchisi-iste'mol qiluvchilar, ya"ni konsumentlar bo‘lib, ozuqa sifatida tirik organizmlardan foydalanib. organik moddalami o‘zgartiruvchi, qisman parchalovchilardir. Eekin bu organizmlaming biror turi ham o"simliklardagi organik moddalami oxirigacha parchalay olmaydi. Ular organik moddalari muayyan darajagacha parchalay oladi. Bunday turlardan qolgan chiqindilar boshqa geterotrof organizmlarga yem bo‘ladi. Bular - redutsentlar. ya'ni parchalovchilar -
62
zamburug‘lar, bakteriyalar bo‘lib, o‘lgan organizmlardagi murakkab organik moddalarni parchalab oddiy mineral birikmalarga aylantirib beradi. Bu birikmalar yana tabiiy muhitga qaytadi va avtotrof organizmlar ( yashil o‘simliklar ) tomonidan qaytadan o‘zlashtinladi.
Moddalarning bunday davriy aylanishi - hayotning davom etishi uchun zarur sharoit hisoblanadi, bu uzoq evolyutsiya jarayonida vujudga kelgandir.
Shunday qilib, uzoq evolyutsiya jarayonida vujudga kelgan bir-biriga bog‘liq turlardan barqaror zanjirlar paydo bo‘ladiki. bular boshlang‘ich ozuqa moddalardan energiya va moddalarni birin - ketin olib. turli yillar bilan tabiatda moddalarning davriy aylanishini ta'minlab turadi. Organizmlar quysh energiyasini kimyoviy. mexanik va issiqlik energiyalariga aylantiradi. Bunda boradigan hamma o‘zgarishlar energiyam yo‘qotish bilan bog‘liq bo‘lib, u oxirida issiqlikga aylanib tarqalib ketadi.
Jamoalardagi ozuqa zanjirlari juda murakkab bo‘lib. ular aslida yashil o‘simliklar tomonidan hosil qilingan energiyani 4-6 bo‘g‘in orqali o‘tkazadi. Bunday qatorlar boshlang‘ich energiyaning sarflanish yo‘li hisoblanib. ozuqa zanjiri deb ataladi.
Shunday qilib, organizmlar orasida oziq uchuru-o‘zaro munosabatlar o‘rnatiladi. Natijada oziqlanish zanjiri hosil bo‘ladi. Oziq zanjiri esa uchta asosiy zvenodan iborat bo‘ladi. ya'ni produtsentlar, konsumentlar. redutsentlardan.
Har bir oziq zanjirida ma'lum bir trofik bosqich shakllanadi: yashil o‘simliklar - organik moddalarni hosil qilib, birinchi trofik bosqichni; fitofaglar ikkinchi, etxo‘rlar uchinchi va hokazo bosqichlarm hosil qiladi. Oziq zanjiridagi hamma zvenolar o‘zaro bog‘liqdir. Bularning orasida birinchisidan to oxirigacha modda va energiya berilishi amalga oshiriladi.