1-mavzu. Fanga kirish. Qadimiy dinlarning iqtisodiy jihatlari. Qadimgi dunyo iqtisodiy g’oyalari

1. Qadimgi fikr: ishlab chiqarish qoidalariga Eskicha qarashlar va yangicha 

qarashlar 

Iqtisodiy fan manbaalarini avvalo jaxon tsivilizatsiyasining beshigi bulgan 

Qadimiy sharkdan izlamok mantikan tugridir. Iqtisodiy goyalarining shakllanishi 

insoniyatning paydo bulishi bilan boshlangan. Ammo xozirgi paytda qulyozmalarda 

aks ettirilgan goyalargina taxlil kilingan. SHu sababli Iqtisodiy ta’limotlar tarixi 

quldorlik jamiyati, anikrogi, xususiy mulk paydo bulishi bilan boshlanadi, deyish 

urinlidir. 

Yangi era – millodning III asridan boshlab Osiyoda, millodning V asridan 

Garbiy Yevropada quldorlik tuzumi yangi feodal ishlab chikarish tizimi bilan 

almashdi. Ammo quldorlik tuzumining koldiklari feodalizm va xatto kapitalizm 

davrida saklanib koldi. Masalan, eng rivojlangan AKSHda quldorlik, qullar 

mexnatidan foydalanish 1861-1865 yillardagi fukarolik urushidan keyin tula 

tugatildi. Markaziy Osiyo, xususan Turkistondagi qullik davri xam shu davrda, ya’ni 

ulka Rossiya tomonidan bosib olingach, konun yuli bilan takiklandi. Ayrim 

tarixiy, Iqtisodiy-ijtimoiy sabablarga kura Yevropaning asosiy kismida, jumladan, 

Rossiyada qulchilik ishlab chikarish usuli darajasiga yetmadi, feodalizmga utildi. 

Tuzumda yerga xususiy mulkchilik mavjud bulib, bevosita ishlab chikaruvchilar 

bulgan, rasman ozod dexkonlarni ekspluatatsiya kilishga asoslangan. Yer egalari – 

feodallar yoki davlat barshchina (ishlab berish), natural (maxsulot) yoki pul 

obrogi (solik) sifatida yer rentasini olish imkoniga ega edilar. SHunday kilib, 

feodalistik jamiyat yirik yer egalari va mayda ishlab chikaruvchilar – dexkonlarning 

xamkorligiga asoslangan. 

Qulga nisbatan erkin dexkon ishlab chikarishdan xiyla manfaatdor bulgan, 

uzining oilasi, ayrim ishlab chikarish vositalariga, xujalik mustakilligiga ega edi, 

shu sababli mexnat unumdorligi va ishlab chikarish kuchlari ancha usdi. Feodalizm 

shu jixatdan avvalgi ibtidoiy jamoa va quldorlikdan tarixan progressiv jamiyat edi. 

Ammo bu davrda xam kolok texnika mavjud bulib, ishlab chikarish kuchlarining 

rivoji sekin borgan. Garbiy Yevropada feodal ishlab chikarish usuli V asr oxiri (Rim 

imperiyasining qulashi) dan burjua inkilobi (XVII-XVIII asrlar), anikrogi sanoat 

tuntarilishi davrigacha yashadi. Kupgina mamlakatlarda (masalan, Urta Osiyo, 

jumladan, Uzbekiston) bu davr undan xam uzok vaktni uz ichiga oladi (III-XX 

asrlar). Bu jamiyatda yuzaga kelgan Iqtisodiy karashlar keng kamrovli bulib, yerga 

egalikning konuniy ekanligini kursatish, tovar – pul munosabatlari muammolariga 

munosabatning kuchayishini belgilashga karatilgan. Usha davrdagi Iqtisodiy 

goyalarda tovar – pul munosabatlari (sudxurlikdan tashkari) qullab – kuvvatlanadi 

va shu bilan birga feodal jamiyatning tabiiyligi, uni saklab kolish zarurligi kayd 

etiladi. Bizgacha yetib kelgan yozma manbalarga kura, usha davrdagi Iqtisodiy 

goyalarda diniy – axlokiy yunalish kuchli bulgan. Bozor Iqtisodiyoti bilan boglik 

fikrlarda ikki tomonlama karash mavjud (tovar ishlab chikarish, sudxurlik va b.). 

Davlat va dinning Iqtisodiyotdagi roli yukori kuyiladi. Urta asrlar oxirida, yer