1-ma’ruza: texnik ijodkorlik va dizayn fanining mohiyati va vazifalari

2. BOZOR MUNOSABATLARI SHAROITIDA IJODIY FAOLIYATNING AHAMIYATI. IJODKORLIK TUSHUNCHASINING MOHIYATI

Texnik ijodkorlik va dizayn fani qishloq xo’jaligi, sanoat, mashinasozlik, ishlab chiqarish korxonalari, uy-ro’zg’or madaniyatini shakllantiruvchi fanlardan biri bo’lib, O‘quvchilar ushbu fan doirasida texnik ijodkorligini rivojlantirish va dizayn faoliyatini shakllantirishlariga qaratilgan. Ushbu fanda O‘quvchilar zamonaviy texnika vaositalari bilan ishlash, ularning model va maketlarini tayyorlash ishlarini olib borishadi hamda O’zbekistonda qishloq xo’jaligi mashinasozligi sohasida olib borilayotgan ishlar haqida nazariy va amaliy bilim berishni ko’zda tutadi. Mamlakatimizda jadal suratlar bilan rivojlanayotgan fan texnika taraqqiyoti aqliy va jismoniy mehnatni bir-biriga yaqinlashtirishni, ya’ni ular o’rtasidagi farqni bartaraf qilishni taqozo etadi. Ishchilar mehnati tobora injenerlik-texnik xarakter kasb etayotgani, rasionalizator va ixtirochilarning saflari o’sib, ular kiritayotgan takliflarning samaradorligi ortayotganligi buning yaqqol ifodasidir.

Texnik ijodkorlik va dizayn fanini boshqa umumtexnika fanlari bilan bog’liqligi

Rasionalizatorlar va ixtirochilar-ishchilar sinfining ilg’or qismi bo’lib, ular ijodiy fikrlaydigan, tinimsiz izlanadigan, mashina va mexanizmlarning yangi, eng tejamli konstruksiyalarni, yangi texnologik jarayonlarni yaratish eskilarini takomillashtirish bo’yicha qimmatli takliflar kiritadigan kishilardir.

Texnik tafakkurni va mehnatga ijodiy munosabatni rivojlantirish yangi kishini ‑ yangi jamiyat quruvchisini tarbiyalashning eng muhim vazifalaridan biridir. Ana shunday kishining yetishib chiqishida o’quvchilarga umumiy ta’lim bilimlarini berishdan tashqari, ularning keng politexnik asosda unumli mehnatga ham jalb etadigan isloh qilingan maktab yetakchi rol o’ynashi lozim.
Hozirgi sharoitda o’quvchilarga politexnik ta’lim berish tabiatning maktab predmetlarida, avvalo tabiiy-ilmiy sikldagi predmetlarda o’rganiladigan umumiy qonunlari, hozirgi ishlab chiqarishning asosiy tarmoqlari xaqida, eng tipik mashinalar, mexanizmlar, apparatlar va asboblarning tuzilishi hamda ishlash prinsiplari, shuningdek ulardan amalda foydalanish haqida, asosiy materiallar va ularni qo’llash, eng tipik texnologik jarayonlar haqida umumiy, ilmiy bilimlar va mehnatni ilmiy asosda tashkil qilish haqida umumiy ma’lumotlar berishdan iboratdir. Ana shu vazifalar texnik konstruksiyalash va zamonaviy texnika namunalarini modellashtirish jarayonida muvaffaqiyatli amalga oshirilishi mumkin.
O’quvchilar yuqori darajada rivojlangan texnika namunasi sifatidagi u yoki bu texnik modelni yasashda hozirgi sanoat ishlab chiqarishiga xos konstruktorlik, texnologik va ishlab chiqarish faoliyatining asoslarini o’rganadilar.
Texnik modellashtirish jarayonida:
- turli texnologik operasiyalar o’zlashtiriladi;
- metall va metallmas materiallarning har xil turlari va markalarini bilib oladi;
- zamonaviy texnikaning haqiqiy namunalari, tuzilishi va ishlashining asosiy prinsiplari tushuniladi;
- amaliy faoliyat jarayonida esa umumta’lim predmetlari bo’yicha olingan bilimlar mustahkamlanadi.
Ma’lumki, amaliy mashg’ulotlarda texnik konstruksiyalash va modellashtirish xaqiqiy mashina, mexanizm, asboblarning faqatgina kichraytirilgan nusxasini yasash emas, balki ijodiy faoliyat asosida texnik modellarning konstruksiyasini ham, ishlash prinsipini ham ancha soddalashgan, lekin ularga o’xshashlikni saqlagan namunalarini yaratishdir.
Texnik modellashtirishga kirishishdan oldin «model» va «maket» tushunchalarining farqini aniq bilib olish zarur. Model - haqiqiy obyektning yoki undagi asosiy uzellarning nusxasidir. Shuningdek, u harakatlanadigan va o’z namunasi (xaqiqiy obyekt) ning funksiyalarini ixcham holda bajariladigan bo’lishi ham kerak. Masalan: avtomobilning, traktorning modeli ana shundaydir.
Maket - obyektning konstruksiyasini yaqqolroq tasavvur etish imkonini beradigan umumiy hajmli tasvirdir. Masalan: binolar, inshootlar va hokazolarning maketlari shular jumlasiga kiradi.
Texnik konstruksiyalash va modellashtirish mashinalar hamda mexanizmlarni yaratish jarayoni bilan, shuningdek yuksak darajada rivojlangan zamonaviy ishlab chiqarishning eng ilg’or yo’nalishlari: ishlab chiqarishdagi standartlashtirish va unifikasiyalash, mehnatni kooperativlash hamda ilmiy asosda tashkil etish bilan; detallarni tayyorlash va buyumlarni yig’ishning tipovoy hamda gruppavoy texnologiyasi bilan; materiallardan rasional foydalanish bilan mufassalroq tanishish imkoniyatini yaratadi.
Zamonaviy texnika obyektlarini, apparatlar hamda mexanizmlarni konstruksiyalash va modellashtirish amaliy ta’lim dasturini hamda politexnik tayyorgarlik talablarni mehnatning boshqa qandaydir obyektlariga nisbtan ko’proq qanoatlantiradi. O’quv ustaxonalaridagi texnik konstruksiyalash va modellashtirishni malakali konstruktorlar, texnologlar, stanokchi-ishchilar, yig’uvchilar va rostlovchilar faoliyatida o’tadigan jarayonning (ixcham) holatiga qiyoslash mumkin. Chunki ishlab chiqarish sharoitlarida yangi mashinalarni yaratish jarayonini ham, o’quv ustaxonalarida texnik modellarni yasash jarayonini ham qo’yidagi jihatlar tashkil qiladi: texnik maqsadning (mashinalar, mexanizmlar konstruksiyasini, modellarni yasash fikrining) vujudga kelishi: o’ylangan texnik maqsadga texnik talablar qo’yish; konstruksiya eskizlarini tuzish va uni muhokama qilish; texnologik jarayonni ishlab chiqish hamda kerakli materiallar va asboblarni tanlash; mo’ljallangan buyum detallarini tayyorlash va ularni uzellarga, uzellarni buyumlarga yig’ish, buyumni ishlatib sinash va uni rostlash. Mana shular ta’lim mobaynida mashinalar, mexanizmlar, apparatlar va hokazolarni yaratishning asosiy prinsiplari bilan nazariy jihatdan ham, amalda ham mufassalroq tanishish imkonini beradi.
Zamonaviy texnikaning namunalarini aks ettiradigan texnik modellarini ko’pi birorta maqsadga mo’ljallangan mashinalar va mexanizmlarda (masalan: turli ko’rinishdagi avtomobillar va priseplarda) foydalanadigan normallar, tipovoy detallar, unifikasiyalangan va standart uzellarga ega bo’lganligi uchun birorta ana shunday modelni tayyorlagan O‘quvchilarga texnik model konstruksiyasini biroz o’zgartirish va boshqa maqsadlarga moslashtirish orqali mazkur modelni takomillashtirishdan iborat ijodiy topshiriq berish kerak. Bunday mashg’ulot albatta jonli qiziqish o’yg’otadi. O‘quvchilar odatda juda ko’p konstruktiv va texnologik yechimlarni taklif qiladilar. Bunda ular taklif etgan barcha konstruksiyalarni kollektiv ravishda muxokama qilingandan keyingina qat’iy variantini tanlash kerak. O‘quvchilar texnik modellarini yangi konstruksiyalarini ishlab chiqishda qatnashib, turli mexanizmlarni, mashinalarni va ularning ishlash prinsiplarini chuqurroq o’rganishlari mumkin. Bu esa ularni fan va texnika yutuqlarini muntazam kuzatishga, fizika qonunlarini va boshqa predmetlarga oid o’quv materiallarini kengroq o’rganishga rag’batlantirib, ularning o’zlashtirishiga va texnik tafakkuri rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi.
Amaliy mashg’ulotlardagi harakatli modellarni yasash va sinash jarayonida ko’pincha O‘quvchilar uchun ana shu modellarning konstruksiyasini o’zgartirishga texnik xarakteristikasini yaxshilashga, ishchanligini oshirish masalalariga va boshqa vazifalarini bajarishga to’g’ri keladi. Bu ishlar O‘quvchilarga yangi vazifalarni qo’yadi, ularni yangi «kashfiyotlarga» undaydi. Ma’lumki haqiqiy mashinalar singari texnik detallar konstruksiyalari umumiylikka ega bo’lib, bu umumiylik detallar, uzellar va mexanizmlarni tayyorlash va yig’ishdagina emas, balki ularning konstruksiyalarida ham mavjuddir. Har xil modellarda bir tipdagi detallar va hatto uzellarning ana shu har bir gruppalarga ajratish imkonini beradi. Detallar yoki uzellarning ana shu har bir gruppasi uchun ishlov berish va yig’ishning tipovoy texnologiyasini tuzish mumkin. Bu esa har bir detal uchun texnologik jarayonlarni tuzishdan qutilishga va shu bilan texnologiyaning grafik hamda tavsiflash qismini keskin qisqartirish imkoniyatini yaratadi.
Texnik modellashtirish jarayonida konstruksiyalash elementlarini o’rgatish tajribasi qator murakkab vazifalarni qo’yidagi tartibda bajarish ayni maqsadga muvofiqligini ko’rsatadi:

1. 
   Chizmalar eskizlarini o’qish va tayyorlanadigan detalllar konstruksiyasini tushuntirish.
   
2. 
   Hisoblash asosida ayrim detallarning konstruksiyalariga o’zgartirish, ana shu o’zgarishlarni chizmaga kiritish va kinematik (prinsipial) sxema tuzish.
   
3. 
   Detallarni biriktirish va mustahkamlash yo’llarini belgilash.
   
4. 
   Detallarni yig’ish jarayonida ularni o’rnatish joylariga ko’ra konstruksiyalash.
   
5. 
   Konstruksiyada yetishmaydigan detallar va uzellarni loyihalash.
   
6. 
   Kinematik va prinsipial sxemalar bo’yicha detallarni konstruksiyalash.
   
7. 
   Texnik talablar, shuningdek, topshiriq bo’yicha yoki ixtiyoriy ravishda detallar tayyorlash.
   
8. 
   Detallarni uzellarga, uzellarni modelga yig’ish va modelni ishda sinab ko’rish.
   
9. 
   Aniqlangan kamchiliklarni tuzatish, modellarni takroran ishda sinab ko’rish va pardozlash.
   

Har bir bosqichni bir muncha batafsil tushuntiramiz.
Agar O‘quvchilar bilish-ixtrochilik faoliyati doirasida tayyor texnik-texnologik hujjatlar bo’yicha model yasasalar, ular birinchi galda modelning konstruksiyasini, detallar va uzellarning eskiz hamda chizmalarini, ularga ishlatilgan materiallarni o’rganadilar, har bir detalni, uzelni va umuman modelni sinchiklab konstruktiv analiz qilib, mana shu modelga xos konstruktiv va texnologik nuqsonlarini aniqlaydilar.
O‘quvchilar olingan ma’lumotlar asosida detalga, uzelga tegishli konstruktiv o’zgartishlar kiritadilar, ularning pishiqligi va ishonchliligi uchun kerakli hisoblashlarni amalga oshiradilar, chizmalardagi o’lchamlar va geometrik shakllarni to’g’irlaydilar, modelning o’zgargan konstruksiyasining kinematik (prinsipial) sxemasini tuzadilar. Detallar, uzellar va mexanizmlarning konstruksiyalarini tanlashda standartlash va unifikasiyalash talablariga asoslanish lozim, ya’ni yangi nomukammal detallarni o’ylab topmaslik, balki ko’p marta amalda sinalgan, tayyorlash va yig’ish qo’lay standart detallardan unifikasiyalangan uzellar va mexanizmlardan foydalanish kerak.
Modelda detallarni o’zaro biriktirishning, uzellarni mustahkamlashning eng rasional usularini aniqlash amalga oshiriladi.
Model konstruksiyasini, uning ishlov berish (tayyorlash va yig’ish) uchun qo’layligini tanqidiy analiz qilish ba’zan talalabalardan ilgarigi yechimlarni qayta ko’rib chiqishni, yangi detallarni loyihalashni, so’ng ularni takomillashgan konstruksiyani hisobga olib joylariga moslashtirishni, yig’ish operasiyalarning xarakterini o’zgartirish va bunda zarur texnologik jihozlashni nazarda tutishni taqazo etadi.
Model konstruksiyasida qo’yilgan talablar o’zgarsa yoki ortsa, unga boshqacha vazifa yuklansa, bu konstruksiyani modelning kinematik sxemasida ko’rinadigan qilib tubdan takomillashtirish, yangi uzellar va mexanizmlarni konstruksiyalash yoki tanlash, ulardagi ayrim detallarni almashtirish zaruriyati tug’iladi. Bu ish O‘quvchilardan texnik konstruksiyalash va modellashtirish jarayonida jiddiy ijodiy kuch-g’ayrat sarflashni talab qiladi.
O‘quvchilar modellashtirishni o’rganishning birinchi bosqichida, asosan, vazifalarni bajarish uchun kerakli barcha muhim ma’lumotlarni oladilar. Lekin bundan ana shu bosqichda O‘quvchilar o’z ijodkorligini ko’rsatishlari uchun sharoit yo’q, degan ma’no kelib chiqmaydi. Chunki hatto, obyektning chizmasi, texnik shartlari va texnologik kartalar mavjud bo’lsa-da, O‘quvchilar muayyan darajada mustaqillik ko’rsatishlariga to’g’ri keladi. Ular avvalo, texnik hujjatlarni yaxshi tushunishlari: chizmalarni o’qiy olishlari, buyumni tayyorlash va yig’ish texnologiyasini o’rganib chiqishlari kerak. Xususan, chizmaga muvofiq materialni to’g’ri tanlash, kerakli asboblarni, detallarning birikish usullarini aniqlash masalalarini mustaqil hal qilish lozim bo’ladi. Bu bosqichda O‘quvchilar muayyan bilimlarni, ko’nikma va amaliy malakalarni o’zlashtiradilar, ammo konstruksiya yechimlarini topish uchun asosiy izlanish amalga oshmaydi.
Modellashtirishni o’rgatishning ikkinchi bosqichi o‘quvchilar topshiriqni bajarish uchun kerakli barcha ma’lumotlarni olmasligi bilan xarakterlanadi. Ular ma’lumotlarni bir qismini adabiyotlardan foydalanib va buyum konstruksiyasini ishlashga ijodiy yondashib, mustaqil holda topishlari kerak. Qisqartirilgan texnologiya hujjatlarida ham chizmalarni o’qish va ishlashga doir, ham konstruksiyalash va texnologik jarayonni tuzishga doir topshiriqlar nazarda tutilishi tavsiya etiladi. Shu tariqa O‘quvchilar yetishmaydigan detallarni topish uchun chizmachilikka shuningdek, konstruksiyalash va texnologiyaga doir muayyan bilimlarni ijodiy qo’llashlari kerak.
Qisqartirilgan texnik xujjatlarni bajarishda o‘quvchilar tobora murakkabroq vazifalarni hal qilishlari kerakligi hisobga olinadi.
Modellashtirishni o’rgatishning uchinchi bosqichi o‘quvchilarning model uchun texnik topshiriqni bajarish bo’yicha mustaqil holda ishlashidir. Bunda o‘quvchilar uchun texnik adabiyotlar bilan ishlashga, konstruktorlik, texnologik va tashkiliy masalalarni hal qilishga, eskizlar, chizmalar, sxemalarni turli hisoblashlarni bajarishga, detallarni tayyorlash va ulardan modelni yig’ishga, uni ishda sinab ko’rishga hamda tegishli tuzatishlar qilishga to’g’ri keladi.
Texnik modellar uchun ishlab chiqariladigan texnologik xujjatlarni ikki variantda bajarish mumkin:

1. 
   Umumiy ko’rinishning rasmi, tavsiloti, yig’ish va detallashtirish chizmalari shaklida;
   
2. 
   Umumiy ko’rinishning fotosi, tavsiloti, uzellarning tuzilishi va detallashtirilgan chizmalarning, kinematik sxemalarning fotolari hamda modelga qo’yiladigan talablar shaklida.
   

Texnik modellashtirish jarayonida asosan qo’yidagi texnik xujjatlar bo’lishi shart:

1. 
   Texnik topshiriqlar (modellarning tuzilishi va ishlash prinsipining tavsiloti: unga qo’yiladigan texnik talablar; umumta’lim fanlar bilan fanlararo aloqaga ega bo’lgan bo’limlarni mustahkamlash uchun savollar, tayyorlangan konstruksiyani takomillashtirishga doir vazifalar);
   
2. 
   Modelning, priborning umumiy ko’rinishi va uzellari ko’rinishining fotolari;
   
3. 
   Kinematik va prinsipial sxemalar;
   
4. 
   Modeldagi uzellar va detallarning shifrlari; ularning nomlari, material, chizmalarning, tipovoy texnologiyalari va tipovoy asbob-uskunalarining raqamlari ifodalanadigan spesifikasiya;
   
5. 
   Tipovoy texnologik kartalar;
   
6. 
   Tipovoy texnologik asbob-uskunalar.
   

O’rganuvchilar tayyorlagan har bir texnik model tekshirilishi va ishda sinab ko’rilishi kerak. Ana shu tekshirish va sinab ko’rish qo’yidagi tartibda o’tkazilishi lozim:

1. 
   Modelning umumiy ko’rinishi va uzellarning tuzilishi, fotosiga muvofiq undagi barcha elementlarni tekshirish;
   
2. 
   Umuman buyumning xususan, detallarning gabarit o’lchamlarini nazorat qilish va ularni chizmalardagi o’lchamlar bilan solishtirish;
   
3. 
   Pardozlangan buyumning va undagi uzellarning tashqi ko’rinishini ko’zdan kechirish;
   
4. 
   Buyumning geometrik formalari to’g’riligini baholash (buralgan, qiyshaygan va nuqsonli joylarini aniqlash);
   
5. 
   Texnik talablar bajarilganligini (umuman buyumning uzellar va detallarning yengil harakatlanishini, aylanishini, surilishini, detallar orasidagi ishqalanishning kamligini, tezkorlikni, boshqarish osonligi va hokazolarni tekshirish).
   

Texnik ijodkorlikni umumiy nazariy masalalari.Fan va ilmiy kashfiyotlar taraqqiyotining o’ziga xos xususiyatlari, shuningdek, asosiy jarayonning psixologik tomonlarini aniqlash o’qitish jarayonida o’quvchilarning texnik ijodkorligi kabi xislatlarini rivojlantirish uslubiyatlarini ishlab chiqarishdagi asosiy yo’nalishlarni aniqlash imkoniyatini beradi.