1-mavzu: eng qadimgi davrlardan XIX asrning birinchi yarmida jahon pedagogika fanining rivojlanish tarixi. Ya. A. Komenskiyning pedagogik nazariyasi reja

Lakoniya (Sparta)da kemalar to’xtaydigan qulay gavanlar bo’lmaganligi tufayli qullar mehnatiga asoslangan dehqonchilik hukmron edi. 9 ming oiladan iborat bo’lgan quldorlar 250 mingdan ko’proq aholiga hukmronlik qilardi. Spartada qullar shafqatsiz ta’qib ostiga olinar edi.
Tarbiya ishlari esa davlat ixtiyorida bo’lib, uning asosiy maqsadi spartaliklarning bolalarini baquvvat, jismoniy sog’lom, bardoshli, chiniqqan jangchilar qilib tarbiyalash va bo’lajak quldorlarni yetkazishdan iborat edi.
Spartaliklarning bolalari 7 yoshgacha uyda yashar, keyin «agella» deb ataluvchi davlat muassasasida 18 yoshga yetguncha tarbiyalanar edi. Ular «pedonom» rahbarligida jismoniy sog’lom bo’lish uchun turli mashqlar bilan chiniqtirilar, sovuqqa, ochlikka va chanqoqlikka chidashga, og’riqqa bardosh berishga o’rgatilar edi. Ta’limning asosiy qismini harbiy gimnastika mashqlari egallar edi.
Qadimgi yunon tarixchisi, faylasuf olim Plutarx Sparta maktablaridagi ta’lim-tarbiya haqida gapirib, shunday deydi:
«O’qish va yozishga kelganda bolalarga faqat ularning eng zaruri o’rgatilar edi, tarbiyaning qolgan qismi esa bitta maqsad: hech so’zsiz itoat qildirishni, chidamli bo’lishni va yengish ilmini o’rgatishni ko’zda tutar edi».
Spartada ta’lim-tarbiyaning yana bir muhim vazifasi yoshlarni qullarga nisbatan shafqatsiz, ularni mensimaydigan qilib tarbiyalashdan iborat edi. Shu maqsadda yoshlar «Kreptiyalar»da, ya’ni kechalari qullarni tutish mashqlarida qatnashar, shubhali bo’lib ko’ringan har qanday illatni (qulni) o’ldirar edilar.
Yoshlarga axloqiy tarbiya berishda davlat rahbarlari maxsus suhbatlar o’tkazib, shu yo’l bilan ularga axloqiy va siyosiy tarbiya berar edilar. Shuningdek, bolalarni savol-javob jarayonida aniq, qisqa va lo’nda qilib javob berishga o’rgatib borilgan.Spartada 18—20 yoshga yetganda yigitlar «Efeblar» o’spirinlar guruhida harbiy xizmatni o’taganlar.
Spartada qizlar tarbiyasiga ham alohida e’tibor berilgan. Ularni harbiy va jismoniy tarbiya malakalari bilan qurollantirib borilgan. Chunki erkaklar jangga ketganlarida ular shaharni qo’riqlab, qullarni itoat saqlashini ta’minlar, ular hatto jangda ham qatnashar edilar.

1-chizma


Afinada esa hayot, tartib, intizom, maktab tizimi va undagi ta’lim-tarbiya spartanikidan butunlay farq qilar edi. Qullar xususiy mulk hisoblanar edi. Afinada eramizdan ilgarigi V—IV asrlarda madaniyat barq urib o’sdi. Fan, me’morchilik va haykaltaroshlik taraqqiy qildi.
Afinada eng ko’rkam va barkamol inson deb ham jismoniy, ham ma’naviy jihatdan yetuk kishini o’zlarirning «ideali» deb hisoblar edilar. Bu ideal faqatgina yuqori tabaqali quldorlarga xos edi. Jismoniy mehnat esa faqat qullarning qismati deb hisoblanar edi.
Afinada bolalar 7 yoshga yetguncha uyda tarbiyalanar, o’g’il bolalar 7 yoshdan boshlab maktabga qatnar, qizlar esa oilada ona ko’magida uy-ro’zg’or ishlariga o’rgatilar edi. Afinada xotin-qizlarning hayoti uy doirasidan chiqmas, asosan ichkarida o’tar edi.
Afinada bolalar dastlab 7 yoshdan 13—14 yoshgacha «grammatist» (savod o’rgatish ma’nosida), «kifarist» (grekcha musiqa o’qituvchisi ma’nosida) maktablarda tahsil olganlar. Bu maktablar xususiy bo’lib, o’qish pullik edi. shuning uchun fuqarolarning bolalari bu maktablarda ta’lim ololmas edilar.
Bu maktablarda «didaskol» deb atalgan o’qituvchilar mashg’ulot olib borar edilar. (men o’qitaman, degan ma’nodagi «didasko» so’zidan keyinroq «didaktika» — ta’lim nazariyasi kelib chiqqan).
O’g’il bolalarni maktabga qullardan biri boshlab borar edi, bunday qul pedagog deb atalar edi («pays» - bola, «agogeyn» - yetaklab borish degan so’zlardan olingan). Grammatist maktabida o’qish, yozish va hisoblash o’rgatilar edi. O’qishda harflarni hijjalab o’qitish usuli, so’ng qo’shib o’qish usulidan foydalanganlar. YOzuvni o’rgatishda mum surilgan yaltiroq taxtachalardan foydalanganlar. Ular ingichka cho’p yordamida yozganlar. Sonlar barmoqlar, sopol toshlar, sanoq taxtasi yordami bilan hisoblaganlar. Kifarist maktabida o’g’il bolalarga adabiy bilim va estetik tarbiya berilar, muzika, ashula, deklomatsiyalar o’rgatilar edi.
O’g’il bolalar 13—14 yoshga yetganlaridan keyin palestra («kurash maktabi») deb atalgan o’quv yurtiga o’tar edilar. Bu o’quv yurtida ular ikki—uch yil davomida jismoniy mashqlar bilan shug’ullanar edilar. Masalan, sakrash, yugurish, kurash tushish, disk va nayza irg’itish, suvda suzish kabilar o’rgatilardi. Palestrada o’qish tekin edi, shuning uchun ham yoshlarning ko’pchilik qismi palestrada o’qish bilan cheklanib qolar edi.
YOshlarning badavlatroq oiladan bo’lgan qismi palestrani tugatgach gimnasiyga (jismoniy, ijtimoiy tarbiya) kirar edi. Ularga falsafa, siyosat, adabiyot fanlari o’rgatilgan. Bu maktabni tugatgan yoshlar davlatni boshqarishda qatnashishlari mumkin edi.
Nihoyat, Spartada bo’lgani kabi, Afinada ham 18 dan 20 yoshgacha bo’lgan yoshlar Efeblar qatoriga o’tib, harbiy xizmatga tayyorlanar va o’zlarini siyosiy bilimlarini oshirishni davom ettirar edilar.

2-chizma
Aholining ko’pchilik qismi bolalarni maktablarda o’qita olmaganligi sababli ularga kasb-hunar o’rgatish odat tusiga kirgan edi. Ayrim xat-savodi bor otalar bolalariga o’qishni o’zlari o’rgatar edilar. Bu kabi tartib davlat tomonidan qonunlashtirilib qo’yilib bechorahol tabaqaga mansub ota-onalar o’z bolalariga biror kasbni o’rgatishga majbur edilar. Aks holda ularning bolalari kelgusida keksayib qolgan ota-onalari to’g’risida moddiy g’amxo’rlik qilishdan ozod etilar edi. Quldor zodagonlar mehnat bilan shug’ullanuvchi erkin aholiga nafrat bilan qarardi. Qullarni esa «gapiradigan ish quroli» deb hisoblar edilar.