1-mavzu: Jahon xo’jaligi va halqaro iqtisodiy munosabatlar asosiy ko’rinishlari va xususiyatlari. Halqaro mehnat taqsimoti

1.5. Xalqaro mehnat taqsimotini rivojlanishining zamonaviy o‘ziga xos tomonlari. 
Xalqaro ixtisoslashuv va ishlab chiqarish kooperatsiyasi 
 
Xalqaro mehnat taqsimotining rivojlanish yo‘nalishlarini xalqaro ixtisoslashuv va ishlab 
chiqarish kooperatsiyasining kengayishida ko‘rishimiz mumkin. Xalqaro kooperatsiya (XK) va 
xalqaro ixtisoslashuv (XI) xalqaro mehnat taqsimotining shakllari bo‘lib, uning mohiyatini 
namoyon qiladi. 
Turli davlatlarning korxonalarini ma’lum bir tovarga ixtisoslashuvi zamonaviy FTT bilan 
bog‘liqdir. Ishlab chiqarishning texnologik tizimini murakkablashib borishi bilan tayyor 
mahsulotda ishlatiladigan detallar soni ko‘paydi. Masalan: yengil avtomobil sanoatida 20 
minggatacha, prokat dastgohlarida 100 mingtacha, elektrovozlarda esa 250 mingtacha detallarning 
qismlari ishlatilishi mumkin. 
Jahon iqtisodiyotida xalqaro ishlab chiqarishni ixtisoslashuvi (XII) ikkita yo‘nalish bo‘yicha 
– ishlab chiqarish va hududiy yo‘nalishlar bo‘yicha rivojlanib bormoqda. O‘z navbatida, ishlab 
chiqarish yo‘nalishi: 
a) sohalararo; 
b) davlatlar guruhi; 
c) alohida korxonalarning ixtisoslashuviga bo‘linishi mumkin. Bundan tashqari hududiy 
xalqaro ishlab chiqarish ixtisoslashuvi esa: 
a) alohida davlatlar; 
b) davlatlar guruhi; 
c) hududlarning jahon bozori uchun ma’lum tovarlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashuviga 
bo‘linadi. 
Xalqaro ishlab chiqarish ixtisoslashuvining asosiy turlariga: 
- predmetli (mahsulot ishlab chiqarish); 
- detalli (mahsulotni tashkil qiluvchilarni ishlab chiqarish); 
- texnologik yoki bosqichli (ya’ni, alohida texnologik jarayonlarni, masalan yig‘ish, 
bo‘yash va boshqalarni amalga oshirish) ixtisoslashish kiradi. 
Xalqaro mehnat taqsimotining boshqa bir shakli - xalqaro ishlab chiqarish kooperatsiyasidir. 
Uning ob’ektiv asosi bo‘lib, ishlab chiqarish kuchlarini rivojlanishining o‘sib borayotgan darajasi, 
hamda mamlakat ichida yoki tashqarisida ro‘y berishidan qat’iy nazar mustaqil korxonalar 
o‘rtasidagi barqaror ishlab chiqarish jarayonlarini borishi hisoblanadi. Xalqaro ishlab chiqarish 
kooperatsiyasi o‘zining rivojlangan shakllarida hamkorlikning turli sohalarini qamrab oladi. 
Jumladan, 
1. ishlab chiqarishda texnologik hamkorlik. Ushbu hamkorliklarga quyidagilar kiradi: 

---

a) litsenziyalar berish va mulkchilik huquqlaridan foydalanish; 
b) loyiha-konstruktorlik hujjatlari, texnologik jarayonlarni, mahsulotning texnik darajasi 
va sifati, qurilish va montaj ishlari zamonaviy, kooperatsiyalashgan korxonalarni ishlab chiqish va 
moslashtirish; 
v)ishlab chiqarishni boshqarish, standartlashtirish, unifikatsiyalash, sertifikatsiyalashni 
takomillashtirish, ishlab chiqarish dasturlarini taqsimlash va h.k.lar. 
2. Kooperativ mahsulotni sotish bilan bog‘liq bo‘lgan savdo-iqtisodiy jarayonlar. 
3.Sotilgan texnikaga xizmat ko‘rsatish. 
Jahon iqtisodiyotida kooperatsiya aloqalarini o‘rnatishda foydalaniladigan quyidagi uch 
asosiy usulga alohida e’tibor beriladi: 
- Hamkorlikdagi dasturlarni amalga oshirish. 
- Shartnoma asosida ixtisoslashish. 
- Qo‘shma korxonalar tashkil qilish. 
Hamkorlikdagi dasturlarni amalga oshirish o‘z navbatida ikki asosiy shaklda, (pudratli ishlab 
chiqarish kooperatsiyasi va hamkorlikdagi ishlab chiqarish) amalga oshiriladi. Shartnoma asosida 
ixtisoslashish esa ishlab chiqarish dasturlarini ishlab chiqarish kooperatsiyasi ishtirokchilari 
orasida taqsimlanishini nazarda tutadi. Qo‘shma korxonalar bu integratsiyalashgan 
kooperatsiyadir.