1-ma’ruza. O’simliklarning fiziologik faol moddalari faniga kirish

Polisaxaridlar – murakkab uglevodlar bo’lib, oksil va yog’lar kabi muhim ahamiyatga ega va keng tarkalgan organik birikmalar.Ular hayvon va o’simlik organizmi uchun zaur birikmalar hisoblanadi.
Organik kislotalar.Organik kislotalar o’simliklar tarkibida uchraydigan boshqa muhim birikmalar — uglevodlar va oksillar kabi juda keng takalgan moddalar hisoblanadi. Ular o’simliklarning hamma kismida: urug’i, bargi, ildizlarida, gulida va mevalarida uchraydi. Nordon mevalar tarkibida organik kislota­lar erkin holda va kisman nordon tuzlar sifatida uchraydi. Ba’zi o’simliklar bargida, masalan, rovoch, otkulokning barglarida va poyasida erkin organik kislotalar yoki ularning nordon tuzlari ko’p to’planadi. O’simliklarning turli kismlarida uchraydigan organik kislotalar mikdori bir xil emas. Urug’da ular 0,5% ga yakin bulsa, barg va mevalarda 8—12% ni tashkil kiladi. Ular ayniksa loviya doni, tamaki bargi, limon mevasi tarkibida ko’p tuplanadi.
Efir moylari.Ko’pchilik o’simliklar uzidan xushbuy hid tarkatish xususiyatiga ega. Bunday hidni efir moylar deb ataladigan va tar­kibida 5, 10, 15, 20 ta uglerod atomi bo’lgan birikmalar tutuvchi moddalar tarkatadi. Efir moylar, odatda, maxsus hujayralar yoki hujayralar tuplamida hosil buladi. Bunday hujayralar butun o’simlik buylab diffuziya holda tarkalgan ayrim bez xujayralaridan yoki ko’pincha barg va poyani koplab oladigan bezli tukchalardan iborat. Bunday hollarda efir moylar hujayralarda bir yoki bir necha tomchi sifatida tuplanadi. Masalan, karag’ay daraxtidan ajratib olinadigan smola daraxt pustlaridagi smola yullarini koplab olgan hujayralarda hosil buladi.
Fenolli birikmalar.Fenollar o’simliklar olamida keng tarkalgan xilma-xil moddalarni uz ichiga oladigan katta gruppani tashkil kiladi. Tarkibida bitta yoki bir nechta gidroksil gruppa tutuvchi aromatik yoki benzol halka bulishi fenollarga xos umumiylikdir.Barcha fenol birikmalari fenol (S₆N₅ON)ning hosilalari hisoblanadi. Benzol halkada ikkita va undan ortik gidrok­sil gruppa tutuvchi birikmalar polifenollar deb ataladi.
Yakin vaktgacha fenol birikmalari moddalar almashinuvining oxirgi mahsuloti, yahni uziga xos chikindi sifatida mahlum edi. Birok keyingi yillarda olib borilgan tadkikotlar natijasida ular (lignindan tashkari) xujayrada sodir buladigan moddalar almashinuviniig aktiv metabolitlari ekanligi to’la isbotlangan.
Fitonstidlar - Ko’pchilik yuksak o’simliklar tarkibida ba’zi bakteriyalar va boshka mikroorganizmlarning o’sishini, ko’payishini to’xta­tuvchi va hatto ularni nobud kiluvchi maxsus antibiotik mod­dalar buladi. Bu antibiotiklarni birinchi bo’lib sovet olimi B. P. Tokin aniklagan va ularga fitonstid (Phyton — o’simlik coedere — o’ldirish) deb nom bergan. Fitonstidlar o’simliklar hayotida muhim ahamiyatga ega bo’lgan moddalar hisoblanadi va ulardagi tabiiy immunitet hosil kiluvchi faktor bo’lib xizmat kiladi. Ko’pchilik uchuvchan fitonstidlar o’simliklarni zararkunanda hasharotlardan saklaydi. Boshokdosh o’simliklar doni unayotganda ajralib chikadigan fitonstidlar ularni