1-Mavzu: Asosiy vositalarni turkumlarga ajratish va baholash tartibi. Reja

Asosiy vositalar boshlang’ich qiymat bo’yicha hisobga olinadi.

Haq evaziga sotib olingan asosiy vositalar ob’ektining boshlang’ich qiymati quyidagi xarajatlardan tashkil topadi:
a) aktivlarni yetkazib beruvchilarga hamda shartnoma bo’yicha qurilish-montaj ishlarini bajarganlik uchun pudratchilarga to’lanadigan summalar;
b) asosiy vositalar ob’ektiga doir huquqni sotib olish (olish) munosabati bilan amalga oshirilgan ro’yxatdan o’tkazish yig’imlari, davlat bojlari va boshqa shunga o’xshash to’lovlar;
v) bojxona bojlari va yig’imlari;
g) asosiy vositalar ob’ektlarini sotib olish (barpo qilish) munosabati bilan soliqlar va yig’imlar summalari (agar ular qoplanmasa);
d) asosiy vositalar ob’ektlarini sotib olish (barpo qilish) bilan bog’liq axboriy va maslahat xizmatlari uchun to’langan summalar;
e) asosiy vositalar ob’ektlarini yetkazib berish (barpo qilish) xatarini sug’urtalash bo’yicha xarajatlar;
j) asosiy vositalar ob’ektini sotgan vositachilarga to’lanadigan haqlar;
z) asosiy vositalarni o’rnatish, montaj qilish, sozlash va ishga tushirishga oid xarajatlar;
i) aktivdan mo’ljal bo’yicha foydalanish uchun uni ishchi holatga keltirish bilan bevosita bog’liq boshqa xarajatlar.
Kreditdan foydalanganlik uchun foizlarni to’lashga doir xarajatlar qarzga olingan sarmoya hisobidan butkul yoki qisman sotib olingan asosiy vositalarning boshlang’ich qiymatiga kiritilmaydi.
Korxonaning o’zida tayyorlangan asosiy vositalarning boshlang’ich qiymati deb asosiy vositalarning mazkur ob’ektlarini tiklash (qurish, qurib bitkazish) bo’yicha haqiqiy xarajatlar summasi tan olinadi.
Qurilish davrida qurilish uchun olingan uzoq muddatli kredit bo’yicha hisoblangan foizlar barpo etilgan asosiy vositalarning boshlang’ich qiymatiga kiritiladi.
Xarid qilish chog’ida qiymati xorijiy valyutada ifodalangan asosiy vositalarning boshlang’ich qiymati mazkur standartning 11-bandida nazarda tutilgan tegishli xarajatlarni hisobga olgan holda, bojxona yuk deklaratsiyasini to’ldirish sanasidagi O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki kursi bo’yicha summani xorijiy valyutada hisoblab o’tkazish yo’li bilan so’mda belgilanadi.
Korxona ustav sarmoyasiga ulush hisobidan olingan asosiy vositalarning boshlang’ich qiymati deb, agar O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida boshqa holat nazarda tutilmagan bo’lsa, korxona muassislari (ishtirokchilari) tomonidan kelishilgan ularning puldagi bahosi tan olinadi.
Korxona tomonidan tekinga (hadya shartnomasi bo’yicha) olingan asosiy vositalarning boshlang’ich qiymati deb mazkur standartning 11-bandida nazarda tutilgan xarajatlarni hisobga olgan holda buxgalteriya hisobiga qabul qilingan sanadagi ularning joriy qiymati tan olinadi.
Tayyor mahsulot tarkibidan asosiy vositalarga o’tkazilgan ob’ektlarning boshlang’ich qiymati O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fevraldagi 54-son qarori bilan tasdiqlangan Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish bo’yicha xarajatlar tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risidagi nizomga (O’zbekiston Respublikasi Hukumati qarorlari to’plami, 1999 y., 2-son, 9-modda) muvofiq belgilanadigan ularning ishlab chiqarish tannarxiga teng bo’ladi.
Tovar-moddiy zaxiralar tarkibidan (tayyor mahsulotlardan tashqari) asosiy vositalarga o’tkazilgan ob’ektlarning boshlang’ich qiymati O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan 1998 yil 27 avgustda 44-son bilan tasdiqlangan O’zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobining milliy standarti (4-son BHMS) “Tovar-moddiy zaxiralar”ga (ro’yxat raqami 486, 1998 yil 28 avgust, Me’yoriy hujjatlar axborotnomasi, 1999 y., 5-son) muvofiq belgilanadigan ularning balans qiymatiga teng bo’ladi.
Qonun hujjatlarida belgilangan tartibda ayirboshlash yo’li bilan olingan asosiy vositalar ob’ektining boshlang’ich qiymati o’tkazilgan asosiy vositalar ob’ektining qoldiq qiymatiga teng.
Asosiy vositalar qo’shimcha to’lov bilan ayirboshlangan holatlarda almashtirish yo’li bilan xarid qilingan asosiy vositalar ob’ektining boshlang’ich qiymati o’tkazilgan asosiy vositalar ob’ektining ayirboshlanish chog’ida o’tkazilgan (olingan) pul mablag’lari yoki ularning ekvivalentlari summasiga oshirilgan (kamaytirilgan) qoldiq qiymatiga teng.
Qonun hujjatlarida belgilangan tartibda majburiyatlarni (to’lovni) pul ko’rinishida bo’lmagan mablag’lar bilan bajarish nazarda tutiladigan shartnomalar bo’yicha olingan asosiy vositalarning boshlang’ich qiymati deb korxona tomonidan o’tkazilgan yoki o’tkazilishi lozim bo’lgan qimmatliklarning qiymati tan olinadi. Korxona tomonidan o’tkazilgan yoki o’tkaziladigan mavjud boyliklarning qiymatini korxona taqqoslash sharti bilan shunga o’xshash mavjud boyliklar qiymatini belgilaydigan narxlardan kelib chiqqan holda belgilanadi.
Korxona tomonidan o’tkazilgan yoki o’tkaziladigan mavjud boyliklarning qiymatini belgilash imkoniyati bo’lmagan taqdirda, majburiyatlarni (to’lovni) pul ko’rinishida bo’lmagan mablag’lar bilan bajarish nazarda tutiladigan shartnomalar bo’yicha korxona olgan asosiy vositalarning qiymati shunga o’xshash asosiy vositalar ob’ektlarini taqqoslash sharti bilan sotib olinadigan qiymatdan kelib chiqqan holda belgilanadi.
Majburiyatlari umumiy summada ifodalangan asosiy vositalar ob’ektlarining boshlang’ich qiymati mazkur summani asosiy vositalarning alohida ob’ektining joriy qiymatiga mutanosib ravishda taqsimlash bilan belgilanadi.
Asosiy vositalarning buxgalteriya hisobiga qabul qilingan qiymati O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida va mazkur standartda belgilangan holatlardan tashqari hollarda o’zgartirilmaydi.
Buxgalteriya hisobiga qabul qilingan asosiy vositalarning boshlang’ich qiymatini o’zgartirishga asosiy vositalarning tegishli ob’ektlari qurib bitkazilgan, qo’shimcha jihozlangan, rekonstruktsiya qilingan, zamonaviylashtirilgan, texnik qayta qurollantirilgan, qisman tugatilgan va ular qayta baholangan holatlarda ruxsat etiladi.
Qurib bitkazish, qo’shimcha jihozlash, zamonaviylashtirish ishlariga asosiy vositalar ob’ektining texnologik yoki xizmat mo’ljalining o’zgarishi, oshirilgan ishlar ko’lami va sifatni yanada yaxshilashga doir boshqa holatlar tufayli qilinishi lozim bo’lgan ishlar kiritiladi.
Rekonstruktsiya qilish ishlariga ishlab chiqarishni takomillashtirish va uning texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlarini oshirish bilan bog’liq bo’lgan hamda ishlab chiqarish quvvatlarini oshirish, mahsulot (ishlar, xizmatlar) sifatini yaxshilash va nomenklaturasini o’zgartirish maqsadlarida asosiy vositalarni rekonstruktsiya qilish loyihasi bo’yicha amalga oshiriladigan mavjud asosiy vositalar ob’ektlarini qayta qurish kiritiladi.
Texnik qayta qurollantirishga ilg’or texnika va texnologiyalarni joriy etish, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish, ma’nan va jismonan eskirgan uskunalarni zamonaviylashtirish va ularni yangilari, unumdorligi yanada yuqori bo’lganlari bilan almashtirish asosida asosiy vositalar va ularning ayrim qismlarining texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlarini oshirish bo’yicha chora-tadbirlar majmuasi kiradi.
Asosiy vositalarni hisobga olishda ularni aktiv sifatida tan olingan paytini belgilash, mazkur aktivlarga nisbatan qo’llaniladigan ularning balans qiymatini va amortizatsiyani hisoblash usullarini belgilash, shuningdek asosiy vositalarning balans qiymatidagi boshqa o’zgarishlarni va ularning chiqib ketishi hisobiga moliyaviy natijalarni belgilash va hisobga olish asosiy qoidalar hisoblanadi.
Asosiy vositalar - korxona tomonidan uzoq muddat davomida xo’jalik faoliyatini yuritishda mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish yoki xizmatlar ko’rsatish jarayonida yoxud ma’muriy va ijtimoiy-madaniy vazifalarni amalga oshirish maqsadida foydalanish uchun tutib turiladigan moddiy aktivlar.