1-ma’ruza: Kirish. Biotexnologiya va bioinjeneriyada bioxavfsizlik haqida tushuncha. Biotexnologiyaning rivojlanishi va uning yutuqlari Reja

Xavfsizlikning asosiy prinsiplaridan biri - inson, jamiyat va davlat oʻrtasidagi oʻzaro javobgarlikdir.Xavfsizlikka erishish - bu hayotiy zarur qiziqishlarni ichki va tashqi xavfdan mustahkam muhofaza qilishga qodir boʻlgan tizimni ishga solishdir.Xavfsizlik - inson, jamiyat, davlat va butun borliqqa tegishli biologik, ekologik, ijtimoiy, iqtisodiy, oziq-ovqat, harbiy va boshqa omillar boʻlishi mumkin.

9-ma’ruza: Transgen o‘simlik organizmlarini dala sinovlaridan o‘tkazish uchun qonunchilik talablari
Reja:
1.Biologik xavfsizlik nazorati.
2.Genetik xavf.
3.Oʻsimlik hujayralariga transformatsiya usullari.
4.Transgenli oʻsimliklar olish.

Mavzu boʻyicha asosiy tushuncha va iboralar: genetik xavf, totipotentlik, retsipient, transgen oʻsimlik, TI plazmidi, agrobakteriya, T-DNK, vergenlar, trasformatsiya, kointegrativ vektorlar, pBR 322 plazmidasi, binar vektorlar, transpozonlar.
Ma’ruza mavzusi bayoni
Genetik modifikasiya qilingan organizmlar va ulardan olinadigan mahsulotlarni biologik xavfsizlik nuqtai nazaridan baholashni eng asosiy bosqichlaridan biri - ularni sanitariya-gigiyena ekspertizasidan oʻtkazishdir.Mamlakatimizda bunday markazlarga hozircha ehtiyoj sezilgani yoʻq. Bunga asosiy sabab, yuqorida aytib oʻtilgan maqsadlarning yoʻqligidir. Rossiyada bu vazifani Rossiya tibbiyot akademiyasiga qarashli Oziq-ovqat instituti bajaradi. Bunday ixtisoslashgan markazlar barcha rivojlangan mamlakatlarda (AQSh, Angliya, Fransiya, Kanada, Germaniya, Italiya, Xitoy va h.k.) tashkil etilgan boʻlib, ularning asosiy vazifasi quyidagilardan iborat:
- birlamchi transgen oʻsimliklarni kimyoviy tarkibini oʻrganish;
- genetik modifikasiya qilingan oʻsimliklar va ulardan olingan
mahsulotlarning biologik bahosini va organizmda soʻrilish xususiyatlarini taqqoslab oʻrganish;
- ularni allergik xususiyatlarini va inson immun tizimiga ta’sirini oʻrganish;
- ularni zaharliligini, konserogenligini va mutagenligini oʻrganish;
- ularning inson va hayvonlarni avlod qoldirish xususiyatlariga ta’sirini oʻrganish.
Bundan tashqari, Rossiyada genetik modifikasiya qilingan organizmlarning biologik xavfsizligini ta’minlash maqsadida, har bir yangi shtamm, tur yoki navlar Rossiya qishloq xoʻjalik akademiyasiga qarashli Fitopatologiya institutida va Oʻsimliklarni himoya qilish institutida hamda Rossiya Fanlar Akademiyasiga qarashli Biomuxandislik markazida sinovlardan oʻtkaziladi. Bu ilmiy markazlarning asosiy vazifalari:
- oʻsimlik genomiga kiritilgan DNK ni oʻrganish;
- yangi kiritilgan gen boshqa organizmlarga oʻtish yoki oʻtib
ketmasligini sinovlardan oʻtkazish;
- mazkur xususiyatga ega boʻlgan oʻsimlikni keyingi avlodlarga oʻtish oʻtmasligini nazorat qilish;
- yangi oʻsimlikni kasallikka munosabati va tuproq mikroflorasiga ta’sirini oʻrganishdan iboratdir.
Genetik modifikasiya qilingan organizmlardan olinadigan oziq-ovqat mahsulotlari, albatta, medisina-biologiya baholash tizimidan oʻtkazilishi shart. Buning uchun, eng avvalo maxsus uslubiy koʻrsatmalar ishlab chiqarilishi lozim. Bunday uslubiy koʻrsatmalarda gigiyena ekspertizasidan oʻtkazish tartiblari va genetik modifikasiya qilingan organizmlardan olingan mahsulotni davlat roʻyxatidan oʻtkazish tartiblari keltirilgan boʻlishi zarur. Misol uchun, Rossiyada genetik-modifikasiya qilingan organizmlardan olingan oziq-ovqat mahsulotlarini tibbiy-gigiyenik, tibbiy-biologik, klinika sinovlaridan oʻtkazish uslublari yaratilgan boʻlib, mamlakat Sogʻliqni Saqlash Vazirligi hamda tegishli adliya va huquq organlari tomonidan tasdiqlangan.
Rekombinat DNK hujayraga utkazishda vektorlardan foydalaniladi. Kuchirilgan genlar doimo ham ishlab ketavermaydi. U hujayra DNK siga kushilib, replikasiya boʻlish yoki mustakil ravishda replikasiyalanishi kerak.
Vektorlar- bu DNK molekulalari boʻlib begona genlarni uzlarida biriktirib replikasiya kilish va transformasiya (kuchirish) xususiyatiga ega boʻlishi kerak. Vektor sifatida plazmidalar, bakteriofaglar, mobil elementlar, hayvon viruslari boʻlishi mumkin.
Xozirgi kunda vektorlar foydalanishiga karab bir necha guruxga boʻlinadi:
klonlashtirishda foydalaniladigan vektorlar. Bu bakteriya plazmidalari, faglaridan foydalaniladi, ular DNK replikasiyasini koʻpaytiradi. Masalan, sun’iy bakteriya (VAS), va achitqi (UAS) xromosomalari genom fragmentlarini klonlashda foydalaniladi.
ekspressiya vektorlar – Bular genlar ketma-ketligi va oqsil tarkibini aniqlashda ishlatiladi.
Transformasiya vektorlar - Begona genli DNK fragmentlarini resipiyent genomiga kuchirishda ishlatiladi.
Birinchi vektor bakteriyalardan olingan Ye coli hujayralariga begona DNK fragmentlarini kuchirishda plazmidalardan foydalanib, hujayraga kuyishda elektroporasiya yoki «kalsiyevogo shok» usulda utkaziladi. Ikki usulda ham bakteriya membranasi utkazuvchanligi oshadi.
Klonlashda bakteriya plazmasida foydalaniladi. Bakteriya hujayrasi xromosoma DNK ni saklaydi. Ular katta boʻlmagan (1-25 t.n.p) xalkali DNK molekulasiga ega. Bunda xalkali DNK molekulalari plazmidalar deb yuritiladi. Plazmidalar vektor sifatida 1973 yilda P.Berg laboratoriyasida birinchi ishlatilgan. E.coli p SC ₁₀₁ plazmida (-9.m.n.p) tetrosiklin antibiotikka bardoshli genni uzida saklaydi. U E. coli I fragment bilan kushilib, DNK ligaza fermenti yordamida begona gen _pSC ₁₀₁ klon ulanib rekombinat molekula olinadi. Sungra rekombinat plazmidaga Ye coli hujayrasi kushilib bakteriya hujayrasiga kiritiladi. Rekombinat plazmida tetrosiklin muxitida selektiv tanlab olinadi. Bu gen injeneriyasida ilk tajribalardan boʻlgan.
Genlarni kuchirishning ikki usuli mavjud boʻlib ular bevosita va bilvosita xisoblanadi.Genlarni bevosita kuchirishda DNK malekulalaridan eritmalar tayyorlanib maxsus mikroigna orkali organizmlarning uruglangan tuxum hujayralariga va oʻsimliklarda esa murtak xaltasiga kuyiladi. Organizlarda uruglangan tuxum hujayralar ikki xaftalik davrida yani RNK sintezi boshlanmasdan genlar utkazilishi kerak. Shunda kuchirilgan genlar DNK sinteziga kushilib ketishi mumkin ekan.
Genlarni bilvosita usulda kuchirishda genlar oldin maxsus plazmidalar (vektorlarga)ga ulanib sun’iy muxitda klanlanib tekshiriladi va bir necha yullar bilan utkaziladi.Odamlar va hayvonlarda genlar toʻgʻridan toʻgʻri vektorlar yordamida mikroine’ksiya kilish yuli bilan tuxum hujayraga kuchiriladi.
Oʻsimliklarda esa lizosamaga yigish, elektroporasiya, mikroine’ksiya, minihujayralar yordamida, biolistika protoplastlarni kushish usullaridan foydalanib utkaziladi.Ushbu usullardan keng tarkalgani vektorlar yordamida mikroine’ksiya va protoplastlarni qoʻshish, minihujayralar yordamida oʻtkazish hisoblanadi. Harmala singari ozuqaviy qoʻshimchalar sogʻliq uchun juda koʻp foyda keltiradi va saraton kasallari va genetik xavf ostida boʻlganlar tomonidan keng qoʻllaniladi. Ammo, har qanday saraton kasalligi uchun Harmala qoʻshimchalarini va doimiy davolanish usullarini va turmush tarzining boshqa holatlarini hisobga olmasdan ichish xavfsizmi? Umumiy e’tiqod, ammo faqat afsona shundaki, har qanday tabiiy narsa menga faqat foyda keltirishi yoki zarar etkazishi mumkin. Bir misol sifatida, greypfrutni ba’zi dorilar bilan ishlatish tavsiya etilmaydi. Yana bir misol, ba’zi bir qonni suyultiradigan dorilar bilan ismaloqni ishlatish nojoʻya ta’sirlarni keltirib chiqarishi mumkin va ulardan qochish kerak. Saraton kasalligi uchun oziq-ovqat va tabiiy qoʻshimchalarni oʻz ichiga olgan ovqatlanish natijalarga ta’sir qilishi aniqlandi. Shuning uchun saraton kasallari tomonidan dietologlar va shifokorlarga tez-tez soʻraladigan savol: "Men nima yeyishim va nimadan saqlanishim kerak?".
Oziqlantiruvchi Xarmala qoʻshimchalarini qabul qilish Temozolomid bilan davolanadigan kichik ichak adenokarsinomasi boʻlgan saraton kasallariga foyda keltirishi mumkin. Ammo surunkali miyeloid leykemiya uchun Imatinib davolashda Harmala qoʻshimchalaridan saqlaning. Xuddi shunday, Harmala oziqaviy qoʻshimchasini qabul qilish CDKN1B genining mutatsiyasi tufayli saratonning genetik xavfiga duchor boʻlgan sogʻlom odamlarga foyda keltirishi mumkin. Ammo TERT genining mutatsiyasi tufayli saratonning genetik xavfi boʻlganida, Harmala oziqaviy qoʻshimchasini iste’mol qilishdan saqlaning.
Xarmala ozuqaviy qoʻshimchasi xavfsizmi yoki yoʻqmi, sizning shaxsiy kontekstingiz sizning qaroringizga ta’sir qiladi. Shartlar oʻzgarganda, ushbu qaror doimiy ravishda qayta koʻrib chiqilishi kerak. Saraton turi, amaldagi davolanish va qoʻshimchalar, yoshi, jinsi, vazni, boʻyi, turmush tarzi va har qanday genetik mutatsiyalar kabi holatlar. Shunday qilib, siz oziq-ovqat va tabiiy qoʻshimchalarning har qanday tavsiyalarini soʻrashingiz uchun qonuniy savol bu sizning shaxsiy kontekstingiz bilan qanday bogʻliqligi.
Oziqlantiruvchi qoʻshimchalar - vitaminlar, oʻtlar, minerallar, probiyotikalar va boshqa maxsus toifalar koʻpaymoqda. Qoʻshimchalar - bu turli xil oziq-ovqatlarda mavjud boʻlgan faol moddalarning yuqori konsentratsiyasi. Oziq-ovqat mahsulotlarining farqi pastroq tarqalgan konsentratsiyalarda bir nechta faol moddalarni oʻz ichiga oladi. Shuni esda tutingki, ushbu tarkibiy qismlarning har biri molekulyar darajada oʻz faniga va biologik mexanizmga ega - shuning uchun Harmala kabi qoʻshimchalarning individual tarkibiga va sharoitlariga qarab toʻgʻri kombinatsiyani tanlang. Shunday qilib, siz Harmala qoʻshimchasini qabul qilishingiz kerakmi? TERT genining mutatsiyasi uchun saratonning genetik xavfi boʻlganida buni qabul qilishingiz kerakmi? CDKN1B genining mutatsiyasi uchun saratonning genetik xavfi boʻlganida buni qabul qilishingiz kerakmi? Surunkali Miyeloid Leykemiya tashxisi qoʻyilganda uni qabul qilishingiz kerakmi? Kichkina ichak adenokarsinomasi tashxisi qoʻyilganda qabul qilishingiz kerakmi? Imatinibni davolashda ichishingiz kerakmi? Agar siz davolanishni Imatinib-dan Temozolomidgacha oʻzgartirsangiz, Harmala qoʻshimchasini qabul qilishni davom ettirishingiz kerakmi? Shunday qilib umumiy tushuntirish - bu tabiiy yoki immunitetni oshiradi, Harmalani tanlash uchun maqbul va etarli boʻlmasligi mumkin.
Saraton kasalligi hal qilinmagan muammo boʻlib qolmoqda. Shaxsiy davolanishning yaxshilanganligi va qon va tupurik orqali saratonni kuzatish natijalarni yaxshilash uchun muhim omillar boʻldi. Ilgari aralashish - natijaga ta’sir qilish qanchalik yaxshi boʻlsa. Genetik test saraton xavfi va sezuvchanligini erta baholash imkoniyatiga ega. Ammo muntazam kuzatuvdan tashqari, aksariyat hollarda terapevtik aralashuv imkoniyatlari mavjud emas. Surunkali Miyeloid Leykemiya yoki Kichik Ichak Adenokarsinomasi kabi saraton tashxisi qoʻyilgach, muolajalar oʻsmaning genomikasi va kasallik, yoshi va jinsi kabi omillarga moslashtiriladi. Saratonni davolash paytida (davolash davri tugagandan soʻng) - har qanday relapsni baholash uchun monitoring oʻtkaziladi va shunga muvofiq keyingi qadamlar belgilanadi. Saraton kasalligiga chalinganlarning koʻp qismi va xavf ostida boʻlganlar Harmala singari ozuqaviy qoʻshimchalarni qabul qilishadi. Shunday qilib, savol shundaki, Harmaladan foydalanishga qaror qilishda barcha genetik mutatsiya xavfi va saraton turlari bitta deb hisoblanadimi? TERT genining mutatsiyasi tufayli genetik xavfning genetik xavfining biokimyoviy yoʻllari CDKN1B genining mutatsiyasiga bogʻliqmi? Surunkali Miyeloid Leykemiya oqibatlari kichik ichak Adenokarsinomasi bilan bir xil boʻladimi? Agar siz "Imatinib" yoki "Temozolomid" da davolanayotgan boʻlsangiz, xuddi shundaymi? Peganum harmala, shuningdek, Yovvoyi Suriya rue, Afrika rue, esfand yoki harmel deb nomlanuvchi, Yaqin Sharq, Afrika va Oʻrta er dengizida joylashgan dorivor xususiyatlarga ega gullaydigan oʻsimlik. Pegum harmalasining urugʻlari, poʻstlogʻi va ildizi antimikrobiyal, diabetga qarshi va immunomodulyatsion ta’sirlari tufayli koʻp yillar davomida xalq tabobati sifatida ishlatilgan. (Milad Moloudizargari va boshq, Pharmacogn Rev., 2013Pegum Harmala an’anaviy tibbiyotda turli xil sogʻliqni saqlash sharoitlarida ishlatilgan va yurak-qon tomir, asab tizimi, endokrin, nafas olish va oshqozon-ichak muammolarida farmakologik ta’sir koʻrsatishi mumkin. (Mohamad Hesam Shahrajabian va boshq., Clinical Phytoscience., 2021). Ba’zi tadkikotlar, shuningdek Peganum harmala urugʻidan foydalanish benign prostata hiperplazisi boʻlgan bemorlarda siydik belgilarini kamaytirishga yordam berishi mumkinligi haqida xabar bergan. (Majid Shirani-Boroujeni va boshq, J Renal Inj Prev., 2016) Ammo 3-4 gramm Harmala urugʻini iste’mol qilish gallyutsinatsiyalarga olib kelishi mumkin va uni yuqori dozalarda ishlatish xavfli hisoblanadi. Garmaladan ortiqcha foydalanish asab tizimi, yurak, jigar va buyraklarga ta’sir qilishi mumkin. Harmala qoʻshimchalarida koʻplab faol moddalar mavjud, shu jumladan turli xil konsentratsiya darajalarida Harmine. Harmala tomonidan tartibga solinadigan molekulyar yoʻllar Oksidlanish Stressi, Epiteliyadan Mezenximaga oʻtish, Sitokin signalizatsiyasi, Hujayra tsikli va MYC signalizatsiyasini oʻz ichiga oladi. Ushbu uyali yoʻllar toʻgʻridan-toʻgʻri yoki bilvosita oʻsish, tarqalish va oʻlim kabi oʻziga xos saraton molekulyar soʻnggi nuqtalarini tartibga soladi. Ushbu biologik tartibga solish tufayli - saraton kasalligi uchun, Harmala kabi qoʻshimchalarni alohida yoki birgalikda toʻgʻri tanlash muhim ahamiyatga ega. Saraton kasalligi uchun Harmala qoʻshimchasidan foydalanish toʻgʻrisida qaror qabul qilishda ushbu omillarni va tushuntirishlarni hisobga oling. Saratonni davolashda boʻlgani kabi - Harmaladan foydalanish ham barcha turdagi saraton kasalliklari uchun yagona qaror boʻlishi mumkin emas. "Qachon saraton kasalligi uchun Harmaladan qochishim kerak" degan savolga javob berishning oson yoʻli yoʻqligi sababi "Bunga bogʻliq!". Xuddi shu davolash har bir saraton kasaliga ta’sir qilmasligi singari, sizning shaxsiy kontekstingiz asosida Harmala zararli yoki xavfsiz boʻlishi mumkin. Qaysi saraton va unga aloqador genetika bilan birga - davom etayotgan muolajalar, qoʻshimchalar, turmush tarzi odatlari, BMI va allergiya - bu Harmaladan qochish kerakmi yoki yoʻqmi va nima uchun hal qiluvchi omil. Xarmala qoʻshimchalari surunkali myeloid leykemiya bilan kasallangan, Imatinib bilan davolanadigan saraton kasallariga foyda keltiradimi? mutatsiyalar ta’sirida oksidlovchi stress, oʻsish omillari signallari, saraton epigenetikasi va RUNX signalizatsiyasi biokimyoviy yoʻl oʻzgarishiga olib keladi. Imatinib kabi saratonni davolash muayyan ta’sir mexanizmi orqali ishlaydi. Maqsad samarali boʻlgan shaxsiylashtirilgan yondashuv uchun davolash va saraton kasalligini keltirib chiqaradigan yoʻllar oʻrtasida yaxshi oʻzaro bogʻliqlikdir. Bunday holatda davolanishga teskari ta’sir koʻrsatadigan yoki bir-birini qoplashni kamaytiradigan har qanday oziq-ovqat yoki ozuqaviy qoʻshimchadan saqlanish kerak. Masalan, surunkali miyeloid leykemiya bilan davolashda Imatinib bilan birgalikda Harmaladan saqlanish kerak. Harmala Oksidlovchi Stress kabi yoʻllarga / jarayonlarga ta’sir qiladi, ular kasallikning qoʻzgʻatuvchisini kuchaytiradi va / yoki davolash samarasini bekor qiladi. Bundan tashqari, Harmala qoʻshimchalari kabi asosiy faol moddalarni oʻz ichiga oladi 
Imatinibni davolash bilan CYP3A4 (dori metabolizm fermenti) ta’siriga ega boʻlgan harmmindan va shu sababli ushbu muolajani olib boradigan bemorlar oldini olishlari kerak. (Roos L Oostendorp va boshq, Saraton kasalligi boʻyicha farmakol., 2007; E Gambillara va boshq., Dermatologiya., 2005; Ting Zhao va boshq, Phytother Res., 2011) Oziqlanishni tanlashda e’tiborga olinishi kerak boʻlgan omillardan ba’zilari saraton turi, davolash usullari va qoʻshimchalar (agar mavjud boʻlsa), yoshi, jinsi, BMI, turmush tarzi va har qanday genetik mutatsiya toʻgʻrisidagi ma’lumotlar (agar mavjud boʻlsa). epiteliyadagi mezenximal oʻtish, oksidlovchi stress, P53 signalizatsiyasi, PI53K-AKT-MTOR signalizatsiyasi va MAPK signalizatsiyasi epiteliyasida biokimyoviy yoʻl oʻzgarishiga olib keladigan TP3 va KRAS kabi oʻziga xos genetik mutatsiyalar ta’sirida. Temozolomid kabi saratonni davolash muayyan yoʻl mexanizmlari orqali ishlaydi. Maqsad - davolanish va saraton kasalligini keltirib chiqaradigan yoʻllar oʻrtasida moslashtirilgan yondashuv uchun yaxshi oʻzaro bogʻliqlik. Bunday holatda davolanishga mos keladigan yoki bir-birini qoplashni kamaytiradigan har qanday oziq-ovqat yoki ozuqaviy qoʻshimchani hisobga olish kerak. Masalan, Temozolomidni davolash bilan birga kichik ichak adenokarsinomasi uchun Xarmala qoʻshimchalarini hisobga olish kerak. Harmala qoʻshimchasi kasallikning qoʻzgʻatuvchi omillariga toʻsqinlik qiladigan va / yoki Temozolomidni davolash samarasini yaxshilaydigan Mesenximal oʻtish va oksidlovchi stress kabi epiteliya kabi yoʻllarga / jarayonlarga ta’sir qiladi. Turli xil kompaniyalar turli xil saraton kasalliklari uchun genetik xavfni baholash uchun sinovdan oʻtkaziladigan genlar panellarini taklif qilishadi. Ushbu panellar koʻkrak, tuxumdon, bachadon, prostata va oshqozon-ichak tizimi va boshqalar bilan bogʻliq genlarni qamrab oladi. Ushbu genlarning genetik tekshiruvi tashxisni tasdiqlashi va davolash va boshqaruv qarorlarini qabul qilishda yordam berishi mumkin. Kasallikni keltirib chiqaradigan variantni aniqlash, shuningdek, xavf ostida boʻlgan qarindoshlarning tekshiruvi va diagnostikasini boshqarishi mumkin. 
TERT - bu saraton xavfini sinash uchun panellarda mavjud boʻlgan genlardan biridir. TERT mutatsiyasi sitokin signalizatsiyasi, MYC signalizatsiyasi, nukleotid metabolizmi, ildiz hujayralari signalizatsiyasi va gipoksiya kabi biokimyoviy yoʻllarni / jarayonlarni ta’sirlanishiga olib keladi. Ushbu yoʻllar saraton molekulyar soʻnggi nuqtalarining toʻgʻridan-toʻgʻri yoki bilvosita drayveridir. Genetika paneli TERTning gematologik saraton kasalligi uchun mutatsiyasini aniqlaganida, xarmaladan qochish kerak. Harmala sitokin signalizatsiyasi va MYC signalizatsiyasi kabi yoʻllarga / jarayonlarga ta’sir qiladi va TERT va tegishli sharoitlarda salbiy ta’sirlarni keltirib chiqaradi. Harmala qoʻshimchalari CDKN1B mutatsiyasiga bogʻliq boʻlgan genetik xavfga ega boʻlgan sogʻlom odamlar uchun xavfsizmi?
CDKN1B - bu saraton xavfini sinash uchun panellarda mavjud boʻlgan genlardan biridir. CDKN1B mutatsiyasi hujayra tsikli, PI3K-AKT-MTOR signalizatsiyasi, ildiz hujayralari signalizatsiyasi, FOXO signalizatsiyasi va hujayra tsikli tekshiruv punktlari kabi biokimyoviy yoʻllar / jarayonlarga ta’sir qiladi. Ushbu yoʻllar saraton molekulyar soʻnggi nuqtalarining toʻgʻridan-toʻgʻri yoki bilvosita drayveridir. Genetika paneli CDKN1B tarkibidagi neyroendokrin saraton kasalligi uchun mutatsiyani aniqlaganida, Harmala qoʻshimchalarini qabul qilishni oʻylab koʻring. Harmala Cell Cycle va PI3K-AKT-MTOR Signaling kabi yoʻllarga / jarayonlarga ta’sir qiladi va CDKN1B va tegishli sharoitlarga ega boʻlganlarda qoʻllab-quvvatlovchi effekt ya

Reja:

1. Rivojlangan mamlakatlarda GMO mahsulotlari.
2. Biologik xavfsizlikni nazorat qilishda davlat boshqaruvi.
3. Ferment produsentlarini oʻstirish