Platon (Aflotun) «Davlat» va «Konunlar» asrlarida ideal davlat kanday bulishi
kerakligini ochib bermokchi buldi. Uningcha, bu davrda xususiy mulk va erkin
xujalik tashabbusiga urin yuk. U axolini uch toifaga ajratgan;
1.Faylasuflar – daflatni boshkaruvchilar;
2.Xarbiylar – davlatni boshkarish apparatining bir kismi bulib, ular biror mulk
egasi bulish xukukiga ega emas, iste’mol kilish esa ijtimoiy xususiyatga ega bulishi
kerak.
3. «Kora» toifa – dexkon, xunarmand va savdogarlardan bulib, ular mulk egasi
bulishi kerak.
4.Aristotelning iqtisodiy asarlari
Aristotel Qadimgi Gretsiyadagi quldorlarning eng yirik mafkurachisi edi. Uni
jaxongir Iskandar Zulkarnaynning tarbiyachisi va ukituvchisi ekanligini aloxida
ta’kidlab utmokchimiz. Avval Makedoniyada yashagan olim, keyin Afinaga kuchib
utgan. Olimning Iqtisodiy goyalari «Nikomaxov axloki» va «Siyosat» kitoblarida
mavjud. U, «Qul – tirik kurol, kandaydir tirik mulk» degan edi. Uning fikricha,
jamiyatning quldor va qullarga bulinishi – bu tabiiy va konuniy xol bulib,
odamlarning tabiatan turli – tumanligidandir. U «xakikiy boylik» (tabiiy) ni tan
olgan, uni iste’mol kiymatlarining yigindisi deb bilgan va bu bilan boglik
faoliyatni Iqtisodiyotga tegishli soxa deb bilgan. Quldorlik xujaligini
mustaxkamlash uchun urtacha ta’minlangan quldorlar sinfini yuksaltirish kerak,
buning uchun davlat tomonidan odil almashinuvni ta’minlash zarur. Olim masalani
axlokiy ravishda xal etishga urinsa – da, birinchi marta almashuv kiymatini taxlil
etdi va kiymatning mexnat nazariyasi kurtaklarini yaratdi. Tovarlarning almashuv
kiymati tovar baxosining yaratilish shakli ekanligini tushunib yetdi. K.Marksning
formulalarini qullaydigan bulsak, T–T munosabati T-P-T ga aylanadi va 5 ta «loja»
1 uyga yoki ma’lum mikdordagi pulga tenglashtirilishi mumkin. Platonga nisbatan
Aristotel pulning moxiyatini kengrok va chukurrok anglab yetdi. Ammo u tovar
ishlab chikarishining rivojlanmaganligi va kiymatni tula tushunmaganligi tufayli
tovarlar pul tufayli bir – biri bilan solishtirilishi mumkin degan xato xulosaga keldi.
Natural xujalik tarafdori bulgan olim muomalaning T-P-T shaklinigina tan olgan
(talabni kondirishga muljallangan xolat), savdo va sudxurlik tabiatga zid bulib,
bularni pul kilish san’atiga xos narsa deb bilgan va uni xrematistikaga tegishli
degan.
Antik davrda xali sanoat kapitali mavjud emas edi, ammo savdo va sudxurlik
(pul) kapitali sezilarli rolni uynagan. SHularni xisobga olib,
olim savdo bilan boglik bulgan mol –
mulk orttirish san’atida maksadga erishish borasida xech kachon chegara bul
maydi, chunki cheksiz boylik va pulga egalik asosiy maksaddir, deydi.
Pul aylanmasi bilan shugullanuvchilarning xammasi uz kapitalini cheksiz ustiri
shga intiladilar (notabiiy soxa).
Aristotel bularni notabiiy deb xisoblagan, ammo sof «ekonomika»
xam bulmasligini yetarli tushungan, ming afsuslar bulsinki,
ekonomikadan doimo xrematistika usib chikadi va bu asta –
sekin tabiiy xolatga aylangan. Aristotelning bu goyasi tarix sinovidan utmadi.
Olimlar kanchalik urinmasinlar (bu xarakat urta asrda xam bulgan),
xrematistikani kanchalik notabiiy deb xisoblamasinlar,
kapitalizm munosabatlari rivoji bilan u «tabiiy xukuk»ka aylana boshladi.
Xatto XVII – XVIII asrlarda «iktisodiy odam» yetishib chikdi, uning barcha xatti-
xarakatlari fakat boyish bilan boglik edi. «Ekonomiya»
suzi dastlab uy xujaligini yuritish san’ati sifatida yuzaga kelgan bulsa,
keyingi davrda u kuprok va asosan «ekonomika»
ma’nosida kullaniladi va odatda xarajatlarni kiskartirish,
ma’lum resurslarni sarflashda tejamkorlikni anglatadi.
Xozirgi davrda bu matn kuprok kuyidagilarni anglatadi:
1. Tuman, xudud, mamlakat, mamlakatlar guruxi yoki jaxon xujaligi (masalan,
jaxon iktisodiyoti, Uzbekiston iktisodiyoti va boshkalar);
2. Xalk xujaligining, tula ishlab chikarishning ayrim shart –
sharoitlari va elementlari (axoli, mexnat, boshkarish va boshkalar),
ayrim tarmoklar (sanoat, mashinasozlik, kishlok xujaligi, chorvachilik,
ta’lim va boshkalar)ni tadkik etadigan ilmiy soxa;
3. Ma’lum iktisodiy tizimni tashkil etuvchi ishlab chikarish, taksimot, almashuv,
iste’mol jarayonidan tashkil topuvchi odamlar urtasidagi ma’lum tarixiy –
iktisodiy munosabatlar majmuasi.
Ilk feodal munosabatlar va shu davrdagi Iqtisodiy goyalarning asosi Kur’oni -
Karimda (arabcha kiroat, ya’ni ukish) aks etgan (VII-VIII asrlar). VI asrning oxiri-
VII asrning boshlarida Arabistonda feodal munosabatlarning shakllanishi tufayli
yagona davlat barpo etishga da’vat kuchaydi. Bu xarakat sunggi din - Islomda uz
aksini topdi. Islom ta’limoti paygambarimiz Muxammad alayxissalomga Ollox
taolo tomonidan nozil kilingan Kur’oni Karimda mujassamlangan. Yagona tugri din
bulgan Islomdagi yul – yuriklar xayotning barcha soxalarini kamrab olgan bulib,
shu jumladan, Iqtisodiyotga doir masalalarga xam keng urin berilgan. Kur’oni
Karimdagi asosiy goyalardan biri barcha musulmonlarning kardoshligi bulib, arab
kabilalari shu bayrok atrofida birlashdi. Xalol mexnat, dexkon, xunarmandlar
mexnati uluglandi, barcha boylik shu asosda paydo bulishi uktirildi. Bu mukaddas
kitobda Ollox taolo savdoga katta axamiyat bergan, sudxurlikni, ya’ni ribo’
(sudxurlik foizi)ni xarom kilgan, mulkning mukaddasligini, birovning mulkiga
xiyonat va xatto xasad kilishni katta gunox degan. Islomda jamiyatning tengsizligi
takdiri azaldan deb tan olinadi, ammo xalollik va tugrilikka buyuriladi va yolgon
ishlatish, ugrilik, mexnatsiz daromad topish man kilinadi. Ollox taoloning Kur’oni
Karimda karz olish va berish, merosni taksimlash (4-sura, 8-oyat), yetim-esirlarga
muruvvat, xayr-exson kilish (3-sura, 128-oyat) xakidagi oyati karimlaridan kelib
chikadigan goyalar xamda solik turlari va mikdori xam katta axamiyat kasb etadi.
Yetimlar xakiga xiyonat kilish eng katta gunoxlardan deb e’lon kilingan.
SHuningdek uzaro yordam xam (5-sura, 3-oyat) zarur, lekin yomon ishlarda va
dushmanlikda emas deyiladi. Oyati karima va Xadisi shariflarda turli kasblarni
egallash, ayniksa, dexkonchilik, kuychilik bilan shugullanish, mexnat kilish zarurligi
marxamat kilingan.
Islom akidasida isrofgarchilikka karshi kurash Kur’oni Karimdagi «Englar,
Dostları ilə paylaş: |