1-mavzu. Fanga kirish. Qadimiy dinlarning iqtisodiy jihatlari. Qadimgi dunyo iqtisodiy g’oyalari

egaligi tuzimi yemirilishi bilan yangi Iqtisodiy goyalar vujudga keldi. 

Dastlab quldorlik jamiyati SHarkda sinfiy ajralish boshlangan joylarda, 

Mesopotamiya (Tigr va Yefrat daryolari oraligida) va Misrda eramizdan avvalgi IV 

ming yillikda yuzaga keladi. Bunga asosiy sabab shuki, bu yerda texnologik inkilob 

ruy berdi, metall kurollar ishlatila boshlandi, kishlok xujaligida intensiv, kup 

xollarda sugorma dexkonchilikka utildi, shu asosda nisbatan turgun kushimcha 

maxsulot olish imkoni tugilgan. Oqibatda jamiyatda mexnat taksimotini 

rivojlantirishga, kupgina xunarmandchilik soxalarining ajralib chikishiga, sinfiy 

tabakalanishga turtki buldi. 

Bu davrda kushimcha maxsulot olishning asosiy usuli jamoaga birlashgan 

dexkonlarni ekspluatatsiya kilish yuli bilan renta – solik olish (Osiyoda) bulsa, 

qullarni (davlat yoki xususiy) beayov ishlatish bilan xam (Evropada) katta boylik 

orttirilgan. SHarkda davlatning Iqtisodiyotga aralashuv darajasiga karab, ayrim 

(erkin) axolining axvoli qullarnikidan deyarli fark kilmagan (umuman, SHark 

mamlakatlarida qulchilik masalasi xali uzil – kesil xal etilgan emas). 

Akademik V.V.Struvьe uni tan oladi. Lekin kupgina olimlarning fikricha, SHarkda 

quldorlik klassik shaklda rivoj topmagan, patriarxal, ya’ni uy xujaligida ustun 

bulgan. 

SHark, jumladan, Markaziy Osiyo mamlakatlaridagi xujalik faoliyatida nisbatan 

erkin odamlar ishtirok etgan. Masalan, dexkonchilik, xunarmandchilik, kurilish 

soxasida qullar mexnatidan foydalanilmagan. Antik dunyo (Garbiy Yevropa) dagi 

ayrim regionlarda xalkaro savdoni olib borish bilan boglik ravishda tovar – pul 

munosabatlari xam ancha rivojlangan (masalan, Gretsiyaning ayrim shaxarlari). 

SHu asosda qulchilikka asoslangan xususiy mulkchilik rivoj topdi. Uz maxsulotini 

sotishga muljallab ishlab chikargan qulchilik xujaliklari ekspluatatsiyani 

kuchaytirishni talab etgan. Okibatda klassik yoki antik qulchilik yuzaga keldi 

(Gretsiya va Italiya). 

Bizgacha yetib kelgan eng Qadimgi qulyozmada (Qadimgi Misr, eramizdan 

avvalgi XXII asr) noib va axoli urtasidagi munosabatlar tugrisidagi fikr yuritiladi. 

Bu davrda sinfiy ajralish tula shakllanmagan bulib, boshkaruv ishiga 

ishbilarmonlarni taklif etish (yukori tabakali yoki oddiy axolidan bulishidan kat’i 

nazar) kerak deyilgan. 

Qadimgi Misrdan farkli ravishda Mesopatamiyada xususiy mulkchilik va tovar – 

pul munosabatlarining nisbatan tez rivojlanishi xususiyatlidir. Inson shaxsi 

ozodligining kafolati yuk bulgan usha sharoitda karzdor qulchilik xujalik rivojiga 

olib kelar edi. Bunday jarayonlar solik tulovchilar va xarbiylardan ajralib kolishi 

mumkin bulgan davlatning kuchsizlanishiga olib kelgan. Saklanib kolgan 

yodgorliklarda, yozma konunlarda Iqtisodiy goyalar xam mavjud, unda mustakil 

ishlab chikaruvchilarning xukuklarini ximoya kilish, tartibga solish buyicha muxim 

fikrlar berilgan. Eramizdan avvalgi XVIII asrda Bobil (Vavilon)da (m.a. 1792 – 

1750 yy.) podsholik kilgan Xammurapi (ba’zi manbalarda Xammurabi) konun 

tuplamlari (jami 282 ta) dikkatga sazovor (m.a.1760 y.). Bu tuplam 1901 – 1902 yy. 

Suza shaxri koldiklarini arxeologik kazish paytida topilgan (Frantsiya poytaxti 

Parijdagi mashxur muzey – Luvrda saklanyapti). Nusxasini BMT binosidagi 

muzeyda xam kurish mumkin. Toshga uyilib yozilgan muxim va Qadimiy, tarixiy 

xujjatni taxlil kilish shuni kursatadiki, mavjud davlat sinfiy va sotsial jixatdan ancha 

mukkammal ajralgan. Biz uchun ayniksa, mulkchilik va unga egalik shakllari 

muximdir. Konunda «kuchlilar zaifroklarni cheklamasligi kerak» degan koida bor. 

Masalan, karzdorligi uchun podsho jangchilari va boshka axolining yerlarini sotish 

yoki tortib olish man etilgan. Sudxurlik faoliyati cheklangan, uning mikdori pulda 

20, maxsulotda 33 foizdan ortik bulmasligi kerak. 

Asosiy maksad ishlab chikarishni, birinchi navbatda kishlok xujaligini 

rivojlantirishni qullab – kuvvatlash bulgan, ya’ni mexnatsiz daromad topishga 

karshi kurashilgan. Karzni karz xisobiga uch yildan ortik ushlab turish mumkin 

bulmagan. Umuman, xususiy mulkchilik, shu jumladan, yerga xam tan olingan. 

Birovning xususiy mulkiga kuz olaytirgan, unga zarar yetkazganlar Iqtisodiy 

jixatdan jazolangan. Bu konunlar tuplami davlatning mamlakatni Iqtisodiy 

boshkarish soxasidagi dastlabki tajribasini kursatadi. Okibatda shu davrda 

mamlakat xam siyosiy jipslashdi, xam Iqtisodiy ravnak topdi. 

Qadimgi Xindistonning «Manu konunlari» da (m.a. IV– III asrlar) ijtimoiy 

mexnat taksimotining, xukmronlik va buysunish institutlarining mavjudligi aytiladi. 

Xindistondagi Iqtisodiy goyalarni aks ettiruvchi Qadimgi yodgorlik 

«Artxashastra» (m.a. IV-III asrlar oraligida) dir (tom ma’nosi buyicha ifoda, amaliy 

xayot tugrisidagi fan, bu asar m.a. III-II asrlarda tuldirilgan). Bu Qadimiy va muxim 

tarixiy yodgorlikdir (u CHandragupta I podsholigi davrida podsho 

maslaxatchisi Kautile Bishnugupta tomonidan yozilgan degan fikr bor). Unda 

qulchilikni mustaxkamlash asosiy vazifa kilib kuyilgan. Qulchilik eng past 

tabakalarga xos narsa deb sanaladi. Bu asarda «buyumning kiymati» muammosi 

kutarilgan, kiymat mikdori «ish kunlari» bilan belgilangan, ragbatlantirish esa 

mexnat natijalariga mos ravishda belgilanishi kerak, deyilgan. 

Bu asarda davlatni boshkarish buyicha takliflar berilgan bulib, bir 

kancha Iqtisodiy goyalar xam ilgari surilgan. Masalan, unda maxsulotning bozor 

baxosi bilan uning tabiiy kiymati urtasidagi fark aytilgan. Tovarga bulgan extiyoj 

ortganda, uning baxosi kiymatdan oshib ketishi mumkin, deyilgan. Savdo bilan 

shugullanuvchilarga aloxida urgu berilgan bulib, foyda masalasi kutarilgan, 

foydaning mikdori tovar baxosiga (boshka xarajatlar katorida) kushilib, maxalliy 

maxsulot uchun 5, chetdan kelgan tovarlar uchun 10 foiz (import usha davrda xam 

afzal) kilib belgilangan. 

Davlatning Iqtisodiy ishlarga aralashuvi qullab kuvvatlangan. Kishlok 

xujaligiga aloxida e’tibor berilgan, bush yerlar xalkka bulib berilishi va solik tulash 

zarurligi, sugorish inshootlari kurishga e’tibor xakida suz yuritiladi. Umuman, 

davlat mamlakatning ishlab chikaruvchi kuchlarini rivojlantirishi kerak, degan goya 

markaziy urinni egallaydi. (Xozirgi davrdagi J.M.Keyns va institutsionalizm 

tarafdorlari fikri bilan solishtiring.) 

Moliya soxasida daromad soligiga katta e’tibor berilgan. Davlat ba’zi ishlarni 

rivojlantirishi uchun moddiy va ma’naviy yordam berishi kerak, deyilgan. 

Maxsulotga baxo belgilash, davlatning boyishini ta’minlash (foydani oshib, sarf – 

xarajatni kamaytirish), xisob – kitobni tartibga solish, xar xil ugriliklarga karshi 

kurashish kerakligi belgilangan. SHu tamoyillarni amalga oshirish tufayli 

jamiyatdagi norozilik, tengsizlik yukoladi, deyilgan.