1-mavzu: eng qadimgi davrlardan XIX asrning birinchi yarmida jahon pedagogika fanining rivojlanish tarixi. Ya. A. Komenskiyning pedagogik nazariyasi reja

Qadimgi Yunonistonda pedagogik nazariyalarning tug’ilishi
Yunonistonda maktab va madaniyatning tez rivojlanishi pedagogika nazariyasining ham tug’ilishiga imkoniyat yaratdi. Pedagogika nazariyasiga olim va faylasuflardan Suqrot, Platon, Aristotel va Demokritlar asos soldilar. Ular o’z qarashlari bilan ta’lim-tarbiya rivojlanishiga juda katta hissa qo’shdilar. Quyida bu faylasuf olimlar haqida qisqacha to’xtalib o’tamiz.
Suqrot. (eramizdan avvalgi 469—399 yillar) O’zining demokratik ijtimoiy kelib chiqishiga qaramay (u kambag’al hunarmand, ya’ni haykaltarosh o’g’li) konservativ zamindor aristokratlarning ideologi edi. Bu albatta uning falsafiy va pedagogik qarashlarida o’z aksini topdi. Suqrot dunyoning tuzilishini, buyumlarning fizik holatini bilib bo’lmaydi, odamlar faqat o’zlarinigina bilishi, axloqni kamol toptirishi lozim deb hisoblar edi. Suqrot faylasuf bo’lishi bilan birga ajoyib notiq ham edi. U keng maydonlarda so’zga chiqib, axloqqa doir masalalar yuzasidan suhbatlar o’tkazar, tinglovchilarni savol-javob yo’li bilan haqiqatni o’zlari topishlariga va bilishlariga undar, shu yo’l bilan odamlarni haqiqatni izlashga o’rgatar edi. Suhbatni bu metodi «Suqrot metodi» deb yuritilgan. U pedagogika olamiga ana shunday savol-javob metodini, ya’ni «evristik» suhbat metodini yangi (savol berish va savolni to’ldirish) metodini olib kirdi.
Suqrot — falsafiy dialektikaning asoschilaridan biri. U baxs orqali, ya’ni muayyan masalalarni o’rtaga qo’yish va ularga javob topish yo’li bilan haqiqatni aniqlash mumkin deb tushungan.
Aristotel fikricha Suqrot mavjud haqiqatdan umumiy tushunchalarga o’tish haqidagi induktiv ta’limotni hamda har bir narsaning mohiyatini bilishning birinchi imkoniyatini beradigan tushunchalarni aniqlash haqidagi ta’limotni yaratgan. Uning etika sohasidagi asosiy tezisi shundan iborat: ezgulik bilimdir; donishmandlik, ya’ni yaxshilikni biluvchi yaxshilik qiladi; yomonlik qiluvchi esa yaxshilikni yo bilmaydi, yoki pirovardida yaxshilikning tantanasi uchun yomonlik qiladi. Suqrotning tushunishicha, aql bilan axloq o’rtasida ziddiyat bo’lishi mumkin emas. U tarbiyada axloqiy, estetik, jismoniy tarbiya mezonini ishlab chiqdi. Lekin Suqrotning axloqiy qarashlarida tengsizlikni yaqqol sezish mumkin. Uning fikricha, axloq faqat imtiyozli «mumtoz»largagina xos, «mumtoz» kishilar haqiqiy axloqning yagona egalari bo’lganliklari uchun hokimiyat ham ularning qo’llarida bo’lmog’i kerak deydi.
Suqrot demokratiyaga dushmanlikda asossiz ayblanib, o’lim jazosiga hukm qilingan. Lekin o’zi zahar ichib o’lgan. Haqiqatda esa u adolatga xilof bo’lgan davlatni boshqarishning hamma formalarini — monarxiya, tiraniya, aristokratiya, plutokratiya va demokratiyani tanqid qilgan.
Platon eramizdan ilgari (424—347 yillarda) yashagan. Qadimgi Yunonistonning mashhur – idealist faylasufi, Suqrotning shogirdi, ob’ektiv idealizm nazariyasining asosichisi edi. U «g’oyalar dunyosi»ni birlamchi, his qiluvchi narsalar dunyosini ikkilamchi deb hisobladi.
Platon olamni hodisalar dunyosi va g’oyalar dunyosi deb ikkiga bo’ldi. Uning fikricha g’oyalar abadiy va o’zgarmasdir. Uning nazarida, narsalar g’oyalar olamining soyasidir, xolos.
Afina aristokratiyasining namoyandasi bo’lgan Platon, aristokratiyaning abadiy hukmronligi haqidagi nazariyani ilgari surdi. Uning fikricha ideal aristokratik davlat uch xil ijtimoiy guruh: faylasuflar, jangchilar, hunarmandlar va dehqonlar guruhidan iborat bo’lishi lozim. Faylasuflar davlatni boshqaradilar, jangchilar uni har qanday dushmandan himoya qiladilar, uchinchi guruh esa mehnat qilib, mo’l hosil yetishtirib, faylasuflar va jangchilarni boqadilar, degan fikrni olg’a suradi. SHuningdek, u qullarni ham saqlanib qolishini aytib, uning tasavvuridagi ideal davlatda qullar ham, hunarmandlar ham huquqsizdirlar, pastkashlik hamda qanoat va itoatkorlik fazilatlarigina hunarmand kosiblarga va dehqonlarga xos deb ta’kidlaydi.
Platonning fikricha, u olg’a surgan g’oya, bu davlatning maqsadi oliy ezgulik g’oyasiga yaqinlashishdir: bu g’oya, asosan, tarbiya yo’li bilan ro’yobga chiqishini ta’kidlaydi.
Tarbiya, — deydi Platon, — davlat tomonidan tashkil etilmog’i va hukmron guruhlarning — faylasuflar va jangchilarning manfaatini ko’zlamog’i lozim. Platon o’zining pedagogika tizimida Sparta va Afina tizimining ba’zi bir belgilarini birlashtirishga intiladi.
Platonning fikricha, bolalar 3 yoshdan boshlab 6 yoshgacha davlat tomonidan tayinlab qo’yilgan tarbiyachilar rahbarligida maydonchalarda turli o’yinlar o’ynash bilan shug’ullanishlari muhimdir. Platon o’yinlarni maktabgacha tarbiya vositasi deb hisoblab, ularga katta ahamiyat beradi, shuningdek, bolalarga hikoya qilib beriladigan materiallarni sinchiklab tanlash kerakligini ham uqtirib o’tadi. U bolalarga eng yoshlik chog’idanoq ijtimoiy tarbiya berish tarafdori edi.

3-chizma
Bolalar 7 yoshdan 12 yoshgacha davlat maktablariga qatnaydilar va bunday maktablarda o’qish, yozish, hisob, musiqa va ashula o’rgatiladi.

Bolalar 12 yoshdan 16 yoshgacha odatdagi badantarbiya mashqlari o’rganiladigan palestrada, ya’ni jismoniy tarbiya maktabida o’qiydilar. Palestrani tamomlagan o’spirinlar 18 yoshgacha hisob, geometriya va astronomiyani o’rganadilar, bunda ko’proq amaliy maqsadlar (ularni jangchilar qilib tayyorlash) ko’zda tutilgan. 18 yoshdan 20 yoshgacha yigitlar «Efebiya»da tarbiyalanadilar, ya’ni harbiy gimnastika tayyorgarligini o’taydilar. Aqliy mashg’ulotga mayli bo’lmagan yigitlar 20 yoshdan boshlab, jangchilar qatoriga o’tadilar. Abstrakt tafakkurga qobiliyati borligi ochiq ko’ringan yoshlar, ya’ni yigitlarning ozroq qismi 30 yoshga qadar falsafa, shuningdek, hisob, geometriya, astronomiya va musiqa nazariyasini o’rganish bilan shug’ullanib, shu tariqa ilm olishning uchinchi, oliy bosqichini o’taydilar, ammo bunda amaliy maqsad ko’zda tutilmasdan, balki falsafa—nazariyani mukammal o’rganish ko’zda tutiladi. Shu tariqa ular davlat mansablarida ishlashga tayyorlanadilar. Iste’dodi g’oyat o’tkir ekanligi ma’lum bo’lgan va juda ozchilikni tashkil etgan yigitlar falsafa ilmini o’rganishni yana 5 yil (35 yoshga qadar) davom ettiradilar, shundan so’ng 35 dan 50 yoshgacha davlatni boshqaradilar.
Platon ham xotin-qizlar tarbiyasi xususida fikr yuritib, Spartadagi usulni ma’qullaydi.
Umuman Platon tarbiya tizimining butun mazmuni va mohiyati jismoniy mehnatdan g’oyat nafratlanish ruhi bilan sug’orilgan. Platon g’oyasiga ko’ra bo’lajak faylasuflar va jangchilarning «jismoniy mehnat to’g’risida xato o’ylashlari» ham taqiqlab qo’yilgan, shuningdek qullarning bolalarini o’qitmagan ma’qul, degan g’oya ilgari surilgan.
Biroq, Platon maktabgacha tarbiya to’g’risida, davlat tomonidan izchillik bilan olib borilishi lozim bo’lgan tarbiya tizimi to’g’risida bir qancha muhim fikrlarni aytdi, ijobiy o’rnak namunasida tarbiyalash kabilarni talab qildi.
Platon o’zining axloqiy tizimini yaratar ekan, ustozi Suqrotga ergashib, ob’ektiv idealizm yo’lini tutadi. Platon etikasining asosiy nazariy tayanch nuqtasi — inson ongi chegaralaridan tashqarida bo’lgan va mangulik g’oyalari olamida xudoning doimiy nazorati ostida bo’ladigan yagona o’zgarmas «yaxshilik» g’oyasidir. Uning fikricha, yerdagi yaxshiliklarning hamma turi o’zida me’yor, go’zallik va haqiqatdan iborat uch tushunchani jamlagan oliy «yaxshilik g’oyasi»ning in’ikosigina bo’lishi mumkin.
Platon fikricha, odamning axloqiy hayoti shu oliy «yaxshilik g’oyasi»ga intilishga to’la bo’ysungan va xushbaxtlikni tashkil etadigan, faqat oliy «yaxshilik» g’oyasiga intilishdagina xulqning namunasini ko’rish mumkin. SHunday qilib, Platon insonning xulqini xudo xohishiga bo’ysundirishga harakat qilgan.
Platon insonga xos kategoriyalar va tushunchalarni sinchiklab ishlab chiqib, ularning barqarorligi va muayyanligini isbotlagani holda ularni kishilar joriy qilishini ham e’tirof etmadi. SHu bilan, u axloqiy qonunlar kishilar uchun majburiy yoki nomaqbul bo’lishi mumkinligi haqidagi fikrga o’rin qoldirmadi. U bu o’rinda aristokrat zodagonlarnigina nazarda tutgan xolos. Xalq ommasiga kelganda unga axloqiy hayotda arzimas o’rin berilgan, uning fikricha, xalqqa faqat bo’ysunish, itoatkorlik axloqigina xos. Qullar hech qanday fazilatga ega emaslar, deb hisoblagani sababli Platon axloqiy etikasiga ko’ra, ular umuman chinakam axloq egasi bo’lishi mumkin emas.
Platon axloqiy tushunchalarni o’zgarmas va barqaror deb qarashi hamda ularni mutlaqlashtirishi jamiyat siyosiy tuzilishining o’zgarmasligi g’oyalarini himoya qilishga va quldorlik davlatini ideallashtirishga xizmat qildi. Natijada Platon etikasi aristokratiya nazarida jozibador bo’lib ko’rinadi. Ular uning etikasida o’z hayotlari tarzining in’ikosi va himoyachisini ko’rdilar.
Platonning shogirdi bo’lgan, makedoniyalik Iskandarni tarbiyalagan, qadimgi Gretsiyaning eng yirik idealist-faylasufi va olimi Arastuning pedagogika nazariyasini yaratishdagi va uni rivojlantirishdagi xizmatlari juda ulkan.
Arastu—Aristotel (eramizdan ilgari 384—322 yillar)da yashagan. Platonning shogirdi bo’lgan, makedoniyalik Iskandarni tarbiyalagan, Qadimgi YUnonistoning yirik idealist-faylasufi va olimi edi.
Platon olimni g’oyalar dunyosi va hodisalar dunyosi deb ikkiga bo’lgan bo’lsa, uning shogirdi Arastuning aytishicha, g’oyani shaklga o’xshatish mumkin. Har qanday buyumda biz uning moddasini va shaklini ko’rishimiz mumkin. Moddada narsalar bo’lishi uchun imkoniyatlar bor; modda biron shakl olganidan so’nggina narsa bo’lib qoldai. CHunonchi, marmarning o’zi bir moddadir, ammo unga ma’lum shakl berilsa, haykal tusini olishi mumkin.
Butun hayot taraqqiyot jarayonidir, bu jarayon, Arastuning fikricha, tashqi kuchlarning ta’siri ostida sodir bo’lmaydi, balki ichki taraqqiyotning o’zidir. Arastu tashqi olamning mavjudligiga shubha qilmaydi va hissiy tajribani, sezgilarni bilishning asosi deb hisoblaydi. Arastuning ta’kidlashicha bilishdagi xatolar noto’g’ri tafakkurdan, ya’ni hissiy tajribani noto’g’ri talqin qilishdan kelib chiqadi. Eng muhimi shundaki, Arastu shakl bilan mazmunning birligini ko’rsatib o’tdi, taraqqiyot g’oyasini olg’a surdi.
Arastu olamda tana va jon bor, tana bilan jon materiya bilan shakl tariqasida bir-biridan ajralmagan holda mavjuddir, deydi. Uningcha, uch xil jon bor: o’simlikdan tarkib topgan jon oziqlanish va urchib ko’payishda namoyon bo’ladi; hayvonotdan tarkib topgan jon, o’simlik xossalaridan tashqari sezgilarda va istaklarda namoyon bo’ladi; aqlning ifodasi bo’lgan jon, o’simlik va hayvonot xossalaridan tashqari, u tafakkur yoki bilish xislatlariga ham egadir. Insondagi jonning hayvoniy qismi aqlga tobe bo’lganligi sababli, uni iroda deb atash mumkin.
Arastuning fikricha, jonning mana shu uch xiliga muvofiq uch xil tarbiya — jismoniy tarbiya, axloqiy tarbiya, aqliy tarbiya bo’lishi kerak. Tarbiyaning maqsadi, uning fikricha jonning olim tomonlarini — aql va irodani kamol toptirishdan iborat edi. Har bir moddada rivojlanish imkoniyati bor bo’lganidek, insonga ham tabiat faqat qobiliyatlarning boshlang’ichinigina beradi, insonda kamol topish imkoniyati tabiatda mavjuddir va bu imkoniyat tarbiya vositasi bilan ro’yobga chiqariladi. Tabiat jonning uch xilini bir-biri bilan chambarchas bog’lab qo’ygan, biz ham tarbiyada tabiat belgilab bergan yo’ldan borib, jismoniy, axloqiy va aqliy tarbiyani bir-biri bilan chambarchas bog’lab olib borishimiz lozimligini uqtiradi.
Arastuning fikriga ko’ra, davlatning umumiy bitta oxirgi maqsadi bor, u ham bo’lsa, davlat hamma fuqarolarga bir xilda tarbiya berilishini ta’minlashi lozim, mana shunday tarbiya berish esa xususiy tashabbusning vazifasi bo’lmasdan, balki davlatning ishi bo’lishi lozim.
U insonning yoshlik yillarini uchga bo’lib o’rganadi: 7 yoshgacha bo’lgan davr; 7 yoshdan 14 yoshgacha bo’lgan davr (jismoniy balog’at davrining boshlanishi) va jinsiy balog’at davrining boshlanishidan 21 yoshgacha bo’lgan davr. Uning fikricha, bunday davrlarga bo’lish tabiatga mos bo’lib tushadi.
Arastu o’g’il bolalar 7 yoshdan boshlab davlat maktabida o’qishi lozim, deb uqtiradi. Bolalarga aqliy tarbiya berilishi kerakligini aytib, u o’g’il bolalar avvalo badantarbiya muallimlarining qo’liga topshirilsin, deb talab qiladi; bunda u bolalarni haddan tashqari charchatib qo’ymaslik kerakligini aytadi va ularni jismi mustahkamlanib olguncha yengil mashqlar bilan shug’ullantirishni tavsiya etadi.
Arastu jismoniy, axloqiy va aqliy tarbiyani bir-biri bilan bog’langan, deb qaraydi. Boshlang’ich ta’lim vaqtida, badantarbiyadan tashqari, yana o’qish, yozish, grammatika, rasm va musiqa o’rgatilishi kerakligini alohida uqtirib o’tadi. O’smirlar maktabda jiddiy ma’lumot olishlari kerak, ular adabiyot, tarix, falsafa, hisob, falakiyot, musiqa o’rganishlari shart. Go’zallikni his qilishni o’stirish uchun musiqa o’rganmoq kerak, ammo rasm chizish singari musiqa o’rganish ham oddiy hunarga aylanib ketmasligini kuzatib turish muhim deydi. U xotin-qizlarning tarbiyasi xususida gapirib, bu erkaklarning tarbiyasiga o’xshab ketmasligini, chunki ularning tabiati mutloq erkaklarnikidan farq qilishini aytadi.
Arastu o’z pedagogik qarashlarida iroda, faoliyatni asos qilib olgani holda, aqliy tarbiya sohasida axloqiy ko’nikmalarga katta ahamiyat beradi. Tabiiy iste’dod, shu bilan birga, ko’nikma orttirish (matlub harakatlarni o’rganish, tez-tez takrorlab turish) va aql — bular axloqiy tarbiyaning uch manbaidir, deydi.
Fazilatlar hosil bo’lishi uchun ezgu xulq-odatlarini va ko’nikmalarini tarkib toptiradigan, yaxshi o’ylab o’tkaziladigan mashqlar bo’lishi ham zarur, bunga odatlanish, buning uchun doimiy harakat qilish lozim, odatdan, ko’nikishdan esa axloqiy xatti-harakat hosil bo’ladi, deb ta’lim beradi.
Arastuning qayd etishicha, har qanday istak va faoliyatda kamchilik, ortiqchalik va o’rtachilik bo’ladi. SHuning uchun ham hamma narsadan faqat o’rtachilik, faqat muvozanat yaxshi va foydalidir. Demak, hamma narsada ortiqchalikka ham, kamchilikka ham yo’l qo’ymaydigan xatti-harakat yaxshilikning nishonasidir. Mana shunday xatti-harakatni hosil qilmoq uchun ko’proq mashq qilish kerak, degan fikrlarni olg’a surdi.
Arastu Platondan farq qilib, oilani tarbiyadan chetlashtirmaydi, axloqiy tarbiya berish, asosan, oilaning zimmasida bo’lishi kerak, deydi.
Arastuning qarashlari antik pedagogikaning taraqqiyotiga katta ta’sir o’tkazadi. Ayniqsa uning “Nikomah etikasi” va “Siyosat” asarlari axloq masalalarini nazariy ishlab chiqishga bag’ishlandi.
Arastu, axloqning jamiyat hayotida muhim ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlab, “Tabiat inson qo’liga qurol — aqliy va axloqiy kuch bergan, ammo u shu qurolni teskari tomonga nisbatan ham ishlatishi mumkin: shu sababli axloqiy tayanchlari bo’lmagan odam eng insofsiz va yovvoyi, o’zining jinsiy va did mayllarida eng tuban mavjudot bo’lib qoladi”, — deydi.
Arastu antik davrining boshqa faylasuflariga qaraganda axloqiy munosabatlarning tabiatini teran tadqiq qila oldi. Uning fikriga ko’ra, axloqiy fazilat — faoliyat, xatti-harakat demakdir. Barcha axloqiy fazilatlar adolat, do’stlik, muhabbat, saxiylik, sulhparvarlik, xushfe’llik va hokazolar faqat inson faoliyatida namoyon bo’lishini asoslab beradi.
Odam jamiyatda yashagani sababli uning axloqiy fazilatlari hech qachon sof, xolis holda namoyon bo’lmaydi, balki faqat ijitimoiy faoliyatdagina amalga oshadi. SHuning uchun barcha axloqiy fazilatlar ijtimoiydir, deydi Arastu.
Inson tabiatan fazilatlarga ega bo’lmagani, balki fazilatga o’rgangani sababli, tarbiyaning (faqat bolalarnigina emas, shu bilan birga barcha aholini tarbiya qilish) roliga katta ahamiyat berib, hususan hissiyotlarni tuyg’ularda idrokli tarbiyalashga ahamiyatni qaratadi. Uning fikricha, bunday tarbiya kishilarning axloqli bo’lib yashashga o’rganishlari uchun zarur bo’lgan mavjud qonun-tartibotlar yordamida amalga oshiriladi. Mutafakkir fazilat deganda hamisha ota-ona o’rnini bosishi mumkin bo’lgan davlatga xizmat qilishni nazarda tutadi.
Arastu axloqiy fazilatlar bilan bir qatorda inson uchun muhim bo’lgan aqliy fazilatlarga — bilim, donishmandlik, fahmlash va boshqalarga ham katta ahamiyat beradi. Ammo axloqiy fazilatlarni aqliy fazilatlarga bo’ysundirgan holda ifodalaydi.
Arastu faqat aql faoliyatini tan oladi. SHu sababdan u baxt idealini haqiqatan intellektual mushohada etishda deb biladi.
Umuman antik faylasuflar Suqrot, Platon, Arastular o’zlarining nazariyalarida har bir narsada me’yor bo’lmog’i lozimligini uqtirib o’tganlar. Ular axloqni insonning baxtga erishish vositasi deb qaraganlar.
Atomizm nazariyasini yaratgan atoqli faylasuf — materialist Demokritning qarashlari (eramizdan avvalgi 460—370 yillar) qadimgi yunon falsafasining cho’qqisidir. Demokrit o’z asarlarida yuqorida nomlari qayd etilgan mutafakkir faylasuflar kabi tarbiya masalalariga katta e’tibor beradi. U o’z nazariyasida tabiat qonunlariga, xurofotni va qo’rquvni yemirib tashlaydigan chinakam bilimlarga murojaat qiladi.
Demokrit tarbiyani tabiatga muvofiqlashtirish masalasini birinchi bo’lib ilgari surdi. “Tabiat bilan tarbiya bir-biriga o’xshaydi” deb yozadi u. Demokrit “ta’lim mehnat asosidagina go’zal narsalarni hosil qiladi”, deb, tarbiya ishida mehnatning roli juda katta ekanligini ta’kidladi.
U doimo mehnat qilib turishni talab qildi, mehnatga odatlarna borgan sari, mehnat yengil bo’lib boradi, deydi. U yomon o’rnakdan ehtiyot bo’lish kerak, deb ta’kidlaydi va yaxshi xulq hosil qilishda mashqning ahamiyati katta, deb hisoblaydi.
Demokrit barcha tabiiy jarayonlarga, jumladan, insonning axloqiy munosabatlarida ham kishi xulqini real, bu dunyodagi asosini topishga urinadi. Demokrit axloqni odamning o’z tabiatidan kelib chiqib asoslashga harakat qiladi. Bilish nazariyasida Demokrit moddiy olamni bilish va haqiqatga erishish mumkinligini ta’kidladi, bilish jarayonida sezgi va tafakkur rolini ko’rsatdi. Uningcha sezgilarimiz orqali olingan bilim «qorong’i»; u olamning mohiyatini ochib berolmaydi; aql orqali olingan bilim «yorug’», haqiqiy bilimdir. Tabiat sirlarini faqat fikrlash yo’li bilan bilib olish mumkin.
Demokritning axloqiy va pedagogik qarashlari diniy qobiqdan xoli edi. SHuning uchun ham o’zidan keyingi faylasuf olimlarga katta ta’sir etdi.
Ayniqsa, ularning inson kamolotidagi nazariy qarashlari, tarbiyaning roliga bergan katta ahamiyatlari pedagogika tarixi nazariyasini yaratishda asosiy zamin bo’lib xizmat qildi.